Qazaq halqy búgingi kúnge basynda Az-Ata (Áz-Áke), Azaq, Azan, Azar, Azyq, Azaý, Azaýly, Azıa, Qaz, Qazaq, Qazan, Qazar, Qazyq (Túp qazyq), Qazaqıa, Qazaq SSR-i, Qazaqstan bolyp búgingi kúnge jettik. San myńdaǵan jyldardan beri qazaq halqy «myń ólip, myń tirilip» osy túp atasynyń atynan aırylmaı keledi. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Qazaq eli ataýynyń sóz túbiri (óz túbi, óz atasy) «Az».  Qazaqtyń aýyz-eki áńgimelerinde olar «Áz áýlıe» delinedi. Kúni búgindegi tarıhta attary qalǵan Az, Azaýly eli men Azaý (Azov) teńiziniń attary da solardan qaldy. Álemdegi eń úlken qurylyqtyń Az-ıa (Iá, Qazaqtyń uly qaǵany  Shyńǵysqan shyqqan Qıan (kópshe ataýy Qıat) rýy ataýynyń sóz túbiri, bul jerde sonymen birge «Iá, dál solaı» degen maǵynada qoldanylyp tur) atalýy da osydan. Ejelgi jyr-dastandardyń bárinde de, tipti kúni búgingi jergilikti qazaqtardyń sózinde Manqystaýdy mekendegen 360 áýlıeniń ishindegi eń erekshe qasterlisi osy «Áz áýlıe» delinedi. Kúni búgingi sózdik qorymyzda da «Ol ne sonshama, Áz áýlıe me?», «Ol Áz Áýlıe emes qoı», «Nege sen ony sonshama, Áz áýlıe qylyp otyrsyń?», nemese «Tastashy ári, Áz áýlıe qylmaı?» degen sóz tirkesterin jergilikti halyq jıi qoldanady. Demek, osy áýlıelerdiń eń birinshisi de, eń ulysy da, eń qasıettisi de, eń ardaqtysy da Qazaq degen atpen búgingi kúnge jetken eldiń negizin qalaǵan, túp atamyz osy Áz áýlıe. Qazaqta osy atamyzdyń esimi danyshpan, áziz (eń aıaýly) jan degen maǵyna da qoldanylady. Qazaqtyń asyl uldaryna halyqtyń qurmettep bergen laqap (madaq) aty osy «ÁZ» atamyzdyń esimi. Mysaly, Áz Naýryz, Áz Túrik, Áz Jánibek, Áz Táýke, Ázireti Sultan (Qoja Ahmet Iassaýı), Ázireti Rasýl (Muhammed Paıǵambar), Baba Túkti Shashty Ázız, Ábdýl Ázız Bab, Qarabýra Áz áýlıe (Býrahan Ázi) t. b. bolyp jalǵasyp kete beredi. Áz atamyzdyń áýletteri kóbeıip el atalyp, álemdik uly qaǵanatqa aınalǵan kezde olar ózderin endi «Az» emes «Qaz» dep atap osy sózge búkil eldiń, memlekettiń negizgi aıryqsha belgilerin syıǵyzdy. Al, Az-dyń aldynda turǵan «Qa» býyny Qar men Qara degen maǵyna beredi. Sebebi,  birinshiden Qar (aqsha qar) Aǵa men Aqıqattyń (shyndyqtyń)  balama ataýy, ekinshiden Qara (qar (aq) men qara) aralas, ala degen maǵynada qoldanylady. Qazaqtyń  Alash, Alty Alash uǵymdarynyń bastaýy osy. Mine osylaısha, «Qazaq» degen bir aýyz sózge osy sózdi oılap taýyp dúnıege ákelgen eldiń barlyq bolmysy, shejire-tarıhy, memlekettik qurylymy:

     -      Qaz turý, qaz basý, qaz-qaz basý, qaza bolý (adam ómiri);

     -      Qazyq (a. Qaǵylǵan ornynan qozǵalmaıtyn qazyq; á. Ornynan qozǵalmaıtyn qazyq jurt, ıaǵnı máńgi el);

     -      Túp qazyq (Qazaq eli búkil álem elderiniń túp qazyǵy);

