Keńestik qandybalaq komýnıser qurǵan terrorlyq memleket óz qylmystaryn jasyrý úshin. ótirik tarıh, ótirik mádenıet, ótirik adamdyq qasıetterdi oılap shyǵardy. Bulardyń ult bolmysy, adamdyq qasıetten jurdaı etetin ǵylymı tujyrymdamalary áli kúnge kúshinde keledi.  

      Aleksandra Mıhaılovna  Kollontaı – burynǵy orys armıasy generalynyń qyzy edi. Mektep betin kórmeı-aq, úıinde júrip árip tanyp, oqyp úırendi. On alty jasynda úlken-kishi demeı, erkek ataýlynyń kez-kelgenimen tósek qatynasyna túsip, kúlli elge «qyzýqandy Shýrochka» atandy. Biraq ata-anasy eńirep, jalynyp, sońynan qalmaı júrip, Vladımır Kollontaı degenge qosady. Úıde otyryp shańyraǵyna shattyq syılap, quldyrańdaǵan balasynyń tátti kúlkisin ańsamaıtyn qatynǵa otbasynda otyrý naǵyz azapqa aınaldy. Kúıeýiniń aldyndaǵy áıeldik parazyn óteý, erkek pen áıeldiń eń ystyq názik sezimin, mahabbatyn, aq nekesin; «aqymaq, nadan  adamdardyń áıelderdi otbasyna baılap, qul qylyp ustaý úshin oılap tapqan quıtyrqy isi» dep ashyq aıtýmen boldy. Onysymen qoımaı, «bir erkekpen ǵana tósekte jatý, ómirińdi qor etý» dep, kúıeýi jumysqa ketkende onyń dosy Aleksandr Satkevıchpen ashyq túrde ashynalyq jasady. Kóp ýaqyt ótpeı 1898 jyly bul ekeýinen de jalyǵyp, shetelge ketedi.  

    HIH ǵasyrdyń aıaǵy HH ǵasyrdyń basynda Eýropada  Klara Setkın men Roza Lúksembýrg degen áıelder jezókshelerdi qorǵap, «olardyń da adamdar sıaqty memleketten kómek alýǵa, saılanýǵa, saılaýǵa qatysýyna, zańdy qujattalýyna quqy bar» dep, jezókshelerdi uryp-soǵyp, qýyp taratylǵan «8 naýryz» kúnin «jumysshy» áıelderdiń «teńdik úshin kúres» kúni retinde atap ótý úshin, kóshe jezókshelerin jyl saıyn qaıta-qaıta mıtıńige alyp shyǵyp, batys baspasózin shýlatyp jatqan kez. Solarǵa qosylǵan Kollantaı: «Reseı damymaǵan, órkenıetke jetpegen, áıelderdi qorlap ustaıdy» degen maqalalarymen «kúresker áıel» atanyp, qalaǵan erkekterimen «baqytty» ómir keship jatady. Sonymen qatar Eýropada ózderin «revolúsıoner» ataǵan qaraqshy, alaıaq, ury-qary, terorıstik toptardyń kósemderi Pol Lafarg, Karl Kaýtskıı, Georgıı Plehanov, Vladımır Ýlánov (Lenın); , «Reseı patshasyn óltiremiz, ezilgen halyqqa bostandyq áperemiz» dep neshe márte patshaǵa, bıliktegi mınıstrler men  ataqty zıaly jandarǵa qastandyq árket jasaýmen aınalysqan toptyń beldi múshesine aınalady. Orys ımperıasy Kollantaıǵa Reseıge kelýge tıym salady. Reseıdegi 1917 jylǵy aqpan revolúsıasyn estisimen Peterborǵa shuǵyl oralady. Myńdaǵan jumysshylar men soldattar aldynda, «áıel bostandyǵy» týraly sóılegen sózin saıqymazaq retinde qabyldaǵan tobyr, ýlap-shýlap qolpashtap, aqyrynda soldattar ony, «bizdiń Sasha «revolúsıanyń seks gúli» dep «qoldan qolǵa» alyp ketedi. Kóp ótpeı qyryq bes jastaǵy Kollantaı, Baltyq flotynyń  matrosy, jıyrma segiz jasar sotqar Dybenkonyń oınasyna aınalady. Kollantaı 1917 jyly Máskeý qalasynda zaýyt jumysshylary men qyzyl áskerler aldynda: «Áıelderdiń bir erkekpen ǵana nekege turyp, oǵan táýeldi bolýy – áıel bostandyǵyn qorlaý. Revolúsıanyń maqsaty áıelderge bostandyq áperý. Sondyqtan áıelder qalaǵan erkegimen bolyp, unatpasa tastap kete alady. Bala týǵysy kele me, kelmeı me ony áıel sheshýi kerek» dep ottaıdy. Lenınmen de tósektes bolyp júrgendikten Revolúsıalyq úkimettiń quramyna kirgen jalǵyz qatyn bolady. Lenın ony áleýmettik qamsyzdandyrý mınıstri etip taǵaıyndaıdy. Mınıstr bolysymen 1917 jyly 19 jeltoqsanda eýropalyq azǵyn, gomık fılosofsymaq Freıdtiń ilimin negizge alyp, áıelder, erkekterge ekonomıkalyq, jynystyq táýeldi bolmaý úshin; «Áıel teńdigi», «Nekeni buzý», «Azamattyq neke», «Nekesiz týǵan balanyń quqyǵyn zańdy týylǵan balamen teńestirý», «Nekeniń kúshin joıý», «Gomoseksýal bolǵandyǵy úshin jazalaýdyń kúshin joıý sıaqty zańdar jınaǵyn daıyndap oǵan Lenın qol qoıyp, qabyldaıdy.  «Túsik tastaý erkindigi» – «svoboda abortov», «Gomoseksýalızm», «jastardyń jynystyq qatynastaǵy erkindigi» – «molodejnye (seksýalnye) kommýny», «balalardy ujymdyq túrde tárbıeleý» – «kollektıvnoe vospıtanıe deteı» sıaqty erejeler qabyldaıdy. Sonymen qatar Keńes Odaǵyna «8 naýryz halyqaralyq áıelder meıramy» degen merekeni engizedi. Reseıdiń esti áıelderi eshqashan mıtıńige shyǵyp bul kúndi talap teken emes.

