Jaýgershilik zamanda da qolyna qarý alyp jaýdy jaıpadyń, otarshyl el bolǵan kezde de zıaly erdiń jary bolǵanyń úshin azapty ǵumyr keshtiń... Sonda da berilmediń, kúrestiń. Urpaǵyńnyń erteńine alańdadyń. Talaı tasjúrekter tepkiniń astyna alsa da berilmediń, arqa súıer qorǵanyshyńnan aırylsań da jasymadyń, júregińniń jartysy baýyr etiń balańnan aırylsań da kápirlerdiń aldynda bir tamshy jasyńdy kórsetýdi ar sanadyń... Qazaqtyń aıaýly qyzdarynyń atyna «batyr, erjúrek, rýhty», ― degen tirkes sózderdi qosyp, qatar aıtýymyz bekerden-beker emes shyǵar. Reseıdiń otarshyl saıasaty kezinde, 70 jylda qanshama qazaq qyzdary ashshy azaptyń ýyn ishti. Qyz dep aıamady, ana dep syılamady, qarıa dep tyńdamady, olar. Júrekteri et emes tas bolǵandardyń, er emes ez bolǵandardyń kesirinen talaı qaısar qyzdarymyzdyń ary da, namysy da aıaqqa taptaldy.
Ardaqty analarymyzdy sol zamanda «halyq jaýynyń áıeli» dep «ALJIR» túrmesine qamaǵan. Bul azapqa toly túrme 1937 jyly sol kezdegi Aqmola oblysynyń Malınovka mekeni búginde Aqmol aýyly dep atalatyn jerde ashylǵan. «Aljır» ataýy ― «Akmolınskıı lager jen ızmennıkov Rodıny»degennen shyǵypty. Ol túrmedegi ómirdi ómir deýdiń ózine aýyz barmaıdy, sýretteý múmkin de emes... Jany da, táni de tazalyqqa qumar qazaq qyzynyń ondaı jerde túneýiniń ózi de azap. Sebebi, ol jerde tazalyqtyń aty da joq. Sodan keıin qolań shashtarynyń bıttep ketýi kóbeıe bastaǵandyqtan, odan qutylýy úshin shashtaryn allúmını qasyqpen kesýge týra kelgen. Bul azapty ǵumyrdyń basamasy bolatyn. Eń soraqysy, qazaq qyzdarynyń tyr-jalańash kápirlerdiń aldynda monshaǵa túsýi men ar-namysynyń taptalýy edi. Oǵan dálel retinde 15 jyldyń ishinde túrmede 1507 sábıdiń dúnıege kelgendigin tilge tıek etýge bolady. Qazaq qyzy qashanda ar-namysty joǵary qoıady emes pe?! Ar-namysyn taptatpaý úshin sol jendetterdiń qolynan bul dúnıemen qosh aıtysqandar qanshama?! Bul az ǵana málámet bizge belgilisi ǵana, beımálim, zerttelmegen dúnıeler áli de barshylyq. Qor bolǵan ana taǵdyry-aı...