     -    Temirqazyq – a. Ornynan qozǵalmaıtyn aspandaǵy juldyz. Qarańǵy túnde adasqan jandar osy juldyzǵa qarap jol tabady. á. Balama maǵynasy, mádenıeti adasqan (azǵan) elder qazyq jurtqa (qazaqqa) qarap jol tabady. Adamnyń (eldiń) ustanǵan baǵyty (adam balasy birigip el bolýǵa tıis. Maqal: «Jalǵyz aǵash orman emes»);

    -     Qazy (memlekettegi (qaǵanattaǵy) ádil bılik). Adasqan elderge de, adamdarǵa da bizdiń atalarymyz ǵana tórelik jasaýǵa quqyly bolǵan;

     -     Qazı, qaziret (din, ar, ıman);

     -     Qazıne (qudiret);

     -     Qazaýat (Ǵazaýat, musylman dini úshin júrgiziletin qasıetti soǵys);

     -     Qazyna (memleket múlki, baılyǵy);

     -    Qazý (qudyq qazý, aryq qazý ıaǵnı eldi sýmen qamtamasyz etý);

     -    Qazba (jer asty baılyǵy);

     -    Qazbalaý (ótken tarıhqa úńilý);

     -    Qazǵaný (kúresý);

     -   Qazir (ýaqyt ólshemi, qazirge deıin (ótken shaq), qazir (osy shaq), qazirden keıin (keler shaq); Qaz bir, Qaz pir degen eki birikken sózden quralǵan.

-  Qaz-qatar (eń birinshi dúnıege kelgen qazaq eliniń artynan qaz-qatar tizilip ózge elderdiń dúnıege kelýi, qatardyń basynda orys, orman, qyrym, qytaı, arap, parsy sıaqty ózge elder emes Qazdyń turýy tek qana osyny bildiredi). Bul sózdiń basqa maǵynasy joq;

     -   Qaz-qalpynda (aınymaıtyn alǵashqy beınesinde. Qaz  eliniń memlekettik qurylymy áý basta qalaı boldy, kúni búginde de sol qalpynda, eshteńe ózgergen joq);

     -   Qazaqı (qazaq úlgisi boıynsha jasalǵan);

     -  Qazar (a. Qaz – ar (Qaz ardyń, ıaǵnı sóz túbirinde Ar degen uǵymy bar barlyq rýlar, taıpalar, elder men memleketterdiń atasy. Mysaly, Aq (aǵa) Arys, Jan Arys, Bek Arys, Arap, Armán, Parsy, Qazar qaǵanaty, Qazar (Qas bı) teńizi t.t. );

          Túsinikteme: Adamnyń qorǵaýǵa tıis ary: Ar-ımany (senimi), Atamekeni (Otany) jáne otbasy). Osy úsh uǵymdaǵy kórsetilgen dúnıeler adamda túgel bolmasa, nemese ony qorǵamasa ol adamdy Arsyz (ımansyz) dep ataǵan.

     -   Qazan (a. Kúz aıy: eginniń pisip, maldyń semirip qoımaǵa, qazanǵa túsetin mezgili, ıaǵnı adamnyń da, memlekettiń de ál-aýqaty, isher asy; á. Otqa shydamdy as pisiretin ydys; b. el, jurt (Qazan qaǵanaty, (handyǵy));

      -   Azan-Qazan – barlyq álem elderi, ıaǵnı Qazdyń inileri men urpaqtary, bastaý kezeńnen ǵasyrlar (100 jyl) men dáýirler (1000 jyl) ótken saıyn aralary alshaqtap, tilderi bólektenip birin-biri túsinbeı, ý-shý bolyp ketken kezeńi), Azan – a. tańerteńgi mezgil, balamasy bar dúnıeniń bastaýy, á. Azan shaqyrý (namazǵa shaqyrý), b. Azan shaqyryp sábıge at qoıý;

      -   Qazan-Qazan (óte kóp, mol);

      -   Qazaq (Qaz aq (aǵa)- Álem elderiniń aǵasy;

      -   Qazaq (Qaz aq (aqıqat) – Qazaq eli Aqıqattyń atasy);

