Bıylǵy jyly Alash ulttyq avtonomıasynyń, Alash partıasynyń jáne Alashorda úkimetiniń qurylǵanyna 100 jyl toldy. Sonymen qatar birqatar Alash qaıratkerleriniń de mereıtoıy qatar kele jatyr. Olardyń biri Qazaq halqynyń bostandyǵy úshin aıanbaı eńbek etken Alash arysy Eldes Omarulynyń týǵanyna da 2017 jyly 125 jyl tolady.
Osy oraıda Alash Arystarynyń biri Eldes Omarulynyń shyǵarmalaryn jaryqqa shyǵarýǵa qoldaý qajet ekeni týraly Qamshy.kz-te maqala jarıalanǵan edi. "Qamshy" aqparattyq agenttigi Aqylbek Shaıahmettiń qurastyrýyndaǵy Eldes Omarulynyń kólemdi eńbegin oqyrman nazaryna usynady.
Eldes Omaruly. SHYǴARMALAR
Qurastyrǵan Marat Shýaqaev, Aqylbek Shaıahmet
Alash ardaqtysy Eldes Omarulynyń shyǵarmalar jınaǵyna onyń qazaq jáne orys tilderinde jazylǵan shyǵarmalary engizildi. Biraq, ǵalymnyń eńbekteri bul kitapta túgel qamtylmaǵan. Kóptegen týyndylary áli jınastyrylmaǵan nemese arab jáne latyn árpinen kırıll árpine kóshirilmegen. Bul týyndylardy muraǵattan taýyp, jarıalaý keleshekte ǵalymdardyń úlesinde. Ázirshe qolda bar shyǵarmalar ǵana oqyrmandar nazaryna usynylyp otyr.
Elim dep eńirep ótken Eldes
Qazaq eliniń táýelsizdik jolyndaǵy azapty saparynda qazaǵym dep táni órtke sharpylǵan, Alashym dep jany dertten alqynǵan perzentterdiń biri kórnekti ǵalym, bilikti aýdarmashy, ulaǵatty ustaz, belgili qoǵam qaıratkeri Eldes Omaruly ádiletsizdikpen arystandaı alysqan, jolbarystaı julysqan birtýar tulǵa.
Eldes Omaruly Qostanaı óńiriniń Tobyl bolysynda, qazirgi Taran aýdanyna qarasty Qojaı aýylynda 1892 jyly týǵan. Eldes aǵanyń tikeleı urpaǵy Marat Shýaqaev muraǵat materıaldarynan (qor.95, býma.2, is.170) onyń jeke kýáligin taýyp alǵan. №40 kýálik, 1907jyly 19 ıýl kúni berilgen. Onda onyń Omar Tıesovtyń uly ekeni, Dambar bolysyna qarasty №2 aýylda 1893 jyly 1 naýryzda (eski stıl boıynsha) týǵany jazylǵan. Iaǵnı, Eldes Omaruly jańasha jyl sanaý boıynsha 1893 jyldyń 14 naýryzynda týǵan.
Ákesi Omar erte hat tanyǵan, aýyldaǵy saýatty kisilerdiń biri bolǵan. Eldes áýeli Ybyraı Altynsarın ashqan Qostanaıdaǵy eki jyldyq qazaq-orys mektebinde bilim alyp, keıin Orynbordaǵy muǵalimder ınstıtýtyn úzdik bitirip shyǵady.
Eldestiń týysy, muǵalim Qapash Shýaqaevtyń aıtýyna qaraǵanda, Eldestiń arǵy atalary Orta júzdiń Qypshaq rýynyń ishindegi Qarabalyqtyń belgili bıleri bolǵan. Qorjynkól aýylynyń mańaıynda erterekte Qarakóz degen eldi meken bolypty. Keıingi jyldarǵa deıin sol jerde dıqandar brıgadasy turǵan. Qarakóz Omardyń týǵan sheshesi eken. Jaýgershilik jyldary qalmaqtan tutqynǵa kelgen qyz eken degen de áńgime bar.
Eldes aǵa ózi qyzmet atqarǵan jyldary eldegi balalardy da oqýǵa aldyryp, adam qylýdy kózdegen, talaptanǵan jastarǵa qoldaý jasap, qolqabys berip otyrǵan. Osy kisiniń járdemimen oqyp shyqqan, keıin oqýlaryn Orynborda jalǵastyrǵan qostanaılyq jastardyń ózi bir tóbe. Olardyń ishinde Ahmet Táshbaev, Júsipbek Jaqaev, Qaıdar Ibrashev sekildi kezinde el basqarǵan azamattarmen birge Raqatqyzy Kúláı, Kúlqadısha, Kúláıim, Qatıra esimdi qostanaılyq qyzdar da bolǵan.
Eldestiń týǵan sheshesi Sholpan jastaı qaıtys bolady. Al Omar ataıdyń ekinshi áıeli Ǵalıa bertinde, 1953 j. kaıtqan. Qaratomarǵa jerlengen. Omardyń úsh ul, bir qyzy bolǵan. Eldestiń inisi Eskendir sum zamannyń qurbany bolyp ketse, Ǵalıadan týǵan Ábdesh aýrýdan 1948 jyly kóz jumǵan. Búginde jasy toqsanǵa kelgen Bıǵansha Raıysqyzy Eldesti kózi kórgen kisi. Omarqyzy Márýash bolsa Qaıyńdykól aýylynda (qazirgi Belınskıı atyndaǵy AQ) turyp, toqsanynshy jyldary qaıtys boldy.
