Adam ómiri taqtadaı tegis bolmaıdy. Túrli joldardan ótedi, basynan nebir oqıǵalardy keshiredi, synaqtarǵa tap bolady. Al, synaqtardyń eń úlkeni – aýyr dertke shaldyǵý. Bundaı synaqty ár adam árqalaı qabyldaıdy. Biri dertimen kúresýdi jón kórse, endi biri dertinen aıyqpastaı kórinip. ómirden kúderin úzedi. Jan qınalysyna shydamaı, ólimge asyǵýdyń jolyn izdeıdi. Aýyr dertke shaldyǵyp, merziminen buryn jeńil túrde jan tapsyrsam deıtinder úshin keıbir memleketterde arnaıy ádis qoldanylady eken.
Birneshe jyldan beri álemdi «evtanazıa» atty termın jaýlap keledi. Grek tilinen aýdarǵanda ευ- «jaqsy» + θάνατος «ólim» degen maǵynany beretin bul termın el arasynda «jeńil ólim» atty ataýmen tanylyp ketti. Sonymen, evtanazıa – aıyqpas dertke shaldyqqan naýqastyń ólimin jeńildetý nemese ómirin toqtatý dep atalady. Ǵylymda evtanazıanyń eki túri bar: pasıvti evtanazıa – aýrýdy múldem emdemeý, belsendi evtanazıa – arnaıy preparattardy qoldaný arqyly ólimin tezdetý.
Evtanazıa máselesi alǵash XVI ǵasyrda Frensıs Bekonnyń «jeńil ólimdi» tańdap, óz ómirimen qoshtasqan sátinen beri talqylanyp keledi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde evtanazıa ádisimen ómirin qıǵandardyń sany arta tústi.
Al, HH ǵasyrda evtanazıa termıni búkil eldi jaılady. Sodan beri, keıbir memleketterde aýyr syrqatqa shaldyqqandar evtanazıa ádisin paıdalanyp keledi.
Gıppokrat antyndaǵy «Men surap kelgenderge eshqashan óltiretin ýly qospalardy bermeımin jáne olardy jasaıtyn joldy eshkimge de kórsetpeımin» degen joldar onyń evtanazıaǵa qarsy kelgendigin kórstedi.
Al Sokrat, Platon, Arıstotelderdiń pikiri Gıppokratqa qarama-qaıshy. Olar «jeńil ólimdi» qoldap, «Bul ádistiń ólim aýzynda jatqandarǵa paıdasy bar» dep eseptedi. Sokrattyń ózi «sıkýta» atty adam aǵzasyna zıandy ýdy iship, óz-ózine qol jumsaý arqyly ómirimen qoshtasqan.
Qazirgi ýaqytta evtanazıa oıyn paıdalanatyn memleketter sany artyp keledi. Tek ólimdi tezdetetin dári-dármekterdi paıdalaný eki dárigerdiń birlesip otyryp qabyldaǵan sheshiminen keıin ruqsat etiledi. Jáne bul sheshimder mindetti túrde Joǵarǵy Sotta qaralý tıis.
Evtanazıany paıdalanatyn memleketter
Evtanazıa ádisin 2002 jyly zańdy túrde rásimdegen memleketterdiń biri Nıderland boldy. Ol memlekette evtanazıany paıdalanýdyń ózindik sharttary bar: adam asa qaterli dertke shaldyqqan bolýy tıis jáne sheshimdi naýqastyń ózi qabyldaýy kerek. «Ómir súrýdi jedel toqtatý nemese óz-ózine jeńil túrde qol jumsaý» týraly zań Nıderlandta 2002 jyldyń kókteminde qabyldandy. Zań qabyldanǵaly, ólim surap ótinish aıtyp kelgenderdiń sany 15%-ǵa kóbeıgen. Naýqastar jasy 12 jastan bastalady eken. Zań boıynsha, 12 men 16 jastaǵy jasóspirimder ata-analarynyń ruqsatymen ǵana evtanazıany paıdalana alady.
