(Gúlnar Meńdiqulovanyń jaqyndaǵy «Karavan» gazetinde jarıalanǵan suhbatyna jaýap)

Gúlnár qaryndas, ekeýimiz Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń baýyrynda dıasporanyń pushpaǵyn birimiz oryssha, birimiz qazaqsha ılep edik. Onda sen qazaqshaǵa qaqalyp sóıleıtinsiń. Men orysshadan odaǵaılap júretinmin. Seniń qazaq taqyrybyn qaýzaǵanyńa syrttaı tileýles boldym. Dese de ekeýimiz bir esikten kirip shyqsaq ta eki ulttyń ókili sıaqty shúıirkelese almaıtynbyz.

Ósekke kóp ilingenimen ózeginde jamandyǵy joq Talǵat Mamashev bir joly maǵan: «Meńdiqulovanyń ákesi  qazaqtan shyqqan kórnekti arhıtektor Malbaǵar Meńdiqulov degen kisi bolǵan. Ózi akademık Manash Qozybaevtyń aldyn kórgen talapty qyz. Endi mine dıaspora taqyrybyn kóterip júr» dep seni maqtaǵany bar. Tipti, qaýymdastyq tarapynan alynǵan ǵylymı taqyryptardy qorǵap eńbek jazǵanyń úshin memlekettik baǵdarlamaǵa da bir kitabyńdy kirgizgenbiz sol jyldary.

Árıne, bul ózi talas-tartysy kóp aýqymdy taqyryp bolǵasyn aýsaı túsiretin kezi de kóp. Jazǵandaryńnyń basym bóligi jaqsy, aıǵaqty dúnıeler bolǵanmen, qolyńa ilikkenniń bári maıly jilik bolmady. Talǵaýsyz paıdalanǵan keı ádebıetińde ústirt dúnıeler de kezigetin. Biraq qazaq úshin ǵoı dep, ásirese, taǵdyry tarydaı shashqan shettegi baýyrlarǵa qalam tartqanyń úshin keshirimmen qaraıtynbyz, qorǵaıtynbyz.

Aınalaıyn-aý, endi myna soraqy sózderińdi oqyp, ańyryp otyrmyn. «Qarǵaıyn desem jalǵyzym, qarǵamaıyn desem jalmaýyzym» degendeı qazaq dep qan jylap júr eken desek, jurttyń oıyna kirmeıtin sózder aıtyp, «arǵy» qazaq pen «bergi» qazaqtyń ortasyna ot laqtyrǵandaı, bul qaı qylyǵyń!

Qazaqtar sóngen ottyń ornynda qalǵan kúldi úrlep, óshkeni janyp, ólgeni tirilip jatqanda baryn joqqa shyǵaryp, «qara jorǵa» haqynda ǵaıbat, kúpirge barasyń.

Qyz balaǵa bulaısha aıtý uıat ta shyǵar. Keshir, aınalaıyn!

Ǵalymdyqty qaǵaz betindegi jattandy ádebıetten izdep dalanyń tastaryna qashalǵan, múk basqan jartastarǵa úńilýge shamań kelmegen shyǵar. «Qazaq-mońǵol bir kıiz týyrlyqpyz» dep, arasyna aýdarmashy salmaı, bir túrkiniń shańyraǵynda júrgen baǵzy kúndegi ortaq mádenıetiniń sarqyty bolǵan «qara jorǵa» qaı shymbaıyńa batty!? Ony zertteý úshin oryssha oılaýyń jetpeıdi, shyraǵym. Manash aǵanyń aldyn kórgeniń shyn bolsa, ol kisi mundaıyńdy bilgende, baıaǵyda-aq ultty zalalsyzdandyrýdyń jolyn erte qarastyrar ma edi, qaıter edi!

