("Qazaq eline – 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine)

(Bul shyǵarmamdy qazaq handyǵy jolynda ózin arnaǵan shahıtterdiń rýhyna baǵyshtaımyn!)

Qoǵamdy quraıtyn adamdar shoǵyry, búgingi tańda qalyptastyrǵan jandylyq qasıeti, senim, tanymy, dúnıege kóz qarasy, qorshaǵan ortaǵa degen tirshilik qabileti, ómir súrý zańdylyqtary, arman-murattary, ǵumyr keshirý ereje túzimderi, oı ıdeıalary tarıh paraqtarynyń ashylýyna baılanysty jasyǵy qalyp, asyly suryptalyp ádetke, saltqa aınalǵan. Mine, osylaı ult qalyptasqan. Ult degenimiz: ortaq etnıkalyq tutastyq, ortaq til jazý, genetıkalyq qandyq uqsastyqtan syrt,  ejelden qalyptastyrǵan tanym, nanym, ádet-ǵuryp, salt-sana uqsastyǵy, ortaq  psıhologıalyq erekshelikke ıe, qoǵamdy ult deımiz.

Biz qandaı ultpyz dep bir sát oılansaq, bizder ejelden tamasha fılosofıalyq oılar aıtqan, óz aldymyzǵa ıdeologıa qalyptastyrǵan, tarıhı eposqa baı, tamyry tereń halyqpyz.

Zamanymyzdan burynǵy IV-VII ǵasyrda Orta azıany meken etken Saqtar(İskıf)tardyń 10 taıpasy tarıh betinde atalady. Áıgili ǵalym A.N.Bernshtam qazaqtyń atyn saqtarmen baılanstyrady, ol qazaq degen sóz «Has-Saq» degen sózden shyqqan deıdi, tarıhshy M.Aqjanov qazaq sózin Has, (naǵyz) Saq degennen shyqqan dep topshylaıdy, Qytaı ejelgi jylnamalarynda saq taıpalary « 塞种Saı joń, 释种Shy joń, 西膜Shı mo, 释迦Shy ja dep kezdesedi»al Grek tarıhshylary Azıalyq İskıfter dep atasa,  Parsy tarıhshylary Saqtar dep ataǵan. [3,61-63b]

Saqtar  óte batyr jaýynger, qasyna qatal, dosyna adal halyq bolǵan. Olar qastasqan jaýyn eshqashan aıamaǵan, óltirgen jaýlarynyń bas súıegin ishimdik ishetin ydys etken, tipti jaýlarynyń jon terisinen shylbyr jasaǵan. Olar batyryn ardaqtaý úshin jyl saıyn úlken mereke jasap ortadaǵy ydystan tek jaýdy óltirgen batyrlar ǵana ishimdik ishetin bolǵan. [2,66- taraý]

Saqtar Parsy, Serıa, Persıa, Mıdıa sıaqty elder men tikeleı qarym qatynas ornatqan. Grek tarıhshysy Geredot Saqtardyń áıel patshasy Tomırıstiń Parsy patshasy Kırdiń basyn alǵanyn jazady. Jeńilmes jaýynger atanyp ketken Ataqty Aleksandr patyshasyn aýyr jeńilske ushyratady. [3,66-70b] Esik qalasynan tabylǵan Saq sarbazy jáne QHR Kúnes aýdanynan tabylǵan shoshaq tymaqty Saqtyń qoladan quıylǵan músini sonymen birge olardyń sol kezdegi turmys-tirshiligi bizdiń ata-babalarmyz ekeniniń aıqyn belgisi. Bulardyń jeriniń ortalyǵy İle alqaby men Jetisý óńiri bolǵan. Jalpy Pamır Alataýynan soltústikke qaraı bastalyp Tán-SHan taýlaryna jetse, shyǵys teristikte Altaıdyń batys silemderine deıin sozylǵan. Soltústikte Balqash kóline jáne Shý ózeniniń aıaǵyna deıin jalǵasqan, al batysy Talas ózeniniń ońtústik jaǵalaýyna deıin ıelengen. [4,34-35b]

