Qazaq oıý-órnekteri indete zertteýdi talap etetin aýqymdy taqyryp. Keń saharany mekendegen qazaq halqy mal sharýashylyǵy syndy kóp salaly sharýashylyqpen shuǵyldaný barysynda,aınalasyndaǵy jan-janýarlarmen basqada tabıǵat kórinisterin beınelep qazaq oıý-órnekterin tapqyrlaǵan.

Dúnıe júzinde barlyq el,barlyq ulyttardyń jasaǵan ortasyna baılanysty óz erekshelikteri boıynsha órnek úlgilerin oılap tapqanyn kóremiz. Solardyń ishinde qazaq oıý-órnek úlgileriniń shoqtyǵy bıik, suranysy mol, ony qajetsinetin adamdar qatary barǵan saıyn kóbeıe túsýde.

Qoǵam damýynyń tez-baıaýlyǵy eń aldymen ǵylym-tehnıka damýymen tyǵyz baılanysty ekenin jurttyń barlyǵy biledy, endeshe ádebıet, sýretshilik óneriniń búgingideı damý óresin olardaǵy bastaýysh mektepten ýnıversıtetke deıin oqylatyn kemeldi ǵylymı oqýlyqtardyń,ustazdardyń,arnaýly oqytý ádistemesiniń, jınaqtap aıtqanda arnaýly mektepterden bóle qaraýǵa bolmas.

Al, oıý-órnek she?  Ol «kóne órnekterden qurastyrylǵan ásem óner salasy» degen atpen ǵylymda tam-tumdap aıtylyp keledi. Biraq, oqýlyqtarda onyń matematıkaǵa qatysty jaǵy sóz etilmeıdi. Tipti,matematıka múldem qarasyn korsetpeıdi dese de bolady. Mundaı jaǵdaıda oıý-órnek mamandaryn jetildirip shyǵarý da mumkin emes. Tek matematıkany,oıý-órnekti biletin qos mamandyqta jetilip shyqqan ustazdar tolyqsyǵanda ǵana oıý-órnektiń kózi ashylyp, kósegesi kógeredi. Basqa da óner salasyna kenjelep qalǵan bostyqty toltyrýǵa ábden bolady.

Qazir tóńiregińizge baǵamdap kóz salsańyz, oıý-órnek halyqtyń ortaq qazynasy,ony barlyq adamdar shetinen ıgiligine paıdalanýyna bolatyn, kóptiń tegin jatqan turaqty múlki dep syńar jaqty qaraıtyn kóz qarastyń adamdar sanasyna sińisti bop myqtap ornyǵyp qalǵanyn baıqaısyz.

Bir jýrnalıs: «Oıý-órnek – turaqty úlgi-ereje nemese jobalaý talaby boıynsha turaqty syzylǵan nusqa» dese jáne bir zıalymyz: «Órnekke matematıkanyń qajeti qansha, analarymyz matematıkany kerek etpeı-aq ǵasyrlar boıy órnekpen shuǵyldanyp kelgen, bul myjymalyq emespe?» dep kúmán keltiredi.Bundaılar uzaq tarıhtan jalǵasqan órnek úlgsin kóshirip qoldanýǵa bolady, ol ózgermeıdi, eshkimde ózgerte almaıdy, damymaıtyn, qatyp-pisken úlgi dep qaraýshylar. Olarǵa «túıeniń bári qońyr shýnaq, oıý-órnektiń barlyǵy ımaı-shımaı» kórinedi. Sapaly-sapasyz órnekterdi bir-birinen paryqtamaı bir shybyqpen aıdaıtyn saýatsyzdyqtyń kúni búginge deıin jalǵasyp kele jatqany jasyryn emes. Mundaı adamdar  qazaq oıý-órnegin matematıkalyq deńgeıge kóterip jeke túıin kitap shyǵardym degenge múlde senbeıdi. Olar órnekti jıyp-terip kóshirýden basqa jol joq dep qaraıdy.

Osy jerde bir mysal keltirýge týra keledi.Birde Qytaıdyń bir obylysynyń mádenıet zertteý ortalyǵy basshysymen oıý-órnek jaıly daýlasyp qaldym .

Ol órnek týraly jeke eńbekterimebirden: «Oıý-órnektiń bári halyqtyń ortaq qazynasy, ony meniki dep qalaı aıta alasyń?», - dedi.

Men bolsam: «Bul kitapta bir-birine uqsamaıtyn myńǵa taıaý jeke týyndym bar, senbeseńiz kórińiz»,- dep óz oıymdy aıttym.

Ol: «Kórýge ýaqytym joq.Tastap ket.Bizdiń jınap jatqan oıý-órnekke jete me, joq pa? Kóreıik», - dedi.

Men: «Qazaqstan, Qytaıdy aralap matematıkalyq deńgeıde zerttelgen órnek kitap tappadym. Meniń matematıkalyq deńgeıde zerttep shyǵarǵan eńbegim osy eki elde bolmasa basqa jerde bundaı kitap joq, óz kitabima senim artam», - dep aıtqanymnan qaıtpadym.

Ol kisi meniń sózderimdi qur maqtan dep qana qabyldasa kerek, nemquraıly jaýaptarynan tanbady.