Uly Otan soǵysy bastalǵan jyldary Omar aqsaqal jetpisten asqan eken. Sol jyldardyń ózinde kónekóz qarıa aýyl adamdaryna maıdannan kelgen hattardy, gazetterdi oqyp berip otyrǵan. Kishi balasy Ábdeshti aǵalarynyń aýyr jolyn qýmasyn dep ádeıi oqytpaıdy. Ómiriniń sońǵy kúni jaınamaz ústinde ótip, namaz kezinde ómirmen qoshtasady.
Eldes Omaruly Qostanaı qalasyndaǵy 2 synyptyq orys-qazaq ýchılıshesinde oqıdy, keıin Orynbordaǵy orys-qazaq muǵalimder mektebin bitirip shyǵady. Ýaqytsha úkimettiń Torǵaı ýezik komısarynyń kómekshisi, Torǵaı oblysy azamattyq komıtetiniń tóraǵasy qyzmetterin atqardy. Birinshi jáne ekinshi jalpyqazaq sıezderine qatysty. Qostanaı ýezinde Alashorda komıtetiniń tóraǵasy retinde jergilikti halyqtyń Alash avtonomıasyn qoldaýǵa shaqyrdy. 1922-26 jyldary Qazaq halyq aǵartý komısarıatynyń akademıalyq ortalyǵynda, Qyrǵyz (qazaq) halyqqa bilim berý ınstıtýtynda qyzmet istedi. 1926-29 jyldary Tashkent pedagogıkalyq ınstıtýtynda, Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetiniń shyǵys fakúltetinde oqytýshy bolyp jumys istedi. 1934-35 j. Qazaq memlekettik medısına ınstıtýtynda qazaq tilinen sabaq berdi. 1935-37 jyldary QazMÝ-da qazaq tili kafedrasynyń dosenti bolyp qyzmet istedi.
Ańdaǵan adamǵa aǵanyń ómir joly da tar jol, taıǵaq keshýden quralǵanyn baıqaý qıyn emes. Eldestiń súıip alǵan jary Elza Adamovna Berte Tashkenttegi nemis elshisiniń qyzy eken. Olar tuńǵysh uldarynyń atyn Kenehan qoıady. Sol tustaǵy dostary ony erkeletip Genrıh dese, orys joldastary Andreı dep ataǵan, súıtip batyr atasynyń atyn enshilegen jigittiń úsh birdeı esimi bolypty. Kenehan Uly Otan soǵysy jyldarynda áskerı ushqysh bolyp, fashıserge qarsy shaıqasady. Al ákesi taǵdyr azaby balaǵa tımesin dep saqtyq jasady ma eken, kim bilsin, áıteýir, onyń týý týraly kýáliginde balanyń aty-jónin Genrıh Berte dep jazdyrady. Asyl aǵanyń artta qalǵan jalǵyz urpaǵynyń odan keıingi taǵdyry belgisiz.
Eldes aǵanyń qazaq tarıhynda altyn áriptermen jazylyp qalýǵa tıisti úlken eńbegi onyń Ahmet Baıtursynovpen birge 1926 jyly Ázirbaıjannyń astanasy Bakýde ótken túrkologtardyń, ıaǵnı, túrkitanýshylardyń birinshi quryltaıyna (sezine) qatysýy. Munda ol qyzyqty baıandama jasaıdy, baıandamasy mamandar tarapynan jaqsy baǵaǵa ıe bolady. Eldes aǵa Oqý komısıasynyń múshesi bolǵan jyldarda da ónimdi eńbek etedi, qazaq mektepteri úshin arnaýly oqýlyqtar jazyp, birqatar kitaptardy orys tilinen qazaq tiline aýdarady. Ǵalymnyń kóptegen kitaptary Orynbor, Tashkent, Qyzylorda qalalarynda jaryq kóredi. Bul kitaptardyń birazy tiltanýǵa, qazaq tiliniń gramatıkasyna arnalsa, endi birazy hrestomatıalyq negizde qurastyrylǵan. Qalaı bolǵan kúnde de ǵalym qazaq mektebi úshin aýadaı qajet oqýlyqpen qamtamasyz etýge ózi de jan aıamaı kirisip, ózge kisilerdi de osy maqsatqa jumyldyra bilgen. Qazirgi ýaqytta keıbir tilshi-ǵalymdarymyz ben aýdarmashylar orys tilindegi kóptegen sózderdiń balamalary men qazaqsha ataýyn dál taba almaı, bas qatyryp júrse, ári ustazy, ári dosy bolǵan Ahmet sekildi Eldes aǵa da kóptegen qazaq sózderin utymdy ári sheber qoldanady. Máselen, Aqań pýblısısıkany kósem sóz, aforızmdi dilmar sóz dep atasa, Eldes aǵa ana tilinde jaryq kórgen geometrıa oqýlyǵyn pishindeme, trıgonometrıany keskindeme dep aýdarǵan. Al matematıkany esep-qısap dep ataǵan.
