Tanymal saıasattanýshy Erlan Saırov elimizde Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵy ishinde saıasattaný men áleýmettaný baǵyttarynyń damý kezeńderi men qazirgideı qul­­dılaý sebepterin «Aıqyn» gazetine ber­gen arnaıy suh­ba­tynda sóz etedi.
 Sonymen qatar sarapshy elimizde jastardyń margınaldaný men radıkaldaný problemasynyń ózektiligin aıta kele, jalpy Qazaqstanda teokra­tıalyq memleket qurýdyń lobbıi men «tapsyrysy» baryn jasyr­maıdy. Saıasattanýshynyń oıyn­sha, ár salany jaýlap úlgergen sálafıtterdiń ıdeologıasyna qarsy hanafı mázhabyna saı ıdeo­­logıamen tótep berýdiń ózi qıyn. Sondyqtan búgin naqty sharalar keshenin qoldanbasa, al­daǵy 5-6 jylda elimizdiń rýhanı kelbetiniń tanymastaı ózgerip ke­týiniń qaýpi joǵary degen pi­kirde. 
– Erlan aǵa, tanymal saıasat­tanýshy retinde búgingi saıasattaný ǵylymynyń hal-ahýalyna, da­mýy­na qandaı baǵa berer edińiz? 
– Bıyl egemendigimizdiń 25 jyl­dyǵyn atap ótip jatyrmyz. Osy 25 jyl ishinde Qazaqstanda saıasattaný ǵylymy ártúrli ke­zeń­derden ótti. 2000 jylǵa deıin­gi saıasattaný ǵylymynyń negizgi tendensıasy damý, ilgerileý bol­dy dep anyq aıta alamyz. Óıtkeni dál sol kezderi Qazaqstanda eki-úsh úlken ǵylymı mektep paıda boldy. Onyń biri – Qazaqstan damý ınstıtýty. Bul ortalyqtan eli­mizdiń kóptegen tanymal saıa­sattanýshylary shyqty, mysal úshin, Dosym Sátbaev, Erlan Qarın, marqum Meıirjan Ma­shanov, t.b. Ekinshisi – óz zama­nynda Aqparat mınıstrliginiń mańynan qurylǵan saıasattaný ınstıtýty edi, ol jerden Aıdos Sarym, Berik Ábdiǵalıev, t.b. shyqty. Sonymen birge, jabyq saıasattaný klýbtary da jumys istedi. Osy qurylymdar saıasat­tanýdy tek pán emes, elimizdiń da­mýyna ózindik úles qosa biletin qoǵamnyń bir bóligi deıtindeı dárejege jetkizdi.
2000 jyldardan keıingi ke­zeńde saıasattaný ǵylymyna mem­lekettik organdar men qoǵam ta­rapynan suranystyń azaıyp ket­keni baıqalady. Tipti qazirgi kúni suranys joq dese de bolady. Bul elimizdegi áleýmettik-saıası úderisterge baılanysty. Sebebi, 2000 jylǵa deıin Qazaqstanda demokratıanyń keıbir nyshan­dary bolǵan, qandaı da bolmasyn saıası básekelestik boldy. Ol óz kezeginde saıasattaný naryǵyn qa­lyptastyryp, kóptegen túıindi má­selelerdi sheshýdiń bir quraly boldy. Iaǵnı, saıasattanýshylarǵa, onyń ishinde sarapshy sıaqty bas­qa da ǵylymdarǵa suranys jo­ǵary edi. 
Qazirgi kezde elimizde mono­saıa­sı bılik paıda bolǵandyqtan, saıasattaný ǵylymy quldılap tó­mendep bara jatyr deýge negiz bar. Al dál osy kezeńde elimizdiń qoǵamdyq saıası ómiri kúrdele­-nip, saıası boljaý ınstıtýttary aýadaı qajet.
Kúrmeýi kóp máselelerdiń qa­taryna dinı ekstremızmdi, áleý­met­tik saıası nıgılızmdi, qoǵam­da­ǵy apatıalyq klımatty jat­qyzýǵa bolady.