Evtanazıa ádisin paıdalanýǵa ruqsat etilgen memleketterdiń qatarynda Shveısarıa da kósh bastap tur. Bul elde evtanazıamen aınalysatyn arnaıy «Dıgnatıs» atty klınıka bar eken. Klınıkaǵa shveısarıalyqtardan bólek, shet el azamattary da ólim surap keletin kórinedi. Kóbine ondaı ótinishpen keletin adamdardyń maqsaty bir – emge qur bosqa aqsha shashpaý. Eger de pasıenttiń ruqsatynsyz oǵan ólimin jedeldetetin dáriler ishkizilse, zań aldynda jaýapqa tartylady.
Nıderlandydan soń 2002 jyly evtanazıany zańdastyrýdy Belgıa da qolyna aldy. 2012 jyldyń aqpanynda Belgıa balalar úshin evtanazıany zańdastyrýdy birinshi bolyp bastaǵan.
AQSH-ta da evtanazıany zańdastyrý jóninde ótinishter aıtylǵan. Nátıjesinde 4 shtattyń soty ruqsatyn berdi. Al birneshe aımaǵynda zańsyz dep tanylǵan. Oregon shtatynyń dárigerleri 1997 jyldan bastap pasıentterge ólimdi jedeldetetin preparattardy paıdalanýǵa ruqsat ete bastady. Orgegon AQSH-taǵy «Laıyqty túrde ólý» zańyn qabyldaǵan alǵashqy shtat boldy. Oregonnan keıin Vashıngton, Vermont jáne Montana shtattary evtanazıany zańdastyrýdy maquldady.
2014 jyldyń maýsymynda Fransıanyń Joǵarǵy soty evtanazıanyń medısınada paıdalanýyna ruqsat etti.
Lúksembergke arnaıy preparattardy qabyldaý arqyly óz-ózin óltirýge 2009 jyldan bastap ruqsat berildi. «Dárigerlerdiń ar-ojdan bostandyǵyna quqyǵy» dep kórsetilgen evtanazıa ádisi Belgıanyń zańyna uqsas keledi. Osy jyldyń shildesinde evtanazıa ádisimen óz-ózine qol jumsaǵan 79 jasar Ovıdvıa Gonzales esimdi azamattyń esimi anyqtaldy.
Qazirgi ýaqytta bundaı zańdy qabyldaý Germanıada da qarastyrylýda.
Endi evtanazıa ádisine bizdiń eldiń kózqarasy qandaı? Zań ne deıdi?
Qazaqstan Respýblıkasynyń 2009 jylǵy 18 qyrkúıektegi «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqatý júıesi týraly» kodeksiniń 141-babyna sáıkes evtanazıaǵa jol berilmeıdi. QR Konstıtýsıasynyń 1-babyna sáıkes «Qazaqstan Respýblıkasynyń eń qymbat qazynasy – adam jáne onyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary». 15-bapta «eshkimniń óz betinshe adam ómirin qıýǵa haqysy joq» delinse, 12-bapta «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna sáıkes adam quqyqtary men bostandyqtaryna kepildik beriledi» delingen. Osy baptarǵa súıensek evtanazıa Qazaqstan zańyna qaıshy keledi.
Bul jóninde zańger Aızat Musaǵulova óz pikirin bildirdi:
«Evtanazıa degenimiz – aýrýdyń beti beri qaramaıtyn jaǵdaılarda daýasyz naqastyń óz ólimin jedeldetý týraly ótinishin qandaı da bir is-áreketpen nemese quraldarmen, onyń ishinde dárilik nemese ózge de zattardy engizý arqyly, sondaı-aq, onyń ómirine dem berip turǵan jasandy sharalardy toqtatý arqyly qanaǵattandyrý bolyp tabylady. Biraq, «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» QR 2009 jylǵy 18 qyrkúıektegi N 193-IV Kodeksiniń 141-babynda «Evtanazıany júzege asyrýǵa tyıym salynady» delingen. Sondaı-aq, el Konstıtýsıasynyń 15-babynda «Árkimniń ómir súrýge quqyǵy bar. Eshkimniń óz betinshe adam ómirin qıýǵa qaqysy joq» dep anyq jazylǵan».