Álem órkenıetiniń kóshine taza qanymyzben, tekti bolmysymyzben kirsek dep jantalasyp jatqanda, bardy joq qylýǵa talpynǵan qaryndas-aý, tektiligińe sengen túrimiz osy ma! Mynaý seniń sóziń be, emes pe bilmeımin. Sengimde kelmeıdi. Mynadaı joldar júr, siz aıtypsyz: «Qara jorǵany» bizge qytaıdyń qazaqtary alyp keldi jáne ozbyrly túrde qazaq mádenıetine sińistire bastady. Bıdiń mýzykasy bir saryndy, qımyl-qozǵalysy bir qalypty… Babalarymyzda jaýyngerdiń rýhyn pash etetin áskerı salt-dástúrlik bıler bolǵan. Olar birsaryndy, birqalypty emes jáne «Qara jorǵaǵa» túk qatysy joq... Bulaı demes edim. Biraq, «Qara jorǵanyń» adamdy transqa túsiretin ereksheligi bar. Sebebi, mundaǵy qımyl-qozǵalys medıtasıaǵa jaqyn jáne adamnyń psıhologıalyq jaǵdaıyna keri áser etýi múmkin. Qazaqstanda bul bı alǵash ret 1932 jyly «Aıman- Sholpan» spektaklinde oryndalǵan. Alaıda, Qytaıdan tarıhı otanyna kóship kelgen qazaqtar bizge mońǵol bıin alyp keldi. Bul bı Qytaı men Mońǵolıadaǵy qazaqtar arasynda keń taralǵan. Munyń bárin kórip, bilip otyrǵan adam retinde únsiz qala almadym».

Gúlnár qyz, Siz eń aldymen qazaq bolyp oılap kórińiz, sosyn qazaq bolyp, osy bıdi bilmeseńizde bilmek talappen bılep kórińizshi. Qandaı qımyl-qozǵalysy unamady? Sizshe, kúıeksiz tekeshe selkildeı jóneletin ózge bıler nemese jalańash kindigin jarnama etýshiler óreskel kórinbeı, búkil býyn-býyndy ádeppen qozǵaıtyn taǵylymdy bı – qara jorǵa ersi kórindi me?

Endi birde: «Bıge qatysty qandaı da bir tarıhı derekter bar ma?» degen saýalǵa: «Joq, birde-bir jerde qazaq jigitteriniń «mas adamsha qozǵalyp» bılegenin kezdestirgem joq. Bizdiń, kóshpelilerdiń tabıǵaty mundaı «mas» qımyl-qozǵalyspen úılespeıdi» depsiz. Siz qansha kóshpelini kórdińiz, zerttedińiz? Kóshpeli tabıǵattyń ıisi murnyńyzǵa kele me? Álde ımperıalar ıleýinen shyǵyp, redaksıalyq óńdeý arqyly óz qolyńyzǵa tıgen dúmbilez dúnıelerdi áli aqıqat sanap júrsiz be!? Táýelsiz sanany túp tórkinge buryp erkin oılaı bastaǵan búgingi qazaqtyń betburysynan qaltarysta qaldyńyz ba!?

Odan ary qaraı: «Mundaı málimdeme jasaýdan qoryqpaısyz ba?» degen saýalǵa: «Qazaq mádenıetinde mundaı bıdiń joq ekenin bile tura nege qorqamyn? Meni qoldaıtyndar kóp. Sebebi, adamdar bul bıdiń ózderine jat ekenin sezedi. Sizge, Eıfel munarasyn qazaq saldy dese senbeısiz ǵoı, solaı emes pe? Bul da sol sıaqty» dep qısynsyz pátýa izdepsiz.

Sizdi de oqyǵan, toqyǵany kóp qazaq qandy deıdi-aý. «Qara jorǵany» táýeldeý men «Eıfel munarasynyń» arasy jer men kókteı. Oılaý tereńdegigi, logıka, fılosofıalyq taldaý turǵysynan qaraǵanda sizdiki «Qojanasyrdyń jaýaby» bolǵan. Jáne de «óziń bilme, bilgenniń tilin alma» degendeı, «adasqannyń aldy jón, arty soqpaq» bolǵan. Óz sózińizdi shyndyq bilip shirengińiz keledi.

Sonymen, Gúlnár qaryndas, siz ábden sharshattyńyz. Meni emes, meniń halqymnyń tiline, tarıhyna, ónerine ógeı kózben qaraǵanyńyz úshin, solardy sharshattyńyz.

Bul bul ma, budan da soraqysy, ary qaraı: «Qazaqtardyń Otanyna oralýynyń basqa da sebepteri bar deıdi…» degen eki ushty suraq sizdi basqa baǵytqa jetelegendeı. Ár eki jaqtyń kútken jaýaby da sol shyǵar, Siz «dymdy da ymdy da» tez túsinesiz.