Minekı, qazaq oıý-órnegin eńse kótertpeı janyshtap, aıaqqa taptap, órken jaıýyna kedergi bolyp otyrǵan kúshtiń qudyretin osydan bilesiz.

«Órkenıet óresindegi qazaq oıý-ornekteri» atty matematıkalyq deńgeıde zerttep shyǵarǵan kitabim arqyly órnektiń nur shuǵylaly jaryq sáýlesin kórgim keledi.

Qazirgi ýaqytta oıý-órnekti zertteýshiler de joq emes. Olar negizinen órnek elementteriniń neni beınelep turǵanynyn, onyń tarıhyn, qoǵamdaǵy orny men rólin, ulttyq salt-sana, jol-jorasy men baılanystyryp zerttep keledi. Bundaı zeritteýdi de durys dep qaraıyq.

Bútin dúnıe ǵylymmen damyp jatqan kezde oıý-órnek te odan tysqary qalmaýy tıis. Men joǵarydaǵy kóz bútindeı qarama-qarsy mynadaı oıdy  ortaǵa salmaqshymyn:

Ádebıet syndy qazaq oıý-órneginiń de óresi keń, ulan ǵasyr, shetsiz, sheksiz.  Oıý-órnekter salasynda daryndy   zertteýshilerimiz jasandy tosqaýyldardy buzyp, tyń órnek týyndylaryn jarata alady.

Qazaq oıýlaryn matematıkalyq turǵyda zerttep tom-tom, jeke-jeke, bir-birine uqsamaǵan órnek kitaptaryn shyǵarýǵa bolady. Tómennen joǵaryǵa deıin matematıka ǵylymymen sáıkesken kemeldi oqýlyqtar shyǵarýǵa, matematıkany da oıý-órnekti de biletin mamandadyń bilimin jetildirýge bolady.

Meniń mundaı kózqarasym aıaq astynan paıda bolǵan emes. Jetpis jyldan astam ýaqyt órnekti oıyp syzýdy úırenip, zerttep ómir boıy qulshynýdan týndaǵan kózqarasym. Bul arada qysqasha ómir tarıhymdy da aıta ketkim keledi.

Sheber anamdy baılar qos attap shaqyryp syrmaq oıǵyzyp, tuskıiz, basqada úı jabdyqtaryn syzdyrýshy edi. Sút kenjesi bolǵan meni qasynan bir eli tastamaı ertip jurýshi edi. Men es bilip, dúnıeni boljaı bastaǵannan-aq oıý syzý ónerine qyzyǵa bastadym. Anamnyń qoly jumystan bosaı qalǵanda dereý qaıshy syndy oıý syzýǵa qatysty aspaptaryn ala salyp qaǵaz, kezde qıqymdaryn anamnyń órnek úlgilerine uqsatýǵa talpynyp jatatynmyn.

Mektep esigin attasymmen jazý syzýǵa sheberligim arta týsti , matematıkany negiz etken sabaqtardy uǵymtaldyǵym ulǵaıyp matematıka men oıý-órnektiń dıalektik qatynasy bar ekenin sezinip , oıý-órnekti matematıkalyq deńgeıde zertteýge umtyla bastadym. Mektepti bitirip qoǵamdyq jumysqa aralasqanymda da óhnek zertteýimdi úzdiksiz jalǵastyryp demalysqa shyǵyp jetpistiń shegine jetsem de kúndelikti shuǵyldanatyn kásibim bolyp qaldy. Osyndaı kulshynystyń arqasynda  bir paraq qaǵaz betine tusirgen ornekti bir gektar tpti odanda úlken jazyq betke ǵylymı ólshem boıynsha týsire alatyn qabiletke ıe boldym .

1995 jyly «Qazaq oıý-órneginiń gylmyı negizderi» atty kitabim jaryq kordi . ony Almaty obylystyq mamandar jetistirý ýnıýerseti «Qazaq oıý-órneginiń matematıkalyk deńgeıde zeritteýleri»degen taqyryppen ekinshi ret basqan bolatyn , bul ret «Orkenıet oresindegi qazaq oıý-ornekteri»atty tórit bolimdi kitábim birinshi bolimine tolyqtyrylyp engizildi .

Oıý-órnek damymaı qalǵan jaǵdaıdan qutyldyryp , damytý –órkenıet órege koterip , damyǵan salalardyń qataryna qosýdyń bar úmiti  qazaq elinen ǵana kutiledi.

Elimizdiń barlyq sala basshylary, qoǵam qaıratkerleri, zıaly qaýymy, barlyq sala mamandary, sýretshilerdi negiz etken  ásem-óner zeritteýshileri,baspasóz aqparat salasyndaǵy ult mádenıeti úshin jankúıer azamattar, eldiń talantty jastary bútin el halqyn bastap jańalyqqa jany qumar ultymyzdy qozǵap, oıý-órnek syndy áıgili mádenıet salamyzdy jetimsiretpeı damyta alady. Damyǵan salalardyń qataryna qosýǵa keltirip, dúnıeni jalt qaratyp, dúrildegen halyqaralyq zor dúmpý týdyrady dep oılaımyn.

Bolatbaı Násilbekuly