Sopy degenimiz kim jáne onyń belgileri qandaı bolmaq? Shyn sopy ózgeden nesimen erekshelenedi? Islam tarıhyndaǵy sopylardyń ǵumyrynan áńgime tarqatsańyz?
Islamı ilimder tarıhyna qaraı alǵashqy kezeńderde sharıǵat úkimderi jazylmaǵan edi. Bul úkimderdiń (senim) ıǵtıqad, ǵıbadat, qarym-qatynasqa tıisti bólimderi kóp qaıtalanýy jáne is-áreket arqyly júzege asýy arqasynda kópshiliktiń jadynda saqtaýly boldy. Osy turǵydan alǵanda sharıǵattyq úkimderdiń jınalýynda asa qıyndyq týmady. Sondyqtan da kóp uzamaı aq dinniń zańdylyqtary qolǵa alynyp, ár bólimge qatysty kitap pen traktattar jazyp, tádýın kezeńi bastaldy. Faqıhtar quqyqty kitapqa tógip, hadısshiler súnnettiń saqtalýyn, kálámshylar aqaıd ıaǵnı, senim máselelerin tápsirshiler Quran men Qurannyń ilimderin jazýmen aınalysyp Islam dininiń aqıqattaryn shashaý shyǵarmaı tolyqtaı jınady. Osy kezde Paıǵambarymyzdyń rýhanı ómirine mańyzdy kóńil bólgen mutasaýýyptar da sol qaınar kózderdi paıdalanyp tasaýýypqa qatysty aqıqattardy zerttep, adamnyń mańyzy, bolmystyń negizi, adamzat pen ǵalamzattyń ishki dınamıkalyq kúshteri tárizdi taqyryptardy nazarǵa alyp, zattyń syrtqy dúnıesin tárjimalaýǵa tyrysty. Iaǵnı hadısshiler, faqıhshylar, kálámshilardyń Quran men súnnet arqyly qoıǵan tásilderi tárizdi bular da sol qaınar kózder arqyly júrekke tereń boılaý, nápsini tazartý, rýhanı ómirge qatysty qysqasy dindi tereń túsinip, seziný tásilderin qoıdy. Mysaly namazdy árbir musylman oqyǵanmen oǵan tereń boılap, Allah Taǵalany kórip turǵandaı oqı almaıdy. Alaıda Paıǵambarymyz «Ihsan» shyńyn: «Ihsan – Allah Taǵalany kórip turǵandaı qulshylyq qylýyń, sen Ony kórmeseń de Ol seni kórýde túsinigine ıe bolý» dep túsindirgen. Mine tasaýýypshylar ózderin ıakı halyqty osy dárejege jetkizý úshin Quran jáne hadısterden shyǵarylǵan ár túrli ustanymdar negizinde mektep qurdy. Bul mektep sopylyq mektebi edi. Sopylyq ilim haqynda Rojer Garýdı Paıǵambarymyzdyń ónegilik ustanymynyń bir kórinisi deı kele tarıhtyń ákesi atalǵan Ibn Haldýnnyń «Mýqaddımasyndaǵy» tasaýýyptyń Islam ishindegi ornyn bylaı baıandaıdy: «Tassaýyp Islam ishinen shyqqan sharıǵattyq ilimderdiń biri. Qaınary mynaý: Sopylardyń júrgen joldary negizinde sahaba, tabıǵın jáne odan keıingi ustanǵan aqıqat jolynan basqa ózge bir jol emes. Qulshylyqqa mán berý, túgeldeı Allah Taǵalaǵa bet buryp, dúnıeniń kúıki tirshiliginen boıyn aýlaq ustaý, árkimniń artynan júgirgen lázzat, qumarlyq, baılyqtarǵa jáne de mansapqa kóńil aýdarmaý, elden oqshaýlanyp qulshylyq qylý osy joldyń negizin qalaıdy. Bulardyń barlyǵy sahaba men alǵashqy zaman musylmandarynyń ıaǵnı sáláfılerdiń arasynda keń taraǵan edi. Keıingi eki ǵasyrda osy fánı dúnıeniń nyǵmetterine qumarlyq artyp, adamdar sol dúnıeniń qumarlyǵyna kóp kóńil aýdara bastady. Mine osy zamanda dúnıelik qumarlyqtaryn tárk ete alǵan adamdar sopy dep ataldy. Sopylar zúhd ómir súrip, dúnıeden bas tartyp taqýalyq shyńǵa kóterildi. Artynan kelgenderi osy taqýalyq jolǵa arnaıy tásil jasady. Tasaýýypqa jańa kirgen adam táýhıdtiń