Túsinbeseńiz bylaısha jaýap berer me edińiz: «Neni aıtyp otyrǵanyńyzdy túsinip otyrmyn. Keıbir saýatsyz ǵalymdar: «Qandastar qazaq sanyn kóbeıtý úshin kóship kelip jatyr» deıdi. Biraq, 2015 jylǵa deıingi derekti qarasaq 24 jylda Qazaqstanǵa 956 myń qazaq kóship kelgen.Tipti mıllıonǵa da jetpeıdi. Sondyqtan bul arada sandy oınatqan durys emes», – dep shaı iship otyrǵan qyz dosyńyzǵa aıtqandaı, áńgime ushyǵyn ary sozasyzdar: «Jergilikti halyq oralmandardy jaqtyra bermeıtin jaǵdaı qalyptasty «Olarǵa jer, baspana, járdemaqy beriledi, sonda biz toqaldan týdyq pa?» degen áńgimeler aıtylady. Osy negatıvten arylýdyń joly bar ma?» deıdi jýrnalıs otqa maı tamyzǵysy kelip. «İzdegenge suraǵan, tıse terekke, tımese butaqqa», sizde qarap turmaısyz: «Eki jaqpen de jumys isteý kerek. Birinshiden, oralmandar ózin tártipti ustaýy tıis. Keýdesin qaqpaýy kerek jáne osynda turyp kele jatqan adamdarmen jaǵalaspaýy qajet. Áıtpese, shynymen de osynda kele sala aýyzdary kópirip: «Men tarıhı otanyma oraldym» deıdi.

Oraldyń eken, el qatarly ómir súr. Jumys iste. Osyndaǵy turǵyndardyń asyna talaspa...Osy oralmandarǵa jumys isteýge kim kedergi keltirip otyr? Sosyn olar bir jaman tendensıany qalyptastyryp aldy. Birnárse bola  qalsa Prezıdentke jazady. …

Anyǵynda, bir ýaqytta qazaqstandyq qoǵamnyń qandastarǵa degen nıeti túzý edi, biraq olar «qylyq» shyǵara bastaǵasyn oralmanǵa degen kózqaras ta kúrt ózgerdi».

Gúlnár, qaryndas jańa ǵana bir sózińizde «keıbir saýatsyz ǵalymdar» degen silteme qoldanypsyz. Endi osy topqa sizdi de kirgizý-kirgizbeý máselesin oılaný kerek sıaqty.

Sebebi, siz «dıaspora» taqyrybyn zerttep, nanyńyzdy sodan taýyp jep júrip, taqyryptyń taqıasyn aýystyryp alasyz. Osy topyraqqa kóship kelgenniń bárin «oralman» dep bir shybyqpen aıdapsyz.

Jaqsy bilseńiz kerek edi: «Oralman – Atajurtyna túbegeıli qonys aýdaryp kelgen etnıkalyq qazaqtarǵa beriletin ýaqytsha mártebe. QR azamattyǵyn alǵan soń olar «oralman» bolyp tabylmaıdy» degen anyqtama bar.

El tarıhyna, jer tarıhyna, óz halqynyń ótkenine jany ashyp búıregi buratyn adamnyń aýzynan: «oralmandar ózin tártipti ustaýy tıis. Keýdesin qaqpaýy kerek jáne osynda turyp kele jatqan adamdarmen jaǵalaspaýy qajet. Áıtpese, shynymen de osynda kele sala aýyzdary kópirip: «Men tarıhı otanyma oraldym» deıdi. Oraldyń eken, el qatarly ómir súr. Jumys iste. Osyndaǵy turǵyndardyń asyna talaspa...» – degen túıeden túskendeı sózdiń shyǵýy qanshalyq ókinishti!

Áýmesirleý bir erkektiń aýzynan shyqsa: «oı, dóreki, kórgensiz. Japalaq qus maqtansa jardan tyshqan aldym der, jaman adam maqtansa, jaqsynyń aıaǵynan shaldym der. Ne shatadan týǵan teksiz bireý, ne jaqsydan týǵan jaman bireý» dep, játta kep balaǵattar ma edik?!. Aınalaıyn, qaryndas, toıǵan qozydaı tompıǵan túrińdi kórip, saǵan birdeme deýge aýzymyz barmaıdy. Múmkin, baıqaýsyzda dońyzdyń shujyǵyn kóbirek jep qoıyp, ushynyp ketken joq pa degendi de oılap qoıam. Ultyn quraǵan halyqty «oralman» «osyndaǵy turǵyn» dep bólýiń, arazdyqqa bastar sózdi aıtýyń qandaı jaman! Endi-endi el boldyq pa dep etek-jeńimizdi qymtap, esimizdi jıa bastaǵanda.