Evneı Býketov atyndaǵy Qaraǵandy Memlekettik Ýnıversıtetiniń profesory, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń kandıdaty Sársenǵalı Ábdimanapov: «Ana tili» gazetinde (dońyz jyly, shildeniń 20-y) jaryq kórgen «Matematıka qazaqshalaýǵa kóne me?» degen maqalasynda kezinde matematıkadan alǵashqy oqýlyqtar men oqý quraldaryn jasaǵan Eldes Omaruly eńbegine úlken baǵa berip, onyń «Pishindeme» oqýlyǵynda teorema – túıin, bısektrısa – jarma, radıýs – óre, horda – kerme, paralelogram – qıyqsha, proporsıonal – qurylymdas, fıgýra – pishin, trapesıa – qostaban dep atalyp, qazaqqa óte túsinikti tilde jazylǵanyn atap kórsetedi.
Eldes aǵanyń taǵy bir inisi, bul kúnderi Qazaq tehnıkalyq ýnıversıtetinde qyzmet atqaratyn Marat Qapashuly Shýaqaev óziniń monografıalyq eńbegin ataqty atasyna arnady. Marat Máskeýdegi Ortalyq kitaphanadan Eldes aǵanyń birneshe kitabynyń kóshirmesin de alyp keldi. Sol tusta Qazaq Memlekettik baspasynyń zakazy boıynsha basylǵan bul kitaptar tańdaı qaqtyrmaı qoımaıdy. Máselen, 1923 jyly Orynborda jaryq kórgen «Fızıka» kitaby (birinshi basylym) 400 betten turady. Al 1928 jyly Qyzylordada shyqqan «Pishindeme» (geometrıa) kitabynyń birinshi jáne ekinshi bólimderi (eki kitap) 6000 dana taralymmen jarıalanǵan. Kitaptaǵy gravúralardy A. Ivanov degen orys sýretshisi oryndapty.
Eldes aǵanyń óz qolymen jasaǵan «Álippesi» baspadan kitap bolyp shyǵyp úlgirmegen. Ony kezinde aýyl aqsaqaly Asylbek Táshbaev oqyp kórip, «bul kitapta qazaqtyń birińǵaı baılary men bıleriniń sózderi mysalǵa keltirilgen eken, myna kúıinde kitap bolyp shyǵuy ekitalaı ǵoı!» degeninde, ǵalym: «bolashaqta bizge osyndaı kitaptar qajet bolady, jata bersin, kerek tastyń aýyrlyǵy joq!» dep jaýap beripti. Qoljazba kúıinde qalǵan taǵy bir oqýlyq ádebıet tanytýǵa arnalǵan. Onda ǵalym Ótebaıdyń «Aq altyn», Qalqamannyń «Syrdarıa», İlıastyń «Qulager», Sábıt Muqanovtyń «Ómir ertegisi» jáne «Temirtas», Beıimbettiń «Bekbergen mektebi» sekildi shyǵarmalarynan úzindiler keltiredi.
Ǵalymnyń sheshendik úrdisi de onyń sóılegen sózderi men jazǵan maqalalarynda anyq baıqalady. Máselen, «Arab tańbasy» týraly eńbeginde «Eskishildik degen ne?» degen saýal qoıyp alyp, ile-shala: «Eskishildik degen burynnan úırenshikti bolyp, boıyna sińip qalǵan ádet. Úırengen ádetten burylyp shyǵýǵa bolmaıdy. Buryn oryssha oqyp, úırenip qalǵan qazaq jigitteri qazaqsha jaza almaıdy. Pishindemede kezdesetin túrli ataýlardy qazaq árpimen belgilesek, olar buryn túıe kórmegen jylqynyń túıeden úrikkenindeı osqyrynyp qaraıdy... Mine, eskishildik degen osy. Óziniń úırenip qalǵanynan basqaǵa osqyra qaraıtyndyq», – deıdi. Osynaý sózder kúni búgin de maǵynasyn joımaǵan, bizdiń qazaq qaýymyna arnap aıtylǵan sóz sekildi áser etedi. Kezinde qazaq zıalylary osyndaı sózderge qulaq qoımaǵany ókinishti, árıne!
Eldes Omarulynyń Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatyndaǵy (3626 is, 61-shi býma) 1935 jyldyń 10 maýsymynda óz qolymen toltyrǵan jeke paraqshada (lıchnyı lıstok po ýchetý kadrov) 1892 jyly 29 aqpanda sharýa otbasynda týǵanyn, Orynbordaǵy Qyrǵyz muǵalimder mektebine 1907 jyly túsip, ony 1911 jyly bitirip shyqqanyn, al 1918-19 jyldary Alashordada qyzmet atqarǵanyn atap jazǵan. Osy qujattaǵy arnaýly saýaldarǵa Eldes aǵa orys tilinde: «rabotal predsedatelem Kýstanaıskogo otdelenıa Alash-Ordy ı komısarom Alash-Ordy po Kýstanaıskomý ýezý v 1918-19 g.g. Postanovlenıem kollegıı OGPÝ osýjden po st. 58, par 10 ı 11, zaklúchenıem v konslagere 10 let. Nahodılsá v zaklúchenıı s 1929 g. po 1933 g. V ıýle 1933 g. osvobojden dosrochno», – dep jaýap bergen. Al eńbek tiziminde negizgi mamandyǵyn oqytýshy jáne ádebı qyzmetker dep qosarlap kórsetken. Osydan-aq Eldes Omarulynyń Qazaqstannyń oqý-aǵartý isine qyrýar eńbek sińirgenin kóremiz.