tájirbesine jetkenshe deıin bir satydan kelesi satyǵa qaraı júrdi». Sol sebepti sopylyq termınniń «Áhli sýffáden» shyqqan degen de uǵym bar. Iaǵnı áhli sýffá Paıǵambarymyzdyń meshitiniń janynda qurma aǵashtarynan jasalǵan baspanada ómir súrgen sahabalarǵa aıtylady. Olar Paıǵambarymyzdyń júrgen-turǵanyn, sózderin túgeldeı jattap, ómirlerin sodan ilim alýǵa arnaǵan jandar. Sondyqtan da tasaýýyptyń negizi dinniń negizderin myqty ustanyp, ámir men tıym salǵandaryna da asa qatań tıanyqtylyqpen qarap, shamasy kelgenshe nápsilerin lázzattyq sezimderden aýlaq salý. Tasaýýyptyń negizgi maqsaty adamdy jyly júrekpen rýhanı shyńǵa shyǵarý, júrektiń tazarýy jáne adamnyń ishki rýhanı názik sezimderin bıik dárejege kóterý bolsa, tasaýýyptyń túpki negizi qulshylyqty jalǵastyryp, sanany ımanmen tárbıeleý, dúnıe isinen aýlaqtaý ıaǵnı Haq Taǵalanyń kórkem esimderine qaraı oıaný bolmaq. Tasaýýyptyń rúkin-tirekterine kelsek, olardy da bylaısha toptastyrýǵa bolady: 1.Teorıalyq jáne praktıkalyq joldar arqyly aqıqı táýhıtke jetý. a) Haq Taǵalanyń bizge tapsyrǵan Quran sózin tyńdaýmen qatar Onyń jaratylys kitabyn da oqyp, zer salý. á) Haq Taǵalaǵa degen mahabbatpen shad-shadymen kúı keship, Sol Haq Taǵala úshin barlyq bolmysqa «baýyrlastyq, syılastyq» kózqaraspen qarap barlyq adamzatpen tipti kúlli jaratylyspen jaqsy qarym-qatynas jasaý. Allahqa degen mahabbattyń eki tiregi bar: Alǵashqysy, syrtqy mahabbat – árqashan Alla-Taǵalanyń unatqan isterimen shuǵyldaný. Ekinshisi, ishki mahabbat – ishki álemin Onymen baılanysy joq nárselerden múldem ada etý, haramnan bas tartý. Haqqa degen mahabbat ár adamda ár túrli bolmaq. Ol adamnyń istegen izgiligine, jetken ımanı dárejesine qaraı bólinbek. Mysaly Allahqa jetý jolyndaǵy mahabbatty alǵashqy satysynan bastap bylaı bólip qarastyraıyq: 1. Jalpynyń mahabbaty. (Bular Quran ilimin tereń meńgere almaǵan, biraq paryzdaryn ótep júretin jandar) Olar Haqıqı Ahmettiń (s.a.s.) kóleńkesinde jaqsy túster kórip, kókjıekten maǵrıpattyń araılanǵan sáýlesin kórip tamashalaıdy. Keıde, arǵy jaǵadaǵy ottardan qorqyp dirildep, alystan qol sermeıdi. 2. Jalqynyń mahabbaty. (Quran ilimin Illahı júrekpen sezingender jáne Qurandy erkin meńgergen dinı mamandar). Bular árqashan Qurannyń ashyq aıasynda Paıǵambarymyzdyń minezinen úlgi alyp, ómirin nurǵa boıaǵandar. Olar árqashan da tóńiregin Paıǵambarymyzdyń nuryna shomyldyryp, ol úshin eshkimnen aqy suramaıtyn, Allah úshin ǵana is-áreket etetin, nátıjedegi kóringen jaqsylyq pen izgililikti Allahtyń yrys-berekesi, dep, bilip, ózderin Haqqa bel baılap, tereń moıynsunǵan jandar. 