24 taıpadan quralǵan kóshpendi Ǵundardyń odaǵy zamanymyzdan burynǵy II ǵasyrda dáýrendegen. Bular shyǵysy Láýhy ózeni batysy Pamır, teristigi Baıqal kólinen ońtústigi Qytaı uly qorǵanyna deıingi ulan baıtaq óńirge ústemdik etken. [1,136-141b] Uly ıýz taıpasy zamanymyzdan burynǵy III ǵasyrda ómir súrgen. Bular Dýanhoń men Shúlen taýynyń aralyǵyn meken dese, Úısin taıpasy zamanymyzdan burynǵy III ǵasyrdan beri qaraı 1200 jylydyq tarıhqa ıe, bular eń áýeli Uly ıýz ben irgeles qonystanǵan qazirgi Hy Shı korıdorynda kóshpeli ómir ótkizgen, keıinnen İle óńirine qonys aýdarǵan, batysy Shý, Talas ózenderine, shyǵysy Tán-SHan taýlarynyń shyǵys silemderine soltústikte Balqash kólinen bastap ońtústikte Ystyq kóldiń ońtústik jaǵalaýyna deıingi ulan qaıyr óńirdi qamtyǵan, tútin sany 120000nan asyp 630000 adamǵa jetken, ásker sany 188000 bolyp, óz dáýiriniń meılinshe kúshti memleketine aınalǵan. Sol kezde batys óńirde bolǵan 40 memlekettiń jan sany men ásker sanynyń jalpy jıyntyǵynan álde qaıda artyq bolǵan, sondyqtan da Han patyshalyǵynyń Ýdı patshasy zamanynda han áýletimen qudandalyq baılanys jasady. Han hanshalary Shı Jún jáne Jıe Iý, Fyń Lıaý Úısin eline kelin bolyp tústi. Bul baılanys 400jylǵa sozyldy, óz zamandaǵy shyǵys pen batys arasyndaǵy mańyzdy qatynas joly «Jibek jolyn» ashýda jáne onyń qaýpsizdigi úshin óte mańyzdy boldy.

[3, 60-153b]

Budan basqada Qańly, Alan syndy ejelgi Qazaq halqynyń túp atasy sanalatyn etnıkalyq taıpalar atalady. Odan soń zamanymyzdyń 552-659-jyldary Altaı taýyn mekendegen kóshpeli Túrik taıpasy Túrik haǵanatyn qurdy. 659-766 jyldar Túrkesh haǵanaty,766-940 jyldar Qarluq haǵanaty osy kezeńde qazaq halqy óz aldyna halyq bolyp qalyptasty. [3, 6-7b]

İH-H ǵasyrda Ertis boıyndaǵy Qımaq elinen Hİ ǵasyrda Qypshaq taıpasy bılikti aldy. Osy kezde Qypshaqtar shyǵysy Ertis ózeni, batysy Don ózenine, Oral taýynan Qara teńizge deıingi ulan baıtaq óńirdi ózine qaratty, bul óńirdegi Túrki taıpalary ózderin Qypshaq dep atap ketti.

[3, 6-8b]  Alaıda qazaq halqynyń  ishki alaýyzdyǵyn ádemi paıdalanǵan Shyńǵys han bizdiń túp atalarymyz Naıman, Kereı handyqtaryn jeke-jeke baǵyndyryp Hİİİ ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda orta azıany jaýlady, ol alǵan jerlerin uldaryna enshi retinde úlestirdi, Ertis ózeninen Edil ózenine deıingi ulan-baıtaq óńirdi mekendegen qazaq taıpalary Joshynyń úlesine tıdi. Jetisýdaǵy qazaqtar Shaǵataıdyń enshisine aınaldy, desede bul tek salyq berý, ásker berý jaǵynan baǵynyshty boldy. Qazaqtar eshqandaı ózgeriske ushramaı óz mekenderinde burynǵysyndaı otyryp, qońyr tirligin jalǵastyra berdi, jerlerin basyp alyp, tánderin jaýlasada rýhyn jaýlaı almaǵan monǵoldar  kerisinshe qazaqtarǵa sińip ketti. [3, 297-299b]

1227 jyly Joshy han ólgen soń onyń ulysy batys jáne shyǵys dep ekige bólindi. Batys ulys hany Batý 1236 jyly qalyń qol bastap jaıyqtan ótip Edil ózeni alqabyndaǵy bulǵarlardy baǵyndyryp, 1237 jyly Razıan, Vladımr, Moskva sıaqty qyryq ıelikke bólingen orys knázdyqtaryn bir-birine qospaı jaýlap aldy, odan ary monǵol áskerleri úzdiksiz alǵa jyljyp Kıev qalasyn aldy. Polsha, Vengrıa, Chehıa, Moldavıa qatarly jerleri talqandap qaıta Edil saǵasyna1242 jyly oraldy.