Sońǵy kezderi Qazaqstannyń damýyna taǵy bir áser etip otyr­ǵan jaıt – din. Máselen, joǵary oqý oryndaryna, onyń ishinde Al­matydaǵy Qazaq ulttyq ýnı­versıteti men Astanadaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetine bólingen granttardy alsaq, saıasattanýǵa jyl­dan-jylǵa bólinetin granttar sany azaıyp barady. Iaǵnı, saıa­sat­tanýdyń damýyna eshqandaı da jaǵdaı jasalmaı otyr. Sonymen birge, sońǵy úsh-tórt jyldyń ishin­de ıslam dini men dindár­lar­dy damytýǵa granttar kóptep bó­linip keledi. Máselen, bıyl din­ta­nýǵa 150 grant bólingen, al saıa­sattanýǵa – 7 grant! Meniń oıymsha, Qazaqstanda teokra­tıalyq memleket qurýdyń bel­-gili bir lobbıi bar sıaqty. Iaǵnı, saıası úderisterdi joǵary deń­geıde zaıyrly túrde saraptaı­-tyn ǵylymnyń fýndamenti tó­mendep keledi. Bul bizdiń elimizge úlken áserin tıgizbeı qoımaıdy. 
Budan tys saıasattanýdyń áleý­mettik ǵylymdardyń keshe­ninen turatynyn umytpaýymyz kerek. Iaǵnı, bul jerde tarıh, má­denıet­taný, fılosofıa bolsyn, munyń barlyǵy saıasattanýdyń negizin qa­laıdy. Búgingi tańda bul ǵy­lymdardyń da deńgeıi tómen­dep barady dep aıtýǵa negiz bar. Bul elimizdiń jańashyldanýyna, so­ny­men birge Qazaqstannyń jal­py áleýmettik-ekonomıkalyq da­mýyna keri áserin tıgizeri sóz­siz.
«El, memleket qalaı damýy ke­rek, onyń baǵyty qandaı bolýy kerek?» dep saraptap otyratyn 4-5 mektep qajet-aq. Dúnıejúzi tájirıbesine súıener bolsaq, AQSH-ta árbir ǵylymı ortalyq­tyń janynda úlken saıasattaný ınstıtýttary bar. Máselen, mun­daı jerlerden XXI ǵasyrdyń damý tendensıalaryn anyqtap otyrǵan S.Hantıngton, F.Fýkýıa­ma sıaqty úlken oıshyldar shyq­qan. Ókinishke qaraı, Qazaqstan­da saıası ınstıtýttar áli qalyp­tasqan joq. Kerisinshe, keri ketip barady. Bul durys tendensıa emes. Óıtkeni elimizdiń áleý­met­tik-ekonomıkalyq damýy tómen­dep ketken. Bıyl ekonomıkalyq damý resessıada. Túptep kel­gen­de, ekonomıkalyq damý tek bız­nesten turmaıdy, ol eń aldymen, halyqtyń ál-aýqaty men oıyn­daǵy maqsat-murattarynan da turady. Saıasattaný degenimiz – eli­mizdiń ekpindi damýynyń ne­gizi. 
– Bir salany bir adamnyń atymen ǵana baılanystyrý prob­lemasy qanshalyqty ózekti dep oılaısyz? Máselen, demograf dese marqum Maqash Tátimov, eko­log dese Mels Eleýsizov, saıasat­tanýshy dese, aınaldyrǵan 5-6 adamnyń ǵana esimi atalyp, BAQ-tarda da kóbine-kóp osy aza­mat­tardyń saraptamalyq oılary ja­rıalanyp otyrady. Bul je­tis­tik pe, álde...
– Shynyn aıtý kerek, bul je­tis­tik emes. Joǵaryda aıtqa­nym­daı, bul elimizdegi úlken mek­tep­terdiń joqtyǵynan týyndaǵan másele. Mektep degenimiz – ǵyly­mı ortalyqtar. Eger Qazaqstanda 17 mıllıonnan astam halyq turatyn bolsa, bul halyqtyń 
43 paıyzdan astamy joǵary bi­limdi desek, el azamattaryna ár salanyń ár tarabyn túsindirý úshin, árıne, bir mektep az bo­lady. Mektep degenimiz – ekinshi jaǵynan, dástúr. Qaı salany al­sańyz da, áleýmettik ne ekonomı­kalyq salada da 4-5 mektep bolýy kerek, bul mektepter ózara báse­kege tússe ǵana damýdyń nyshan­dary paıda bolady. Al Qazaq­standa áli de bolsa ondaı mek­tepter qalyptaspaǵan. 