Qazaqsha jazý týraly jańa erejelerdi de Eldes aǵa daıyndap, oǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń sol tustaǵy oqý komısary Nuǵyman Balauly,qazaq komısıasynyń bastyǵy Ahmet Baıtursynuly jáne qazaq komısıasynyń jarshysy (sekretar) Eldes Omaruly qoldaryn qoıǵan. Ǵalymnyń orys tilinde jazǵan «O sochetanıı zvýkov kazahskogo ıazyka» dep atalatyn eńbeginde qazaq tilindegi 43 dybysqa, sonyń ishindegi 9 daýysty jáne 34 daýyssyz dybysqa tereń taldaý jasalǵan.
Jıyrmasynshy jyldardyń aıaǵynda Eldes Omaruly qazaqtar arab jazýyn qoldanǵany durys pa, álde latyn árpine kóshýi qajet pe degen pikirtalasta sóılegen sózinde arab tańbasynyń artyqshylyǵyn ǵylymı deńgeıde dáleldeıdi.
«Taǵy da jazýǵa kelgende, bizdiń ońnan solǵa jazýymyz ábden durys, – dep jazady ǵalym, – óıtkeni, adamnyń tabıǵaty jaratylysynda solaı. Máselen, jip ıirgende qazaqtyń áıelderi ońnan solǵa qaraı ıiredi. Soldan ońǵa qaraı ıirýge olardyń tabıǵattary kónbeıdi, yńǵaılary kelmeıdi. Jazý da osy sıaqty. Tek bizdiń oryssha jazyp úırenip qalǵandarymyz ǵana ońnan jaza almaıdy. Sonan soń soldan jazýdy maqtap, jorta jyldam jazylady dep, tájirıbesiz demagogtikke salynady».
Eldes Omaruly: «Máskeýge barǵan qazaqtyń jigitteri men áıelderinen qaı ulttan bolasyń dep surasań, qazaqpyn deýge arlanyp, japonmyn deıdi», – deı kelip: «Bul ne?! Qazaqtan jırengendik. Aqyly soǵan ólshengendik. Latyn árpin alamyz deýshiler de qazaqtyń qazirgi árpinen jırenedi. Ol olardyń oryssha úırenip qalǵan ádetterinen shyǵa almaı, syrty sulýǵa eliktegeninen shyqqan ádet» – degen qorytyndy jasaıdy.
«Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1931 j. 24 shildedegi sanynda Bahtıar degen aqyn «Jańa álip jolynda» degen óleńinde:
«Arabshy, jańa álipshi
Eki jaq bop tartysty.
Ahmet,Eldes, Muhtarlar
Arabqa jumsap bar kúshti» – dep jazǵanynda da sol kezdegi saıasat pen ýaqyttyń taby bar.
Eldes: «Biz latynnyń árpin alamyz degenshe Iaýropanyń (Eýropa degeni) mádenıetin qalaı alamyz dep keńesýimiz kerek. Mádenıetsiz bireýdiń ishi qýys tonyn kıýden paıda shamaly. Biz ne nárseniń de sánine qyzyqpaı, dánine qyzyǵýymyz kerek... Orynsyz latynshany ortaǵa salǵansha óz áripterimizdiń kemshiligin tolyqtyralyq, sony qoldanalyq. Bizdi mádenıetke jetkizbeı júrgen túrik álipbıi emes, sondyqtan ony jazyqsyz qurban qylýdyń orny joq» ( Qazaq bilimpazdarynyń túńǵysh sezi. Birinshi qyrǵyz ǵylymı seziniń eńbekteri. Qazaq memlekettik baspasy. Orynbor, 1925 j.) – dep paıdasyz aıtysty toqtatýǵa shaqyrǵan.
Asyl aǵanyń birbetkeıligi, el úshin qoń etin kesip berýge daıyn minezi, árıne, sol tustaǵy jaǵympazdar men «sholaq belsendilerge» unaı qoımaǵany anyq. Jýrnalıs Shárbaný Begimqulova «Qazaqstan áıelderi» jýrnalynda jaryq kórgen arystarymyzdyń biri Teljan Shonanovqa arnalǵan maqalasynda Eldes aǵanyń Teljanmen dostyǵyn baıandap, onyń osy dostyǵy úshin kúıgenin de ashyp jazady:
«QazMÝ-niń sol kezdegi dırektory Oshkov Eldes Omarulyn da áshkereleýge asyǵady. Ony Ýnıversıtettiń tilder kafedrasy 1937 jylǵy 13 qazanynda ótken májiliske salady. Kafedra májilisinde ári dırektor, ári tilder kafedrasynyń meńgerýshisi F.T. Oshkov, bıologıa fakúltetiniń dekany Mıtrofanov, oqytýshylar I. O. Baıkov. M. B. Baıkova, I. O. Paporotnaıa, Rat jáne Omarov qatysady. Májiliste bıologıa fakúltetiniń ekinshi kýrs stýdentteriniń oqytýshysy Omarov «halyq jaýy» Shonanovty erekshe qorǵashtaǵany jaıly aryz tyńdalypty. Osy aryzdyń negizinde kafedra májilisi bolǵan kúngi buıryqpen Omarov «kontrrevolúsıoner Shonanovtyń ashyq qorǵaýshysy» dep qyzmetinen bosatylǵan. Munymen de tynbaı, E. Omarovtyń otbasyn QazMÝ-dyń ǵylymı qyzmetkerleri turatyn jataqhanadan da «Shonanovtyń ashyq qorǵaýshysy» bolǵany úshin qýyp shyǵady».