      -   Qazaq – Qaz aq (Aq Qaz – syńary úshin janyn qıatyn, eń arý, eń sulý, eń qasıetti, kıeli qus). Atam Qazaqtyń «Aq Qý menen Qaz, Adaı menen Taz egiz» deıtin maqaldarynyń syry osy. Qazaqtyń adamı qasıeti osy arý qusqa ylaıyq bolǵany úshin qoıylǵan. Avtorlyq quqyq saqtalyp tur;

      -   Ata Qaz – (Aq Qazdardy bastap ushatyn Ata Qaz, al elge baılanystysy Qazaq álem elderiniń atasy);

      -  Qapqaz (Kavkaz) – (a. Sóz túbiri Ap (apa) pen Az (Qaz), ıaǵnı qazaqtyń apasy (anasy) men atasynyń atyndaǵy taý. á. Jerdi qorshap turǵan uly bıiktik, Qazaqtyń uly taýy; b. Qapy, Qazaqtyń qaqpasy) túgel syıyp tur. Sóz túsingen adamǵa budan asqan danalyq bolýy múmkin be?! Jer betindegi qaı eldiń ataýy dál osyndaı mán-maǵynaǵa ıe bola alady?! Jaraısyńdar, Atalarym! Sóz jasasań, osylaı jasa! Tarıh jazsań osylaı jaz!

      -   Qaz bı. - a. Eń alǵash tili shyǵyp, óz tilderin Ana tili dep ataǵan uly halyq. Bul tilde Adam Ata men Aýa Ana sóılegen. Bizden jáne bizge eń jaqyn týys elderden ózge elder tilderin Ana tili dep atamaıdy. Olar týysqan (rodnoı) nemese orys tili, arap tili, parsy tili, qytaı tili t.t. dep ulttarynyń atyna baılanysty ǵana ataıdy. Sebebi, Olardyń óz tilderin Ana tili dep ataýlaryna quqyqtary joq.   Avtorlyq quqyq tek qana qazaqta. Sondyqtan, Qazaqtyń Ana tili degeni, bul búkil álem elderi tilderiniń anasy degen sóz; á. – Adamzattyń rýlyq shejiresin, ıaǵnı ótken tarıhty tolyq meńgergen bı adam; b. Adamdar, rýlar, taıpalar, elder arasyndaǵy daýlarǵa bılik aıtýshy adam;   g. Bılik jasaý (el bıleý); Sol úshinde ǵoı, ejelgi Qazaqtardy búkil álem elderiniń Qaz bı (Qas bı) dep atap júrgenderi!

         Túsinikteme: Kaspıı (Qas bı) teńizi ataýynyń shyǵý tegi osy.   

         Bul jerde arnaıy atap ótilýge tıisti basty bir másele bar. Ol qazaq halqynyń óz eliniń ortalyǵyn Astana, Astana jurt dep ataıtyndyǵy. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, A-stan-a ataýynyń quramynda, ıaǵnı qaq ortasynda Stan degen túbir sóz tur. Demek, «stan» bizdiń tól sózimiz. Bul ataý kezinde qazaq dalasynyń ortalyǵy, ıaǵnı Ortalyq Qazaqstan oblysyndaǵy Qazyǵurt (Qazyq jurt) taýynda dúnıege kelgen. Nuq paıǵambardyń kemesi toqtaǵan osy Qazyǵurt taýynyń (Jýdy dep te atalady) basy eń alǵashqy «stan» (eki-úsh kúrke jáne ýaqytsha turaq)  boldy.

        Qazaqta «Stan» degen túbir sóz tek qana ekinshi býynda qoldanylady. Astana, astan (aýrý astan, daý qaryndastan), dastan, jastan,  bastan (O, bastan-aq), oqystan, ustaný, ustanbaý, bostandyq, lastaný t.t. bolyp kete beredi.  Iaǵnı, adam balasynyń mynaý tirshiligi qaıdan? bastaldy degen suraqqa Nuq paıǵambardyń alǵashqy turaǵy «Stannan» - Túrkistannan bastaldy dep jaýap beredi. Olardyń (Qosaılardyń) sol keme toqtaǵan jerden keıingi qonystanǵan jeri, ıaǵnı qos-qostan úı tikken jeri Qostanaı. Sol qosty tikkender Qaz Adaıdyń úshinshi býyn urpaǵy jáne ekinshi nemeresi Qosaılar. Bul uǵymdardyń barlyǵynyń sóz túbiri (óz túbi, atasy) Os bolatyny osydan. Bul daýǵa da, kúmánǵa da jatýǵa tıis emes. Endi osynyń qasyna Qostanaı qalasynyń ortasyn qaq jaryp ótetin ózen ataýynyń Tobyl (Tobysh - Adaı atanyń toǵyzynshy býyn urpaǵy) jáne sol oblysta  Adaı atty jer men Adaı atty eldi meken bar ekenin qosyp qoıyńyz.