Keshe ǵana alǵys aıtý kúni merekesinde ózge ult ókilderi kózine jas alyp: «Biz telim-telim bolyp, qańǵyryp kelgenmizde osy qazaq halqynyń mereıli qushaǵynda aman qalyp ósip-óndik» dep eljirep edi. Olarmen óz baýyrlarymyzdy salystyryp kóreıikshi. Qaısy oralman «keýdesin qaǵyp júr», qaısysy «osyndaǵy turǵyndardyń asyna talasyp jatyr?». Qaıta turǵylyqty baýyrlarymen ár túrli naǵashy-jıen, qudandalyq jolymen baldaı batyp, sýdaı sińip, qazaq bolmysyn árlep jatqan joq pa!? Shetel qarjysynyń, tobarynyń osy elge quıylýyna muryndyq bolyp, zattyq jáne rýhanı jyrtyǵymyzdy jamaýǵa óz úlesin qospady ma?! Qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı bolsa da qazaq qazanyn qaınatýǵa óz álinshe eńbek etip jatyr ǵoı.

Elbasy shettegi qazaqqa búırek burady, jany ezilip shaqyrǵany da ras. Elbasy «ana» qazaqty jaqsy kórip ketti me dep araǵa ot tastaǵan ógeı oılylar bolǵan shyǵar. Jatqa da keregi qazaqtyń arasyna jik salý. Alaıda qazirgi tańda alystaǵy aǵaıyndy otanyna oraltýdyń ekinshi kerýeni qońyraýyn qaǵyp jatqanda jaǵymsyz, sýmaqy sózder janyńdy túrshiktiredi. Máńgilik el retinde bas kótergen qazaq báıtereginiń tamyryn kemirgisi keletin qara bas qurttar qansha ma?! Táýelsizdik tuǵyry – bar qazaqtyń tileýi, jatsa-tursa kúbirleıtin duǵasy!

Múmkin, jat jurttan buıyrǵan kóp syılyq sizdiń de «tilińizdiń uzarýyna» sebep bolǵan shyǵar. Halyqaradaǵy keıbir toptar men marapat berýshilerdiń óz ulty men memleketin jaman kórsetýshilerge de kóbirek búırek buratyny bar emes pe.

Aınalaıyn, Gúlnár! Biz bir sózdi jańylyp aıtsaq, úlkender: «aýzyna shaıtan salǵan shyǵar, jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq» deıtin edi.

Sen óziń jańyldyń ba, ózgeni jańyldyrdyń ba. Óziń súrindiń be, ózgeni súrindirdiń be?! Jáı bireý aıta salsa bulaısha búlinbes edik. Jurt aldynda júrgen dıaspora taqyrybyn zerttep júrgen ǵylym doktory, profesor G.Meńdiqulovanyń sózi degesin, jasyń menen úlken bolsa da aǵalyq aıbatpen aıtýyma týra keldi. Qaryndas degenim, qyzdy syılaǵan qazaqy baýyrmaldyǵym, jaqyn tartqanym. Sen maǵan qany bir qaryndassyń, qaryndas bolyp qala beresiń. «Enesi tepken qulynnyń eti aýyra ma», ol jaǵy saǵan syn!

Aınalaıyn, naýryz tirshiliktiń basy, adam túgili «Samarhannyń kók tasy erıdi» deıtin qasıetti aı ǵoı. Ańdaýsyz aıtsań sózińdi qaıtyp alǵyn! Bir adamnyń keshire salýy ońaı-aq. Biraq jazylyp bitýge aınalǵan jarasyn qaıta tyrnasań halyqtyń ǵazalyn qozǵarsyń. Kóz jasy endi ǵana qurǵaǵan halqymyzdyń onsyzda kórgeni az ba edi!? Qyz balany, áıel zaty – anany jamandyqqa qımaǵan elmiz. Alladan táýpıyq suraıyq!!! 

Jádı SHÁKENULY

Jazýshy