Shynynda da Eldes aǵa qazaq tiliniń, qazaq árpiniń ǵana emes, júregi qazaq dep soqqan, elim dep eńiregen talaı erdiń qorǵaýshysy bolǵan, ajal aldynda da qaımyqpaı, týra sózin aıta bilgen.
El basyna qara bult úıirilgen aýyr jyldardy Eldes Omaruly óziniń jan aıamas dostary Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaevtarmen birge ótkizedi. Osy beseýine ashylǵan № 6 is boıynsha 1929 jylǵy 16 tamyzda Birikken saıası basqarmanyń Shyǵys bólimi bastyǵynyń kómekshisi Saenko Qylmystyq kodekstiń 207 statásyn basshylyqqa alyp, qaýly shyǵarady. Máskeýdiń atyshýly Býtyr túrmesine de Eldes aǵa óz áriptesterimen birge túsedi. Al 1929 jyly 24 qarashada Birikken saıası basqarmanyń Shyǵys bóliminiń bastyǵy Mirjaqypty 14-shi kameraǵa alyp ketkennen keıin buǵan deıin bir kamerada otyryp kelgen Ahmet, Maǵjan, Júsipbek, Eldes jáne taǵy birneshe adamdy bir-birinen bólektep, jeke kameraǵa otyrǵyzýdy suraǵan qujat ta muraǵat derekterinde saqtalǵan.
Eldes Omaruly qyzyq kúnderdi de dostarymen birge kórip, qysyltaıań zaman qıametin týǵan dalanyń aıaýly perzentterimen, alashtyń ardaqty uldarymen birge tartady. Eldestiń Maǵjanmen, Ahmetpen jáne basqa qazaqtyń birtýar uldarymen túsken sýretteri de tabyldy.
Dúkenbaı Dosjanovtyń 1992 jyly Qazaqstan baspasynan jaryq kórgen «Abaqty» dep atalǵan kitabynda ǵalym týraly naqty derekter keltirilgen. Jazýshy tapqan derekterge qaraǵanda, 1930 jyly 4 kókekte Birikken saıası Bas basqarmanyń alqasy Ahmet, Mirjaqyp, Júsipbekke qosa barlyǵy on úsh kisige atý jazasyn qoldaný týraly qaýly qabyldaıdy. Keıinirek Maǵjan, Eldes jáne Damýlla Bıtileýovke uıǵarylǵan atý jazasy konslagerde on jyl otyrýǵa almastyrylady. Eldes bul merzimdi Maǵjan jáne Mirjaqyppen birge Qıyr soltústikte, Karelıa ormanynyń ishinde ótkizedi.
Taǵdyr tálkegi me, maqsat birligi me, áıteýir, Alash asyldary qaıda da birge júrgenge, ómir taýqymetin birdeı kórgenge uqsaıdy. Orynborda bas qosqan qazaq zıalylary ultty aman saqtaý úshin jalpy qazaq sezin shaqyraıyq degen pátýaǵa kelgende, Alashorda múddesi úshin qurylǵan uıymdastyrý alqasyndaǵy bes adamnyń biri Eldes Omaruly.
Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Saǵyndyq Dosjanovtardyń janynan tabylǵan Eldes 1918-19 jyldary Alashordanyń Qostanaı ýezindegi komısary bolǵanyń joǵaryda aıtqanbyz.
Qazaqtyń Lomonosovy atanǵan aǵanyń «Lomonosov» degen búrkenshik aty da bolǵan. «Taıbaǵar» degen atpen «Jas qazaq» jýrnalyna (1924 jyl № 5-7) «Qazaq salty» jáne «Daǵdyly jol men aılaly jol» degen maqalalaryn bastyrǵan. Birqatar shyǵarmalaryn «Ádil» degen búrkenshiq atpen jarıalaǵan.
Kerekýde shyǵyp turatyn «Daýa» gazetiniń 1994 j. № 1 (naýryz) sanynda jazýshy Ramazan Toqtarovtyń «Kúni bardyń kúnshildigi joq» dep atalǵan maqalasy basyldy. Onda oqý-aǵartý jumysynda júrgen iri memleket qaıratkerleri men qazaq zıalylarynyń irgeleri ajyramaı, únemi birge bas qosqany aıtylady. Jazýshy osy maqalasynda arystarymyz ózderiniń ońasha otyrys-májilisterinde birin biri qosalqy attarymen ataǵanyn jazady. Mysaly: Mirjaqyp – Qońqaq, Mendeshev – Shubar, Sáken – Dolan, Eldes – Jorǵaq.
