Shoý-bıznes! Aty aıtyp turǵandaı shoýǵa negizdelgen kásip. Alaıda shoý bıznes rýhanı lázzat alyp, kúndelikti kúıben tirlikten bir sátke demalý úshin emes, saıası, ekonomıkalyq, rýhanı jáne kúndelikti ómirimizge myqtap ornyǵyp aldy. Olaı deıtinim telearna da, radıo da, gazet-jýrnal da, ınternet basylymdar da shoý bızneste bolyp jatqan ózgerister, jańalyqtar, el aldynda júrgen óner adamdarynyń jeke ómiri men ósek aıannan kóz ashpaısyń. Odan qala berdi el múddesin qorǵap, halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaıtyn, halyq arasyndaǵy qordalanǵan máseleni sheshýi qajet halyq qalaýlysy sekildi laýazymǵa da ánshiler úmitker retinde saılaýǵa túse bastady. Shoý-bıznes áleminiń serkelerin kózdi jumsaq ta, ashsaq ta kóretin boldyq.
Telearna ártisterdiń ordasyna aınaldy
Ártisterdiń «Aq degenin alǵys, qara deginin qarǵys» retinde qabyldaıtyn jaǵdaıǵa jettik. Oǵan ártis ómiri men shyǵarmashylyǵynyń telearnalar da keńinen nasıhattalaýy sebep ekeni ámbege aıan. Kógildir ekranda shoý baǵdarlamalar jetip artylady. Onyń ishinde saıası saraptamalyq, Qazaqstan men álem ekonomıkasynan habar beretin, qoǵamdady qordalanǵan máseleler men kenjelep kele jatqan salalardy damytýdy kózdeıtin, saýat ashatyn saraptamalyq baǵdarlamar joqtyń qasy. Álemniń aldyńǵy qatarly CNN, BBC, Fox News, NBC sekildi telearnalarda konsertti óte sırek kórsetedi. Kóbine joǵaryda atap ótken salmaqty ári sapaly ónimdi usynady. Qazirgi jahandaný zamanda telearnanyń dáýiri ótip, ınternet jaılaǵan ýaqyt desek te, kógildir ekran áli kúnge deıin qoǵamǵa áser etetin kúshin joımaǵan. Máselen, 2016 jyly ótken AQSH-tyń prezıdenttik saılaýynda 4 mıllıard dollar telearnadaǵy jarnamaǵa jumsalǵan. Osydan telearnanyń áli kúnge deıin qoǵamǵa áser etetin myqty qural ekenin ańǵarýǵa bolady. Barlyq qoǵamdyq oryndardan, shalǵaı aýyldarǵa deıin ınternetke qol jetimdi bolǵansha telearnanyń kúshi kemimek emes. Sol kúshti halyqty saýattandyrý, rýhanı baıytý úshin nelikten qoldanbasqa? Baǵdarlama júrgizýshilerin tańdaǵanda onyń betiniń jyltyrlyǵyna emes, oıynyń tereńdigi men halyqqa salmaqty oı aıta alatynyna mán berse quba-qup. Baǵdarlama reıtıńisin ǵana kózdemeı onyń qoǵam úshin paıdasyn maqsat tutsaq utylmaıtynymyz anyq. Máselen AQSH-ta telejúrgizýshilerdiń barlyǵy derlik orta jastaǵy azamattar. Olar telejúrgizýshi bolý úshin kóp jyldyq synaqtan ótip, tájirıbe jınaıdy, bilimin arttyrady. Al Qazaqstanda kóptegen baǵdarlamany áli oń, solyn tanyp úlgermegen ánshi júrgizedi. Onyń qatyp qalǵan senarıden asyp, súbeli oı aıtyp jatqandary da óte sırek. Eń ókinishtisi ánshiler júrgizgen baǵdarlamalardyń aýdıtorıasy kóp. Joǵaryda aıtyp ótkendeı telearnany qoǵamdy qozǵaýshy kúsh desek, telearnalardyń 70-80% jaılaǵan shoý baǵdarlamalardyń kórermeni rýhanı quldyraýdyń aldynda tur.