      Bul zańdar men erejelerdi qýana qoldaǵan Troskıı Lenınge jazǵan hatynda: «Reseıde áıelderdi jynysyna bólip qorlaıtyny, áıelder ekonomıkalyq, jynystyq qatynasta erkekke táýeldi ekeni ras. Otbasy da býrjýazıa bıligi sıaqty «irip shirigen» ınstıtýt. Biz buny joıýymyz kerek» depti qanypezer.

«Molodaıa gvardıa» jýrnalyna jynystyq qatynas týraly doktrınasyn jarıalap, sońyna; «Komsomoldar men komsomolkalardyń bir-birimen  jynystyq qatynasqa túsýi – shóldegende ishetin bir stakan sý sıaqty, shólińdi basyp júre beretin qarapaıym bolý kerek» dep jazdy. «Novaıa moral ı rabochıı klass», «Dorogý krylatomý Erosý!», «Lúbov pchel trýdovyh» sıaqty azǵyndyqqa shaqyratyn júzdegen maqalalar jarıalap, kitaptar jazady. Alǵashqyda halyq oǵan, «aqymaq qatyn» dep kúle qarady.  «Kollantaıdaı ataqty áıel bolamyz» dep armandaǵan komsomol hatshysy, partkom hatshysy, komısar, bastyqtyń hatshysy bolǵan qyzdar, kelinshekter bilim, ǵylymymen, talantymen emes «jeńil jolmen» bılikke jetýdi maqsat etti. Erkekterde kóringen qatynǵa «kóz salyp» otbasyn oırandap, bala-shaǵany jetim etip, qoǵam buzylyp, revolúsıanyń atyna kir kelip, mazaqqa aınala bastaǵan soń, halyq Lenınnen Kollantaıdy bılikten alastaýdy talap etti. 1922 jyly Kollantaıdy «genderlik saıasatymen» Norvegıa men Shvesıaǵa elshilik jumysqa jiberdi. Arasynda Meksıkada elshi bolǵan ol, álem boıynsha; «birinshi mınıstr-áıel, birinshi elshi – áıel» atandy. Ústine bylǵary ton, altyn men gaýharǵa kómilip, unatqan erkekterimen saırańdap júrdi. 1930 jylǵa deıin Keńes Odaǵy Kollantaıdyń  zańdary men erejelerine; «Bizdiń elde seks joq. Jastar boıyndaǵy qýatyn sekske jumsamaýy kerek. Seks jastardyń oqyp bilim alýyna, jumys isteýine, sosıalısik qoǵam qurýǵa zıan keltiredi» dep tyıdy. Biraq «8 naýryzy» aıaýly da asyl analarymyzdyń aryn kirlep, áli meıram bolyp keledi. «8 naýryz» týraly jalǵan tarıhtyń sanamyzǵa sińip ketkeni sonshalyq kez-kelgen áıelge; «Bul mereke eshqashan «halyqaralyq» bolǵan emes, óıtkeni «jezóksheler kúni» ekenin biletin sheteldikter onyń «áıelder meıramy» ekenin moıyndamaıdy. Oqıǵa bolǵan Danıa eli mundaı «merekeni» estimegende. Tek «teksiz komýnıser» bılegen Keńes Odaǵynda ǵana toılanady» deseń «ótirik» dep betińe baj ete qalady. Ótirik pen jalǵan qoǵamda ómir súrgen jandardyń shynaıy shyndyqty qabyldaýy ekitalaı eken.

Men anamdy jyldyń 364 kúninde quttyqtaýǵa barmyn, tek 8 naýryzda emes. Óıtkeni jezókshelerdiń boı kóterýinen týyndaǵan «mereke» nege asyl da adal aıaýly analarymyzǵa tańylýy kerek? 8 naýryzben «quttyqtamasam bolmaıdy» deıtinder bolsa, onda Qazaqstanda 14 qańtardy «áıelder meıramy» dep jasap alaıyq. Taldyqorǵanda áıelder basqaratyn «Kovchek» áleýmettik uıymy  2008 jyly 14 qańtarda  jezókshe qyzdardy kóshege alyp shyǵyp, búkil álemge: «Qazaqstanda áıelder quqyǵy aıaqqa basylyp jatyr. Jezókshe qyzdardy adam qataryna qospaıdy, olardy polıseıler urdy-soqty» degen sıaqty bylapyttarmen eldi bylǵap, teledıdarǵa suhbattar berip orys tildi gazetter aıqaılap álemge jarıalady. Bul oqıǵa men Danıadaǵy 1914 jylǵy «8» naýryz oqıǵasy birdeı. Báribir jezóksheler emes pe? Taldyqorǵandaǵy jezókshelerdiń sýretteri gazetterge basylyp, ekranǵa shyqty. Ata-analary, týǵan-týysy, eline «kúresker qyzdarynyń» sýretterin kórsetip árkimge maqtanǵan shyǵar. Búıtip ata-ana bolǵansha ... Asyl analarymyzdy syılaıtynymyz ras bolsa, kóp uzatpaı el bolyp «analar merekesin» basqa kúnge aýystyrýymyz kerek.

Toǵaıbaı Nurmuratuly