«Juldyz» jýrnalynyń 1996 jylǵy maýsym aıyndaǵy sanynda Mirjaqyp Dýlatovtyń qyzy Gúlnar apaıdyń «Ardaqtap ótem ákemdi» dep atalǵan esteligi jaryq kórdi. Osy esteliginde apaı Eldes aǵasyn erekshe ystyq sezimmen eske alady:
«... Bul kisini Eldes aǵa deıtin edim. Papam ekeýi qatty qaljyńdasatyn, qýaqy sóıleıtin, ózi kúlmeı, jurtty kúldiretin qasıeti bolatyn. Keıin dárigerlik ınstıtýtta oqyp júrgenimde Eldes aǵa men İsmet Keńesbaev sonda orystarǵa qazaq tilinen sabaq berdi. 1935 jyldary jıi kórip turdym. Papamnyń eń jaqyn joldasymen ushyrasqanymda kóz aldymnan buldyrlap, alystaǵy saǵymdaı, tileseń de oralmaıtyn baqytty bala kezim elestep ótetin. Ákemdi bir kórýge zar bolǵan saǵynyshym odan saıyn kúsheıip, júregimdi syzdatatyn.
Eldes aǵa óziniń dosy Mirjaqyp qaıtys bolǵanyn estigende Keńesbaevqa: «İsmet, búgin men úshin qaraly kún, aza tutamyn, aıaýly Mirjaqyp Dýlatov, jan joldasym dúnıe salǵanyn estidim, meniń sabaǵymdy óziń júrgize sal», – depti. Muny maǵan alpysynshy jyly İsmet aǵanyń ózi aıtty. Eldes aǵa, papam jáne basqa on tórt kisimen birge 1988 jyly noıabrde, alpys jyldan soń aqtalyp shyqty», – dep jazady Gúlnar apaı.
Gúlnar apaı Eldes aǵanyń zaıyby Elzany jáne Mirjaqyptyń úzeńgiles serikteriniń biri, qazirgi Qostanaı oblysynyń Qarabalyq óńirinde týyp-ósken Ǵabbas Nurymovtyń úıinde bolǵanynda tebirene jazady. Ǵabbas tuńǵysh ret Alash marshyn oryndaǵan. Keıin Sovnarkomda jaýapty qyzmet atqarǵan, bilikti aýdarmashy bolǵan ardager aǵalarymyzdyń biri.
Eldes aǵanyń inileri Qazaqstannyń eńbek sińirgen muǵalimderiniń biri Qapash Shýaqaev pen Qostanaı oblysynyń turǵyny Abaı Qoshalovtyń aıtýyna qaraǵanda, alǵash sottalǵan jyldary Eldes aǵa tozaqta bolǵandaı qúı keshkenin keıin elge oralǵanda aıtqan kórinedi. «Adam ıt jandy degen ótirik eken, adam ıtten de tózimdi bolady eken. İsh aýrýynan adamdar shybyndaı qyrylǵanda da aman qalǵandar boldy. Eger júz tal kendir taldasań, bir kúreshke bylamyq beredi, jutqan jutamaıdy degendeı, júrýge shamam kelmese de, jatyp, kendir taldap, bylamyq iship, es jıdym» – deıdi eken.
El adamdarynyń sózine qaraǵanda, jıyrma birini jylǵy ashtyqta Eldes sol tustaǵy qazaq zıalylarymen tize qosyp, Torǵaı oblysy qazaqtaryn ashtyqtan aman alyp qalý úshin kóp kúsh-jiger jumsaǵan. Semeı baılarynan úıir-úıir jylqy alǵyzyp, kóp adamdy ashtyqtyń aranynan arashalap qalǵan.
Eldes Álıhan men Ahandy qazaq ultynyń kósemderi dep tanysa, olar da Eldes dese ishken asyn jerge qoıatyn. Eldes «Pishindeme» men «Keskindeme» jaryq kórgennen keıin eń alǵashqy baǵany da solardyń aýzynan estigen. Geometrıa men trıgenometrıany tárjimalaýǵa bolady degen úsh uıyqtasaq oıymyzǵa kelmepti, sen qazaq uǵymyna saı balama tapqan ekensiń, – dep ekeýi birdeı balasha máz bolǵan. Sondyqtan da Eldes matematıkany qazaqshalaý barysynda taǵy da arqa tutar eki aǵasyn alǵa salyp, solarmen aqyldasyp alýdy jón kórgen. Bireýine arnaıy hat jazyp, aqyl qosýyn surasa, ekinshisimen kózbe-kóz kezdesip, pikirlesken. Ahmet Eldestiń aýdarmalaryn jáne jańa balamalaryn qýana quptaǵan bolatyn. Sol joly Eldeske Álıhannyń ózine jazǵanyndaı ǵylymnyń túrli salasynda jańa sózder jasaýda ózińnen asqan eshkim joq bolyp tur, Eldes! – dep arqasynan qaqqan.
Álıhan Ahmet Baıtursynovqa jazǵan hatynda: «Eldesim jaqsy jigit. Buryn da jaqsy edi. Endi onan da súıikti bolyp ketti. Bir kúni Sháńgereı maǵan: «Men seni jaqsy kórem. Bilesiń be? – dedi. Men: «Joq!» – dedim. Sháńgereı maǵan: «Sen shyn qazaqsyń ba? Seni qazaq dep jaqsy kórem!» – dedi. Fızıkany oqyp qarasam, Eldesim de qazaq eken», – dep jazypty.
Muhtar Áýezovtiń jan dostarynyń biri bolǵan Eldes Omaruly Muhtardyń alǵashqy áıeli Raıhannan týǵan qyzy Muǵamıla apaıdy jas kezinde Muhańnyń ótinishi boıynsha Semeıden ertip ákelip, jazýshynyń otbasyna tapsyrǵan eken. Uly jazýshy Valentına Nıkolaevnadan týǵan tuńǵysh uldarynyń esimin Eldes Omarulynyń qurmetine Eldes dep qoıǵan. Ókinshke oraı, náreste bir jasqa tolmaı shetinep ketken.