Sol taǵdyrdyń arasynda Shahzada Shonanovanyń ómir joly da bar. Keı jandarǵa belgisiz esim. Biraq, qazaq qyzdarynyń arasynan alǵash atylǵandardyń biri bolǵan. Iá, siz durys oqydyńyz alǵash ret atý jazasyna kesildi de, jas ǵumyr qyrshynnan qıyldy... Shahzada anamyz týraly Almaty qalasy tarıhynyń ǵylymı qyzmetkeri birneshe derekterdi keltirgen. Shahzada Shonanova Aronqyzy. Ol 1903 jyly Syrym aýdanynda dúnıege kelgen. Ákesi Aron belgili qoǵam qaıratkeri,zańger Baqytjan Qarataevtiń týǵan inisi, oqyǵan saýatty adam bolǵan eken. Shyqqan tegi men áleýmettik jaǵdaıy bolashaǵyna kóp qıyndyqtar ákelgen. 1920 jyly Tashkenttegi Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetiniń medısına fakúltetin bitirgennen keıin,1931 jyly Almaty medısına ınstıtýtyna túsedi. Biraq «halyq jaýynyń qyzy» degen ataq onyń mańdaıyna sor bolyp jabysady. Sol sebepten, ol oqýyn aıaqtaı almaıdy.Alǵashqy oqýynan shyǵaryp jibergen soń, 1922-1926 jyldar aralyǵynda Oralda gýbernıalyq atqarý komıtetinde is-júrgizýshi, Syrdarıa gýbernıalyq partıakomıtetinde nusqaýshy qyzmetin atqarady. 1928 jyly Qyzylordaǵa aýysyp, Halyq aǵartý komısarıatynyń mektepke deıingi balalar tárbıesiniń nusqaýshysy bolady. 1931 jyly bilimge jany qumar qyz Almatydaǵy oqý ornyna túserden buryn komısıa májilisinen keıin mynandaı mátindegi qaýly alady: «Shonanovanyń Keńes úkimeti tusynda qyzmet atqarǵany, óziniń áleýmettik tegin jasyrmaǵandyǵy eskerilip, oǵan oqýyn jalǵastyrýǵa múmkindik berilsin». Biraq qaýlyda taǵy da biz bile bermeıtin mynadaı mátindegi buıryq bar: «Instıtýt dıreksıasyna jáne stýdenttik uıymdarǵa jaqyn semestrlerde Shonanovany stýdenttik uıymdar men qoǵamdyq jumystarynda tekserý mindettelsin». Oqý qabyldaǵannan keıin de oǵan tynyshtyq berilmedi. 1932 jyly naýryzdyń 22-sinen sáýirdiń 11-ine deıin Shahzada anamyzdy juqpaly bórtpe, súzek pen sheshek indeti jaılaǵan «Prıbalhashstroıdyń» Spask bólimshesine jumysqa jiberedi. Sol bólimsheniń bastyǵy ári oqý kombınatynyń dırektory Jamshınniń Shahzada Shonanovanyń jumysy jaıly jaqsy pikir jazǵan anyqtamasy da ınstıtýtqa jiberilgen. Bul anyqtama Shahzada Shonanovanyń bilikti maman ekendigin dáleldeıdi. Biraq joǵarydaǵy túrli ańdýlar men qýdalaýlardyń kesirinen taǵy da oqýdy tastaýǵa májbúr bolady. Solaı onyń oqý jalǵastyrsam degen armany sol kúıi arman bolyp qala berdi. Keıin belgili qoǵam qaıratkeri Teljan Shonanovqa turmysqa shyǵady. Osy jerde eskere ketetin bir jaıt bar. Shahzada anamyz Teljan Shonanovtan buryn da basqa úıdiń tútinin tútetken. Alǵashqy súıenishi memleket qaıratkeri Ydyrys Mustabaev bolǵan. Ol 1898 jyly Jańa Semeıde kedeı otbasynda dúnıege kelip, Semeı gımnazıasyn ataqty Muhtar Áýezovpen birge úzdik aıaqtaǵan. Sodan keıin, ult úshin túrli qyzmetterde bolyp, nebári 39 jasynda saıası qýǵyn-súrginniń qurbany bolyp qala berdi. Osy oqıǵa da Shahzada anamyzdyń ómirin odan saıyn kúrdelendire tústi. Teljan Shonanovqa turmysqa shyqqan soń pedogogıkalyq ǵylymı zertteý ınstıtýtynda jaýapty hatshy, Ulttyq mádenıet ǵylymı zertteý ınstıtýtynda kishi ǵylymı qyzmetker, Halyq aǵartý kommıssarıatynda ǵylymı qyzmetker, bastaýysh jáne orta mektep bólminiń ǵylymı-hatshysy, ádisker-keńesshisi bolyp qyzmet atqarady. Alaıda, 1936 jyly qyzmetten eriksiz bosaǵannan keıin QazMÝ-dyń bıologıa fakúltetine oqýǵa túsedi. Alaıda bul oqýdy da aıaqtaı almaı qor bolady. 