– Qoǵamda da, bılikte de «ma­man­dar tapshy» degendeı stereo­tıptik oı basym ǵoı. Nege jańa tulǵalar, jańa esimder joq? 
– Jańa tulǵalar paıda bolý úshin mektepter men salany da­mytý qajet. Máselen, 90-jyl­dary, joǵaryda atap ótkendeı, saıasattaný baǵytynda 2-3 myqty mektep bolǵan, sol jerden kóp­tegen jarqyn tulǵalar ozyq oı­laryn ushtap, ǵylymı turǵydan úlken tájirıbeden ótken. 
Sonymen birge, joǵarǵy mek­tep, ıaǵnı ýnıversıtetter men ómir­diń arasynda eshqandaı da baılanys joq. Saıasattanýshy oqytýshylar búgingi qoǵamdyq úderisterden alshaqtap ketken. Saıasattanýdy oqyp júrgen aza­mattar ýnıversıtetti bitirgennen keıin qaınaǵan ómirge qalaı ki­rip, onda qalaı qalyptasý qa­jet­tigin bilmeıdi. Ókinishke qaraı, ón­diris pen ómir arasynda baı­lanys úzilgen. Mine, osyndaı túıindi máselelerdi sheshý kerek. 
Jalpy, elimizdiń damýyna úl­ken áser etetin taǵy bir nárse – áleýmettik orta. Intellek­týal­dyq áleýmettik ortada ǵana úlken ǵylymı ortalyqtar qalypta­sady. Al búgingi tańda Bilim mı­nıstrligi tarıh pánin, saıasattaný pánin joǵary oqý oryndaryn­daǵy mindetti pánder tiziminen alyp tastaǵan. Bul árıne, eli­miz­diń damýyna 4-5 jyldan keıin keri áserin tıgizedi. Óıtkeni biz­degi árbir ındıvıdıým bilimdi ári tárbıeli bolýy kerek. Al bola­shaq saıasattanýshy tarıh pán­derin oqymaıtyn bolsa, onyń qoǵamǵa paıdasyn tıgizýi ekita­laı. Ál-Farabı aıtyp ketken­deı, «Eń birinshi bilimdi adamdy emes, tárbıeli adamdy shyǵarýy­myz kerek». Tárbıesiz, bilimdi adam kóptegen zalal ákelip, qo­ǵamǵa zıanyn tıgizýi yqtımal. Iaǵnı, bilimdi, biraq tárbıesiz adam ómirge kóp zıanyn ákeledi. Bul máseleler eldi ulttyq rýhta tárbıeleýdiń deńgeıin tómen­de­tedi. Bul úlken problema. 
– Ózińiz bolashaǵy bar qandaı jas mamandardy bilesiz? Olarǵa tanymal bolý úshin ne jetispeıdi?
– Eń aldymen, adamnyń óz tal­pynysy bolýy kerek. Qazirgi tańda kóptegen saıasattanýshylar memlekettik qyzmetpen aınaly­syp júr. Biraq olardyń ishinen jarqyn tulǵalardy kórip turǵan joqpyn. Sońǵy 10-15 jyldyń ishinde urpaqtar sabaqtastyǵy da úzilip qalǵan sıaqty. 
– Jas saıasattanýshylardyń ár deńgeıdegi ákimdikterge jumys­qa turyp, is júzinde ákimniń pıary­men aınalysýyn qanshalyqty du­rys dep sanaısyz? Jalpy, bılik organdary saıasattanýshylardy ósiretin jer me, álde erkin oılaý qa­biletin óshiretin jer me?