Qazaqstan densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń basshysy Salıdat Qaıyrbekov: «Bizdiń elimizde «Evtanazıa» taqyryby tóńireginde ártúrli qarsy argýmentter qalyptasqan. Tipti, bizdiń mentalıtetimiz de evtanazıaǵa qarsy. Al kelesi bir naqty argýment ol – dáriger roli. Gıppokrat antyn qabyldap, aq halat kıgenderdiń barlyǵy da kez kelgen jaǵdaıda da, kez kelgen aýrýmen sońyna deıin kúresýi kerek. Áıtpese, dárigerlerge degen teris kózqaras qalyptasady. Nemese din turǵysynan qaraıyq. Qazaqstan halqynyń 90%-y ıslam jáne hrıstıan dinin ustanady. Al bul eki din de evtanazıany adam ólimi retinde, kúná esebinde qarastyrady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ata zańy boıynsha «halyq – memlekettiń basty baılyǵy», - dep pikirin bildirdi.
Al evtanazıaǵa sharıǵat úkimi ne deıdi?
Dinimizde kisi janyn almaq turmaq, jybyrlaǵan jándikke de zıan tıgizýge bolmaıdy. Adamnyń ómiri qandaı aýyrtpalyq bolmasyn, saqtalynýy tıis. Islamda ólim arqyly qıyndyqtan qutylý degen uǵym joq. Qasıetti Quran Kárimniń «Nısa» súresiniń 29-aıatynda: «Óz-ózderińdi óltirmeńder! Rasynda Alla senderge erekshe meıirimdi» delingen. Demek, Allanyń bergen ómirin eshkimniń jasandy tásildermen qurtýǵa haqysy joq. Sondaı-aq, «Baqara» súresiniń 195-aıatynda: «Ózderińdi óz qoldaryńmen qaýip-qaterge salmańdar. Jaqsylyq isteńder. Shyn máninde Alla ıgilik isteýshilerdi jaqsy kóredi» dep kórsetilgen. Eger naýqas adam dárigerden ózin ajalynan buryn o dúnıege attandyrýdy surasa, ol ózin óltirgenmen teń. Bunyń úlken kúná ekenin túsinetin dáriger ózge adamnyń ajalyn óz moınyna alýdan bas tartary anyq. Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý) «Allanyń haram etken nárselerine pende boı usynbaıdy», - dep eskertip ketken.
Alla taǵala Quranda: «Óz-ózderińdi óltirmeńder (jáne soǵan aparatyn buzyqtyqqa barmańdar). Rasynda (sizderdi buǵan tyıǵan) Alla senderge erekshe meıirimdi» («Nısa» súresi, 29-aıat), deıdi.
2015 jyldyń 16 mamyrynda Mekke qalasynyń pátýa shyǵarý keńesiniń músheleri bas qosyp, aýyr dertke shaldyqqan naýqastardy evtanazıa ádisimen óltirýge tyıym saldy.
Musylman halqynyń dárigerleri naýqastyń ózi nemese týystary «jeńil ólim» ádisimen ótinish aıtyp kelgen jaǵdaıda, mundaı qadamǵa barmaıdy. Eger naýqastyń mıy jumys istemeı, ólim ústinde jatqan bolsa, keńes músheleri onda ol naýqasqa qandaı da bir em qabyldamaýǵa ruqsat berdi. Sondaı-aq, dáriger naýqastyń janyn aman alyp qalý maqsatynda qandaı da bir dári-dármek qoldanýyna bolady. «Sebebi, Alla Taǵala ýaqytsha bolsa da adamnyń ómirin dárigerdiń septigimen uzartýy múmkin» deıdi pátýa shyǵarý keńesiniń músheleri.
Densaýlyq – Allanyń bizge jibergen jalǵyz amanaty. Biz ózimizge amanat etip tapsyrylǵan kez-kelgen dúnıege úlken jaýapkershilikpen qaraımyz, ony saqtaımyz, búldirip almaýǵa barynsha tyrysamyz. Olaı bolsa, densaýlyǵymyzdy da dál solaı kútkenimiz abzal.
Ómirdi syılaıtyn da Alla, qaıtaryp alatyn da Alla. Sol sekildi kez-kelgen aýrýdy jiberetin de Alla, aýrýdan tolyǵymen aıyqtyratyn da Alla. Islamda adam balasy qandaı aýyr dertke shaldyqsa da, bar jaǵdaıǵa sabyrlyq tanytady. Ólimge asyǵýdan góri, ómirge degen qulshynysy bıik turady. Allanyń qudyretine degen senimi mol bolsa, ómirden úmitin úzbeıdi.
Gúlim Jaqan