Altyn orda aýmaǵy Edil alqaby jáne onyń batysyndaǵy qyrym, soltústik kavkaz, teristigi horezm sonymen birge osy óńirdegi halyqtar qarady. Al shyǵys bólegi altaı taýlary men ertis ózeninen jaıyq ózenine, balqash kóli men syrdarıa alaby men aral teńiziniń teristigine deıingi aýmaq jáne ondaǵy halyqtar Joshynyń úlken uly Orda-Ejenniń úlesine tıip ol ózin Aq orda patshalyǵy dep atady. Aq orda handyǵynyń terıtorıasy derlik qazirgi Qazastandy qamtydy. [3, 9b]  Arab tarıhshysy Ál-Omarı Shyńǵys han joryǵynan buryn bul jerler Qypshaqtar eli bolǵan, sondyqtan da osy óńirdi jaýlaǵan monǵoldar ózderi bılegen jergilikti halyqqa sińip «dál qypshaq» bolyp ketti dep jazady. [9, 235b]

1227-1428 jyldar dáýrendegen Aq orda handyǵy ózinen burynǵy qypshaq birlestigi kezindegi terıtorıany ıemdendi jáne keńeıtti, sonymen birge sol el mádenıetin sol boıdan saqtaldy, memeleket tili qypshaq tili, dini ısylam boldy, demek osylaı Aq orda hanydyǵynyń aty monǵol zaty qazaq handyǵy boldy.1428 jyly Aq orda handyǵy qulaǵan soń onyń ornyna Ábilhaıyr handyǵy quryldy. Bul kezde qazaq terıtorıasy men etnıkalyq negizi jáne tili sol boıy saqtaldy, 1457 jyldyń kúzinde Ábilqaıyr han Syǵanaq túbinde qalmaqtardan jeńilgennen keıin, Kereı men Jánibek qol astyndaǵy rý-taıpalarmen Shý óńirine kelip qonystanyp, Qazaq handyǵynyń negizin salady. Qazaq handyǵynyń qurylǵan jeri - Shý boıy men Qozybasy boldy. [10, 46b]

 1458 jyldyń kókteminde Kereıdi aq kıizge kóterip han saılaıdy. Ábilqaıyr hanǵa narazy sultandar, ámirler, rý-taıpa basshylary Kereı men Jánibekke kelip qosylady. Az ýaqyttyń ishinde halyqtyń sany 200 myńnan asyp tústi. Qazaq handyǵynyń qurylýy osyǵan deıin búkil Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan áleýmettik-ekonomıkalyq jáne etno saıası prosesterdiń zańdy qorytyndysy edi. Qazaq handyǵy terıtorıasy batys jetisý, Shý ózeni men Talas ózeni alqaby, osy óńirge tuńǵysh ret Qazaqstan degen ataý berildi. [8, 384-385b]

XV ǵasyrdyń alpysynshy jyldary Qazaq handary qarsylastaryn tyqsyra otyryp, Batys Jetisýǵa taban tiredi. XVI-XVII ǵasyrlarda Qazaq handyǵy nyǵaıyp, etnıkalyq aýmaǵynyń negizgi bóligin qamtıtyn shekaralary keńeıe tústi. Orta Azıa, Astrahan, Qazan, Sibir handyqtarymen, Reseımen tyǵyz baılanysta boldy. Qasym han, Haqnazar han, Táýekel, Táýke handardyń  tusynda Qazaq memlekettiligi azýyn aıǵa bilep turdy. Óıtkeni olardyń qazaq jerin nyǵaıtýdaǵy, qazaqtardyń ústemdigin ornatýdaǵy áreketteri orasan zor boldy. [11, 95b] Búgingi Egemen Qazastan osy biz tizbelegen tarıhtyń zańdy jalǵasy ekeni daýsyz. Ol eshqashanda kókten túsken, ǵaıyptan paıda bolǵan el emes,  qaıta baıyrǵy etnıkalyq halyqtardyń jer-sýy, terıtorıasy, salt-sanasy kúni búginge deıin jalǵasyp,  urpaqtary   babalar erligin jalǵap, armanyn oryndap keledi.

Biz osyndaı uly halyqtyń, azýy alty qarys handardyń urpaǵy ekenimizge eshkim de talasa almaıdy. Mine bul tarıh bizge ne beredi?  Ol bizge jáne bizdiń urpaqqa asqaq jiger men taýsylmas kúsh beredi, sol arqyly bizder bolashaqqa nyq senimmen qadam basamyz.