Elimiz merekege baı. Qazaq toıshyl halyq degen sóz sodan qalsa kerek. Qandaı aıtýly datany alyp qarasań da onyń Qazaqstan úshin mańyzdylyǵy teledıdarda tek konsertterdiń, shoý baǵdarlamalar men ánshilerdiń qatysýymen túsirilgen fılmderdi kórsetilgenimen ólshenedi. Árbir úıdiń tórinen oryn alǵan kógildir ekrannan halyq joǵaryda atap ótken erekshe tele kesteni tamashalaý arqyly, merekeni sezinetin jaǵdaıǵa jettik. Máselen, táýelsizdik kúni tarıhtan syr shertetin, egemendi Qazaqstanǵa jetý úshin qazaq halqy qandaı náýbetti bastan keshirgenin nelikten kórsetpeske, aıtpasqa? Táýelsiz Qazaqstanda týylǵan urpaq erteńin bilip, keń baıtaq jerdiń qandaı qıyndyqpen, qandaı kúshpen kelgenin nelikten túsindirmeske?
Qazirgi qoǵamda jemqorlyqty túp tamyrymen joıý máselesi emes, tanymal tulǵalardyń bir-birimen janjaldasqany qyzyǵyraq. Bilimniń sapasyzdyǵy emes, ártisterdiń kúıeýimen ajyrasqany mańyzdyraq. Medısınanyń aqsap turǵany emes, ánshiniń kimmen júretini kóbirek talqylanady. Qazirgi Alash arystaryn tanymaıtyn, alaıda Álı Oqapovty jaqsy biletin, Abaıdyń shyǵarmashylyǵynan habary joq, biraq Qaırat Nurtastyń shyǵarmashylyǵymen jete tanys jastar bar.
Munyń barlyǵyna jan-jaqtan ártisterdi keńinen nasıhattalýy sebep. Olardyń jeke ómirinen bastap, úıindegi ıtin qalaı kútetinin tilge tıek etip, 40 mınýttyq baǵdarlama daıyndalady. Ony mıllıondaǵan aýdıtorıaǵa usynady. Mundaı jobalar ádette pram-taımǵa qoıylady. Sáıkesinshe kórermeni de kóp. Alaıda reıtıń, aqsha dep júrgende «tobyrlyq mádenıet» degen úlken máseleni týyndatyp otyrmyz.
Mýzyka – mádenıettiń bir butaǵy
Tutas bir ultty rýhanı kemeldendiretin de, rýhanı múgedek etetin de – mádenıet. Mádenıettiń bir butaǵy mýzyka. Ol tek dybys qana emes, adamdy rýhtandyryp, oılandyratyn kerek deseńiz bıik maqsatqa jeteleıtin adamǵa áser ete alatyn erekshe kúshke ıe.
Qazirgi tańda mýzyka, án ómirimizde nyqtap ornyǵyp aldy. Teledıdardy qosa qalsań konsert, radıo tetigin burasań án oryndalyp jatady, qulaqtaryn tyǵyndaǵan jastardyń kóbi qaıda júrse de án tyńdap júredi. Ómirimizde mýzykaǵa kóp ýaqyt berilgennen keıin ol sapaly bolsa qanekeı. Alaıda sózi jutań, áýeni jeńil yrǵaqqa negizdelgen ánder jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptap ketti.
Osy rette Qytaıda keńinen taraǵan mynandaı ańyz eske túsedi. Ejelgi Qytaıda dybysy úılesim tappaǵan án jazǵan sazgerdi ólim jazasyna kesken eken. Bul ańyzdyń qanshalyqty shyndyqqa janasatyny belgisiz. Alaıda ańyzdyń halyq arasynda keńinen taralýy aspan asty eliniń óner men mádenıetke qanshalyq tereń mán beretinin túsinýge bolady.
Sebebi qazirgi jastardyń rýhanı deńgeıi, mádenıeti, dúnıetanymy, ómirge degen kózqarasy men túsinigi qandaı bolsa, keler urpaqtyń deńgeıi de sondaı bolmaq. Úlken býyndy almastyratyn kishi tolqyn ómirdegi qundylyqtardy bastapqy kezde úlkenderdiń qalyptastyrǵan túsinigi boıynsha qabyldaýǵa tyrysady. Ol úshin buqaralyq mádenıetten góri elıtalyq mádenıetti jón kóretin, mádenı talǵamy bar, jaqsy men jamandy, durys pen burystyń arajigin ajyrata biletin urpaqty tárbıeleý qajet.