1937 jyly 21 shildede Teljan Shonanovty «halyq jaýy» atty jalǵan jalamen tutqyndalyp, 25 aqpanda atý jazasyna kesildi. Ózderiniń qajetti adamdardyń ǵana ústinen is qozǵaý maqsatynda túrli áńgimelerdi uıymdastyratyn NKVD-nyń ózi ekendigin búgingi kúnde bireý bilse, bereý bilmeıdi. NKVD-nyń jendetteri Shahzada Shonanovanyń saýatty bolýyn, kóptegen zıaly qaýymmen aralasatyndyǵyn, birinshi kúıeýi Ydyrys Mustambaevtiń ekendigin bultartpas aıǵaq retinde ustandy. Sonymen birge óziniń buryn aıaqtaı almaı ketken «QazMÝ ýnıversıtetindegi órtti de ózi uıymdastyrǵanyn moıyndady», ― dep jala japty. Shahzada Shonanova 1938 jyly 17 qańtarda bergen jaýabynda: «1936 jyly kúzde QazMÝ-di óz qolymmen órtedim, sonyń nátıjesinde ýnıversıtet úıiniń negizgi bóligi janyp ketti»,― dep qoly qoıylǵan. Negizinde, órt tez arada sóndirilgen. Tipti, aıtarlyqtaı úlken órt te bolmaǵan. Osy jalǵan aıyptaýlardan keıin Shahzada Shonanova 1938 jyly 9 naýryzda alǵashqy qazaq qyzy bolyp atý jazasyna kesildi.
Qazaq qyzynyń aıaýly beınesi, sulýlyǵy Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» shyǵarmasynda sýrettelgen. Solaı qazaq taǵy da aıaýly qyzynan aıryldy. Osyndaı oqıǵany bastan keshirgen qanshama qyzdarymyz boldy, tarıhta?! «Aljır» túrmesindegi azapqa qarsy turyp, týǵan jerine aman-esen oralǵan qyzǵaldaqtarymyz da bolǵan. Biraq olar birneshe jyldar boıy jumysqa tura almaı, balalaryn asyraı almaı júrgen kezderi de bolǵan. Qaıran, analarymyztúrme azabynan qutylyp qoǵam azabyna tap bolaryn qaıdan bilsin?! Biraq olardyń janynda qınalǵanda medeý bolar balalary boldy. Sol arqyly qıyndyqqa qarsy tura bildi. Birneshe jyldardan keıin jarlarynyń da, ózderiniń de aqtalǵany týraly aq paraq kelgende olardyń tamaqtaryna óksik tyǵyldy. «Osynyń bári ne úshin?»,― degen suraqty óz-ózderine ishteı qoıa bergen shyǵar múmkin... Qansha adam atyldy, azaptaldy?! Biraq olar qaısarlyqtaryn taǵy da kórsetti. Shúkirshilikterin aıtyp, balalaryn aıaqqa turǵyzdy. Osy bir qarǵys atqyr saıasattyń kesirinen talaı zıalylarymydan aıryldyq, talaı qyzǵaldaqtarymyz solyp qaldy.
Átteń, olardy belgili bir kúnderi ǵana eske alýymyz ókinishti... Talaı is-sharalar uıymdastyrylyp jatyr ǵoı. Biraq sol abzaldarymyzdyń istegen erlikteriniń arqasynda bul jasalyp jatqandardyń túk emes ekendigi de beseneden belgili. Osy tynyshtyq úshin talaı qan tógildi, talaı kózden monshaqtap jastar aqty. Barlyǵy osy bir tynyshtyq úshin. Biz úshin jandaryn qurban etkenderdi ár kún eske alaıyq. Sol jandar qazirgi tynyshtyqty, zamandy kórse qalaı baǵalar edi?! Sol dúnıeni baǵalaıyq, qadirleıik... Sebebi, qazirgi ýaqytymyz da ýaqytsha ekenin bile júrgenimiz abzal...
Avtory: Ásel Óteshova