3. Jalpy men jalqydan joǵary jandar mahabbaty. Olar Muhammedı kókte qalyqtap, Haqqa fánı bolǵandar. Olar kókte Onyń atyn pash etip, bult bolyp dúrkirer, kún bolyp kúrkirer, naızaǵaı bolyp jarqyldar. Jerge jaýǵanda da tas, topyraq, dep, alalamaı bárin de súıispenshiligimen qushaǵyna alyp maýqyn basqandar. Olardyń kúreskerligi sol, árqashan ózgeler úshin ǵumyr keship, shamasy kelgenshe ózgelerdi ózinen artyq sanaý. Bular kóbine Ilahı maqsatty óz maqsattaryna negiz etip, ómirlerin «fánáfıllah», «báqafıllah» shyńynda ótkizýge tyrysady, atqarar isin Haq Taǵalaǵa baǵyttap júredi. Ózgeden bólek taǵy bir qasıeti adamnyń ajaryna qarap júregin túsinip, ishki sezimderin túsine alady. Sondaı-aq ǵazız ǵumyryn dinge qyzmet etýge arnap, kúlli adamzatqa Haq Taǵalany jetkizý jolynda aıanbaı qyzmet etetin jandar mahabbaty. Osy mahabbat mahabbattyń shyńy bolmaq. Bálkim munan da bıik shyńy bolýy múmkin. Ol paıǵambarlarǵa násip etilgen bolsa kerek. Al sopylyq degenimiz bul aıtylǵan mahabbattardan alshaq jatqan jeke bir din emes. Onyń túpki negizi taqýalyqta jatyr. Biz aıtqan, bizden burynǵylar aıtqan (bastan keshken) ımanda jatyr. Biraq jalpy Islam áleminde tasaýýypshylardyń baǵytynyń bári durys boldy ma? Joq árıne. Islam faqıhshylary, kálámshylary tipti tápsirshileri arasynda burys tásil men qate joldy ustanǵan aǵymdar bolǵany tárizdi tasaýýypshylardardyń arasynda burys baǵytta bolǵan sopylyq aǵymdar boldy. Iaǵnı burys mázháb nemese mázhápty joqqa shyǵarǵandar bolǵany tárizdi sopylyq ilimdi túgeldeı joqqa shyǵarǵan ıakı burys qoldanǵan aǵymdardyń da tarıhta kezdeskeni málim. Minekeı endeshe bizder búgingi tańda sopylyq ilimdi keıbir burys aǵymdar ustandy dep túgeldeı joqqa shyǵarýǵa asyqpaı sopylyq ilimniń ne ekenin jaqsylap bilgenimiz jón. Sopylyq ilimniń eń aldymen qaınar kózi, káýsár bulaǵy – sharıǵatta jatyr. Sharıǵat sút bolsa sopylyq sonyń qaımaǵy tárizdi. Sol sebepti tasaýýyp aldymen táýhıdti birinshi orynǵa qoıǵan. Iaǵnı ol oryn tereń ımanmen ólshenbek. Tereń ımany bolmaǵan adam sopylyq medressesiniń bosaǵasynan attaı almaq emes. Shyn sopy Qoja-Ahmet Iassaýı tereń ıman jaıly 79-hıkmetinde bylaı dep shyn sózin tógedi: «Tarıqatqa sharıǵatsyz kırganlarnı, Shaıtan kelıp ımanyn alýr ermısh», ıaǵnı, «Tarıqatqa sharıǵatsyz kirgenderdiń, Shaıtan kelip ımanyn alady eken». Osyǵan qarap-aq sopynyń qandaı jan ekenin ańǵarýǵa bolatyndaı. Sopynyń taǵy bir mindeti shynaıy – namaz. Iman men namaz egiz. Biraq ımannyń odan artyqshylyǵy sol – ıman namazdan buryn týǵan. Endeshe paryz namazdy oryndamaǵan musylman sopylyq ıaǵnı taqýalyq deńgeıge jetýi bylaı tursyn jóni túzý musylman da bola almaıdy. Haq Taǵala barlyq paryzdardy Jebireıil arqyly Paıǵambarymyzǵa jetkizgen. Al bes paryz namazdy onyń qadiri úshin Haq Taǵala Óz Elshisin quzyryna alyp, beıne bir óz qolymen tabys etken. Sopylar ómirine zer salsaq kóbine jutań, ǵarip kúı keshken. Iaǵnı mysaly sharıǵatta baı bolyp, saraıda ómir súre alasyń. Tek zeketiń men sadaqańdy berseń boldy. Alaıda tarıqat jolynda júrgender eli ash-jalańash júrgen kezeńde olar bulaı raqat ǵumyr keshe almaıdy. Olar Hazireti Ábý Bákir, Omar, Ospan ıbn Afýan ómirlerin ónege tutý arqyly, mal-múlkiniń barlyǵyn ıakı basym kópshiligin elge, din jolyna taratyp, ózderi óte qarapaıym ómir keshken. Sondyqtan da olar eldi sharıǵatqa shaqyrǵanmen tarıqat jolyna shaqyrmaıdy. Sopylyq mektebine óz qalaýymen ǵana kire alady.
Muhıddın Isauly (Áleýmettik jelidegi paraqshasynan)