Kólemi úsh júz betten quralǵan qazaq ádebıeti týraly jazýshy eńbegineeń alǵash orys tilinde pikir jazǵan da Eldes Omaruly. Onda Eldes aǵa jazýshynyń eńbekterine jaqsy baǵa beredi.
Jazýshy Beıbit Saparaly «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarıalanǵan «Arystar ómiriniń asyl úzigi» degen maqalasynda (20 mamyr,1997 jyl): «1934-1937 jyldar aralyǵynda Almatyda Qazaqtyń Ult mádenıeti ǵylymı-zertteý ınstıtýty (KNIINK) jumys istep, ádebıet pen fólklor, til, tarıh, sýret syzý máseleleri boıynsha qomaqty-qomaqty eńbekter tyndyrǵany belgili. Tap osy ǵylymı-zertteý ordasy aıasynda Ahmet Baıtursynuly, Eldes Omaruly aýqymdy arnada kelisim-shart boıynsha jumys istegenin ınstıtýttyń saqtalyp qalǵan (kórnekti ǵalym, til mamany – túrkolog Sársen Amanjolovtyń jeke muraǵatynan tabylǵan bolatyn – B. S.) resmı kiris-shyǵys qaǵazy arqyly anyqtalǵan bolsa, jańadan tabylǵan Álıhan aqsaqal hatynyń mazmuny sol derekterdi ústi-ústine aıǵaqtap, bekitip berip tur», – deıdi.
Jazýshy-ǵalym Tursyn Jurtbaev «Juldyz» jýrnalynda (№1,2010 jyl) jaryq kórgen «Uranym – Alash» atty essesinde tergeýshi Logachevtiń Eldesten alǵan jaýabyn keltiredi. Osy eńbeginde: «Alashorda» kósemderiniń arasyndaǵy «súıkimdi seri» atanǵan Eldes Omarovtyń eriksiz jazylǵan joǵarydaǵy «esteligi» Álıhannyń kózqarasy men jan dúnıesin tereńirek túsinýge múmkindik beredi... «Óziniń shyqqan áleýmettik-taptyq tegine qaramastan, qazaq halqynyń barlyq tútin ıesi óz jerin emin-erkin paıdalanýy tıis» degen talaptyń túpki astarynda: qazaq jeri – qazaqtardyń ulttyq baılyǵy degen úlken maǵyna bar edi» – dep jazady.
Eldes óz jaýabynda: «Al aýyldaǵy taptyq jikteýge kelsek, ony men – Omarov, qazaq halqynyń kópshilik bóligi – baılarǵa baılaýly bolǵandyqtan da, onymen ashyq kúrese almaıdy, baıdyń yqpalyndaǵy kedeı óziniń úkimin aýqattylarǵa qarsy júrgize almady dep oıladyq» – degen túsinikteme bergen.
Eldes ult múddesin kózdep:«Qazaqstanda eshqandaı basy artyq jer joq, sondyqtan da elimizdiń eýropalyq bóligindegi gýbernıalarynan qońys aýdarýshylardy kóshirip ákelý týraly áńgime bolýy múmkin emes. Tóńkeriske deıin de, tóńkeristen keıin de Qazaqstanǵa qońystanǵan orys turǵyndary jergilikti halyqqa jer bólinip berilgennen keıin, onyń yńǵaıyna qarap, eń sońynan baryp jerge ornalastyrylýy kerek. Eger de jergilikti qazaq halqynyń talabyn qanaǵattandyrý úshin, qajet bolsa, onda orys turǵyndaryn Qazaqstannan kóshirip jiberý qajet» – dep kesip aıtqan.Iaǵnı, Alash arystarynyń jerge degen kózqarasy birdeı bolǵany Eldestiń osy sózinen-aq aıqyn ańǵarylady.
Alash arysy týraly muraǵatta saqtalǵan qujattar syr shertedi: Qazaq SSR-iniń Joǵarǵy soty 1989 jyly 22 tamyzda bergen anyqtamada: «Delo po obvınenıý Omarova Eldesa, 1892 goda rojdenıa, ýrojensa Kýstanaıskogo okrýga Tobolskoı volostı, kazaha, bespartıınogo, do aresta rabotavshego prepodavatelem Kazpedvýza, peresmotreno. Opredelenıem sýdebnoı kollegıı po delam Verhovnogo sýda Kaz.SSR № 11 ot 4 noıabrá 1988 goda Postanovlenıem kollegıı OGPÝ prı SNK SSSR ot 4 aprelá 1930 goda ı 13 ıanvará 1931 goda v otnoshenıı Omarova Eldesa otmeneny ı delo proızvodstvom prekrasheno za otsýtstvıem v ego deıstvıah sostava prestýplenıa. Omarov Eldes reabılıtırovan», – dep jazylǵan.
Asyl aǵaǵa «japtym jala, jaqtym kúıeden» qutylý úshin alpys jyl, bir adamnyń tutas ǵumyry qajet bolǵan.