Soǵan sáıkes, orys tilinde «stanısa» (úı sany 2-3 úıden turatyn kishkentaı  eldi meken)  jáne ýaqytsha turaq «stansıa» (poezdardyń 5-10 mınýt aıaldap ótetin jeri), polevoı stan (eginshilerdiń ýaqytsha turaǵy), «ohotnıchı stan» (ańdy bir jerde jatyp máńgi aýlamaısyń), «senokosnyı stan» (bir jerdiń shóbin máńgi shappaısyń, 2-3 kúnnen keıin basqa jerge aýyp qonasyń)  delinse, bul sóz parsy tilinde sol eldiń shet aımaǵyndaǵy kólemi kishkentaı eldi meken (provınsıa) degendi bildiredi.

Osyǵan sáıkes eń alǵashqy keme toqtap, kemedegilerdiń turaqtaǵan jeri men eli Astana jurt dep atalyp keledi. Osy úlgini basshylyqqa alǵan búkil álem elderi óz elderiniń basqarý júıesi ornalasqan qalasyn Astana nemese Bas qala dep ataıdy. Astanasy (bas qalasy) joq el bolmaıdy.

Demek, keleshek te Qazaq elin, onyń Ana tilin, teńdessiz Uly mádenıetin sol ejelgi Uly Atalarymyzdaı  búkil álem elderiniń rýhanı astanasyna aınaldyrý jáne ony moıyndatý keler urpaqtyń abyroıly boryshy bolmaq.

Tarıh taǵlymy:  «Qazaq» degen bir aýyz sózge adamnyń da, osy sózdi oılap taýyp dúnıege ákelgen eldiń de barlyq bolmysy, memlekettik qurylymy: Qaz turý, qaz basý, qaz-qaz basý, qaza bolý (adam ómiri);  Qazyq, túp qazyq (Qazaq eli búkil álem elderiniń túp qazyǵy), Temirqazyq - ustanǵan baǵyty (adam balasy birigip el bolýǵa tıis. Maqal: «Jalǵyz aǵash orman emes»), Qazy (memlekettegi ádil bılik), Qazı, qazyret (din, ar, ıman), Qazıne (qudiret),  Qazaýat (musylman dini úshin júrgizilgen qasıetti soǵys),   Qazyna (memleket múlki, baılyǵy), Qazý (eldi sýmen qamtamasyz etý), Qazbalaý (ótken tarıhqa úńilý), Qazǵaný (qazaq bolý úshin kúresý), Qazir (ýaqyt ólshemi),   Qazan (a. Kúz aıy: eginniń pisip, maldyń semirip qoımaǵa, qazanǵa túsetin mezgili, ıaǵnı adamnyń da, memlekettiń de ál-aýqaty,  isher asy; á. Otqa shydamdy as pisiretin ydys; b.  el, jurt), Qaz-qatar (eń birinshi dúnıege kelgen qazaq eliniń artynan qaz-qatar tizilip ózge elderdiń dúnıege kelýi), Qaz-qalpynda (sol alǵashqy ózgermegen beınesinde qalýy), Qazaqı (qazaq úlgisi boıynsha jasalǵan), Qaz bı (adamzattyń búkil shejiresin biletin, álemdi bıleýshi jáne olarǵa bılik aıtýshy eń uly el) túgel syıyp tur. Sóz túsingen adamǵa budan asqan danalyq bolýy múmkin be?! Jer betindegi qaı eldiń ataýy osyndaı mán-maǵynaǵa ıe bola alady?! Bútkil jer betinde ataýy dál osyndaı maǵyna beretin birde-bir el bolyp kórmegen, bola da almaıdy.

Muhambetkárim Qojyrbaıuly

Mańǵystaý