– Menińshe, bul ómirdiń bir ke­zeńi. Sol úshin mundaı qyzmet­terde jumys isteý kerek. Biraq sonymen qatar ákimshilik deń­geıinde qalyp qoıý shart emes. Áıtse de memlekettiń sheshim qa­byldaý men azamattyq qoǵammen qarym-qatynas máselelerin prak­tıkalyq deńgeıde kórý úshin budan da ótken durys. 
– Jaqynda Qazaqstan úki­metinde jańa qurylym – Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstr­ligi quryldy. Dál osy mınıstr­liktiń quramyna jastar máselesin qosý – jastardyń margınaldaný men radıkaldaný problemasynyń ózektiligine baılanysty ma? 
– Qazirgi tańda Qazaqstanda teokratıalyq memleket qurýdyń kúshti lobbıi baryn joǵaryda da aıttym. Islam bolǵan kúnniń ózinde dástúrli emes dinı aǵym­nyń ıdeologıasyn tańý qatty jú­rip jatyr. Muny toqtatý ke­rek. Ol úshin memlekettik kúsh-jiger qajet. Eger dál osy mı­nıstrlik osy máselelermen tú­begeıli aınalysatyn bolsa, kóp nársege kózimiz jeter edi. 
– Al dástúrli emes dep qaı aǵymdy aıtar edińiz?
– Dástúrli emes aǵym – sála­fızm.
– Iaǵnı, sálafıtter búkil sala­lardy jaýlap, qatty belsendilikke kóshti deı alasyz ba? 
– Olar óte belsendi bop ba­ra­dy. Sonymen birge, buryn mundaı tendensıa joq edi, biraq qazirgi tańda Astananyń ózinde áıelder bet-aýzyn tumshalap, paranja, nıqab kıetin bolǵan. Bul, árıne, jan túrshigerlik nárse.  
– Osy kúnge deıin depýtattar jazǵy demalystan oralǵan soń, sálafızmge tyıym salatyn ar­naıy zań qabyldanatyny aıtyl­ǵan edi. Biraq taıaýda terorızmge tótep berý máseleleri Parla­ment­te talqylanǵan tusta «ıdeologıaǵa ıdeologıamen qarsy turý kerek» degendeı áńgimeler aıtyla bas­tady. Biraq qanshalyqty hánafı mázhaby, dinı basqarma men ǵa­lymdar sálafızm ıdeologıasyna qarsy tótep berýge qaýqarly? 
– Bul óte úlken problema. Bul ózekti máseleni ıdeologıalyq quraldarmen sheshý ekitalaı. Se­bebi, bizdiń elimizge syrttan kelip jatqan yqpal óte kúshti. Al oǵan, tipti bir memlekettiń aqparattyq kúshiniń de jetpeýi yqtımal. Me­niń oıymsha, ol úshin zańdy kú­sheıtý kerek. Jalpy, mundaı dinı aǵymdardy toqtatatyn zań kerek. Al bul zańnyń ótpeı qalýynyń negizgi sebebi – memlekettik or­gan­darda, Májiliste, barlyq deń­geıde sálafıtterdiń lobbıiniń kúshti ekenin kórsetedi. Bul óte qaýipti tendensıa. 
Taǵy da qaıtalap aıtaıyn, Qa­zaqstanda teokratıalyq memle­ket qurýǵa lobbıden bólek, tap­syrys ta bar sıaqty. Ókinishke qa­raı, bul tapsyrys is júzinde júzege asyp jatyr. Máselen, din­tanýǵa – 150 grant pen saıasatta­nýǵa onshaqty grant bólýdiń ózin­de tereń másele bar. Aldaǵy 5-6 jylda Qazaqstannyń rýhanı kel­betiniń múldem ózgerip ketý qaýi­pi joǵary. 
– Jastardyń radıkaldy top­-tar men teris aǵymdardyń jete­ginde ketýi tek áleýmettik másele­lerge ǵana baılanysty ma? 
– Meniń oıymsha, eń basty sebep – áleýmettik másele. Ekinshi másele – syrttan kelip jatqan áleýmettik jelilerdegi aqparattar aǵyny. Jalpy, bul birneshe fak­torlar kesheninen turatyn ózekti másele der edim. 
– Suhbatyńyzǵa raqmet! 
 
Áńgimelesken 
Kámshat TASBOLAT