Kezinde Gıtler, halyq eldegi saıası jaǵdaıdy oılap, el, jer, ult, sekildi mańyzdy máselelermen bas qatyrmaýy úshin olarǵa azannan keshke deıin dańǵaza án tyńdatyńdar degen eken. Budan jeńil yrǵaqqa negizdelgen, sózi jutań ándi kóp tyńdaıtyn adamnyń rýhanı quldyrap, erteńin oılamaıtyn dúbárá urpaqty tárbıeleıdi degen qorytyndyǵa kelesiń.
21-shi ǵasyrda atalmysh buıryqty 100% oryndap júrgender jetip artylady. Shoý-bıznestiń jyltyraǵan ózine tán kishigirim álemin BAQ-tyń barlyq kózderinde keńinen nasıhattalyp, toı deńgeıindegi ánder úlken sahnada shyrqalyp júr. Nátıjesinde kóńil ashar, shoý baǵdarlamalardyń turaqty kórermenderi kóbeıdi. Oǵan myna saýalnama da dálel.
Adamdardyń radıony qanshalyqty jıi jáne qandaı maqsatta arnaıy qosyp, tyńdaıtynyn bildim. 18-35 jas aralyǵyndaǵy, túrli mamandyq ıeleri qatysqan saýalnama nátıjesine saı, 50 adamnyń 30-y radıony tek án tyńdaý úshin ǵana qosatynyn aıtty. Al qalǵan 20 respondentten shoý jáne tań erteńgilik kóńil ashar baǵdarlamardy tyńdaımyz degen jaýap estidim. Olarǵa ánshini qonaq etip, suhbat júrgizetin baǵdarlamalar erekshe unaıdy eken. 20 adamnyń 5-eýi baǵdarlamaǵa telefon shalyp, qonaqqa suraǵyn qoıǵan eken.
Ártis qaýymyn kózimizdi ashsaq teledıdardan kóremiz, kózimizdi jumsaq ánin radıodan estımiz, kınoǵa barsaq fılmnen kóretin boldyq.
Fılmderde kásibı akterler emes «ámbebap» ánshiler oınaıdy
Qazaqstan kınemotografıasynda jańa ónimder artyp keledi. Bul qýantarlyq jaǵdaı. Sebebi san bolǵan jerde báseke týyndaıdy. Al báseke bar jerde sapa bolady. Desek te, qazir komersıaǵa baǵyttalǵan fılmder kóp ekeni anyq. Ulttyq ıdeologıany, el múddesin nasıhattaıtyn fılmder ara-tura túsirilgenimen kórermenge jetpeıdi.
Al sheteldik fılmderdi kórýge daǵdylanyp qalǵan qazaqstandyq qoǵam otandyq ónimderdi zor qyzyǵýshylyqpen kóre bastady. Halyqtyń qazaqtyń ıisin sezinetin, ózine tanys tynys-tirshiliginen syr shertetin ónimderge shóldep qalǵanyn baıqaýǵa bolady. Oǵan otandyq fılmderdiń mıllıondaǵan kasa jınaýy dálel. Dál sol fılmderdi qarasańyz da qaıta joǵaryda atap ótken máselege kelemiz. Komersıalyq fılmderdiń kóbinde otandyq shoý-bıznes ókilderin kóresiz. Kásibı, mamandanǵan, tájirıbeli akterler sahna syrtynda qalyp qoıdy.
Qazir ánshi – telejúrgizýshi de, akter de, depýtat ta bolǵan zaman. Qazaqstannyń ónerine, mádenıetiniń damýyna óziniń orasan zor úlesin qosqan óner adamdaryna beriletin syılyqtardy da keshe ǵana shyqqan, ánshi retinde býyny qatpaǵan óner adamdary alyp jatyr. Osydan qazirgi qoǵamnyń basty qaharmany – ánshi me degen oıǵa qalasyń.
Elimizde mundaı úrdistiń oryn alýy kóńilge kirbiń túsiredi. Sebebi bul halyqtyń saıası saýattylyǵyna, rýhanı deńgeıine, dúnıetanymynyń tereńdigine keri áserin beredi. Tutas bir ulttyń rýhanı múgedek etedi. Dene jaı ǵana rýhtyń qaýashaǵy desek, adamnyń boıyndaǵy eń asyly da, qundysy da rýh. Mamandar onyń kemeldenýine ishki túısik, minez, gen, bilim men qosa syrtqy faktorlar da áser etetinin aıtady. Buqaralyq mádenıetti keńinen nasıhattaý arqyly rýhanı múgedek urpaqty tárbıelep shyqpaýǵa at salysý kerek.
Qamshyger: Ásem Álmuhanbet