Azattyq ańsaǵan esil er abaqtyǵa san qamalyp, azap tartyp júrip, sońǵy ret 1937 jyldyń 22 qarashasynda tutqynǵa alynady. Ol kezde Eldes aǵa óziniń otbasymen Almaty qalasyndaǵy Vınogradov kashesindegi 95-shi úıde turǵan. Otyz jetinshi jyldyń 1 jeltoqsanynda Almaty oblystyq NKVD bóliminiń úshtigi tergep-teksermeı-aq, ony atý jazasyna kesedi.
Eldes aǵanyń el dep soqqan júregi toqtaǵan joq, 1992 jyly Eldes Omarulynyń tuǵanyna 100 jyl tolýyn týyp-ósken jeri – Taran aýdanynyń jurtshylyǵy atap ótti. Onyń atymen mektep atalyp, esimi kóshelerge berildi. Asyl aǵany eske alý kúninde myna óleńimdi oqydym:
Janshylǵan halqym jınaǵan kezde endi esin,
Tilegim jalǵyz – jamanat endi kórmesin!
Keýdemnen shyqqan óleńniń sózin duǵa qyp,
Oqımyn jyrdy baǵyshtap saǵan, Eldesim!
Eńirep týǵan esil er ediń el úshin,
Ezdermen, aǵa, jasaǵan joqsyń kelisim,
Balańnyń atyn Kenehan qoıǵan kezde de,
Toılar dep sendiń qazaǵyń uly Jeńisin.
Jandaıshaptarmen shyqqan sátte de jekpe-jek,
Ajalmen arsyz kelgen sátte de betpe-bet,
Betińnen qaıtyp, ótirik aıtyp kórmediń,
Óıtkeni, sende bolsa da júrek, ókpe joq.
Alashyń úshin taǵdyrdyń tartyp aýyryn,
Kórgende qysym ezildi talaı baýyryń,
Kózińe jas kep, tamaqqa óksik tirelip,
Saǵyndyń shańdy shaıatyn ómir jaýynyn.
Esimińdi eren qaıtalap aıtyp uly eliń,
Óshkeniń janyp, bolǵandaı qabyl tilegiń,
Atajurtyńda halqym dep júrseń eljirep,
Elińmen birge soǵyp tur, aǵa, júregiń!
Ia, qatarlastary qazaqtyń Lomonosovy dep ataǵan Eldes aǵanyń ekinshi ǵumyry endi bastaldy. Ony sońǵy tutqyndaǵanda jendetter Eldes aǵanyń úıinen 72 kitap pen qoljazba alǵan.
Sáken Seıfýllın kózi tirisinde Eldes Omarulyna úlken baǵa bergen. Ol óziniń esteliginde: «Bul týraly maǵan, qysty kúni Ahmet Baıtursynovtan qaı jaǵynan bolsa da kem emes dep júrgen Eldes Omaruly kelip, biraz sóz aıtty. Oǵan da men máseleni gazet betine, kóptiń talqysyna sal degen edim. Ol aýyryp qaldy...» – dep jazǵan.
Eldes Omarulynyń orys tilinde jazǵan negizgi maqalalarynyń biri. Ahmet Baıtursynovtyń eńbekterin taldaýǵa arnalǵan. Munda ol Ahmettiń qazaq álippesin jasaýdaǵy, qazaq jazýyn jańǵyrtýdaǵy tól eńbegine jan-jaqty toqtala kelip, aqyn, aýdarmashy, kórkem sóz ben kósem sóz sheberi, pedagog jáne qoǵam qaıratkeri esebindegi talantyna shynaıy baǵa beredi.
«Aqańdy barlyq qazaq dalasy biledi, ony syılaıdy, súıedi, biraq, ol áli óz baǵasyn alyp bitken joq», – dep jazady Eldes aǵa. Osy sózderdi Eldes Omarulynyń ózine baılanysty aıtýǵa da bolar edi. Qas talant jyldar ótken saıyn saf altyndaı jarqyraı bermek.
Qostanaı qalsynda Eldes aǵa oqyǵan orys-qazaq ýchılıshesi qabyrǵasyna ardaqty aǵaǵa arnalyp eskertkish taqta ornatylǵan. Taran aýdanyndaǵy Belınskıı eldi mekenindegi orta mektepke onyń esimi berilgen.
Taýqimetti taǵdyr jolyn Eldestiń
Kórmesinshi dep tileımin endi eshkim.
Aq janymmen maqtan eter haqym bar,
Beıimbet, Eldes, Áljanmenen jerlespin.
Esin jısa azyp-tozǵan el búgin,
Ólgender de bas kóterer keldi kún.
Keler urpaq esine almas bizdi de,
Biz umytsaq Eldesterdiń erligin.
Qyrqa-belde qulpyrsa gúl qyrmyzy,
Erteń úshin eńbek etse ul-qyzy.
Týǵan jerdiń shaıdaı ashyq kóginde
Turar janyp Eldes aǵa juldyzy.
Ia, Alash ardaqtysy Eldes Omarulynyń juldyzy bıikte jarqyrap tur. Ol ózin týǵan eli úshin qurban qylǵan birtýar tulǵa.
Aqylbek Shaıahmet,
Qazaqstan jazýshylar odaǵy basqarmasynyń múshesi, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, Ahmet Baıtursynov atyndaǵy Qostanaı memlekettik ýnıversıtetiniń profesory.
(Jalǵasy bar)