 Áıtse damý degen ne? Damý degen eshqashanda adamdardyń ıtalıan kostúmin kıip, fransýz átirin seýip, jańa mashına minýmen, jer betinde záýlim qurylystardyń boı kóterýimen ólshenbeıdi. Qaıta ol adam áýeli materıany (zatty) sezingen soń, sol jóninde túısik qalyptastyryp, mıdaǵy paıda bolǵan sana «oı» bolyp aýyzdan shyǵyp, jalpynyń qıalyna túneı bastaýy, adamdar arqyly shyndyqqa aınalýy jáne halyq ómirine tikeleı áseri –demek, taza júrekten týǵan tamasha oı ǵana damý bolmaq. Oıdaǵy erlik naǵyz erlik. Mine buny bilgen bizdiń ata-balarmyz «Aqyly assa, aǵa tut» dep jurttan moıny ozyq tulǵalardy tanı bildi jáne solardyń aıtqanymen júrdi, El taǵdyryn solardyń qolyna senip tapsyrdy. Sondyqtan da qazaq halqynyń el basqarǵan handary, bı-sheshender men jyrshy-jyraýlardy tyńdady, sodan da búginde  bizge «Babalar amanaty» 100-tom jetip otyr, osy sóz marjandary men asyl oılar ár dáýirdiń ózindik ıdologıasy bolǵanyn aıǵaqtady.

VI-VIII ǵasyrdan bizge jetken Kúltegin qulpy tasynda «máńgi el» ıdeıasy 4 ret kezdesedi. Demek sol dáýirdegi (552-jyl) Túrik  qaǵanatynyń aýmaǵy qytaıdyń shyǵys teristigindegi ólkelerinen bastap Kaspıı teńizine deıingi ulan-baıtaq óńirdi qol astyna qaratqan. Mine osy kezdegi eldik murat ol máńgi el bolý edi. [12, 165-166b] Abaı atamyzdyń «Birińdi qazaq biriń dos kórmeseń, istiń bári  bos» ıdeıasy, Shákerim qajynyń «Men qazaqty órge qaraı súırep ótermin» deýi, Alashtyqtardyń «Oıan, qazaq» ıdeıasy, Ybyraı atamyzdyń «Kel balalar oqylyq», Ahmet atamyzdyń «Tili joq halyq ólgen halyq» deýi qazaq ultynyń tamyry tereńde jatqan ózindik fılosofásy bar, ulttyq ıdeıasy qalyptasqan el ekenin aıqyn ańǵaramyz.

1991 jyldan egemendik alǵannan biz qazaqtar  sol babalar armany men  ulttyq ıdeıany shynymen ańsadyq. Oǵan jetýge jan-sala el basymyzdan bastap kúndiz dem almaı, túnde uıyqtamaı eldik murat jolynda jumys istedik, sonyń jemisi 1999 jyldan bastap ekonmıkalyq ósim kórilip boımyzǵa qan júgire bastady. 1995 jyly álem Abaı atamyzydy moıyndap, toıyn halyqaralyq deńgeıde ótkizdi, mine munyń barlyǵy el basy Nursultan Ábishulynyń kóregen saıasatker, isker basshy ekendigin dáleldi. Bizge ótpeli kezeńde tez sheshim qabyldaý kerek boldy ol úshin prezıdenttik júıe aýadaı qajet edi. Buny sol kezede halyq tolyq túsine qoıǵan joq, sol sıaqty qazaqtyń jeriniń ortasy Saryarqa tórine Astanany aparyp qondyrý ońaıǵa túsken joq, búginde óz ómirsheńdigin kórsetti.

El basy Nursultan Ábishulynyń óziniń №17 kezekti halyqqa joldaýynda  túrki babalarynyń «Máńgilik el» ıdeıasyn qaıta jańǵyrtyp, búkil elimizdiń, ulttyń ıdeıalogıasy retinde usyndy. Oǵan jetýge «Nurly jol» saldyq dep ashyq kórsetti, áıtesede búgingi kún bilimdi taǵan, ekonomıkany ózek etip, ult mádenıetin boıyna jan tamyr etken, bilim turpatty kásip oryndar kóptep qurylǵan, jahandaný prosesi júrip jatqan kezeń. Jer betindegi 4 úlken mádenıet pen 4 úlken dindi qalyptastyryp, ózara tynymsyz qaqtyǵysyn ala keldi. Adamdar osyǵan oraı pragmatıfter men romantıkter dep 2 úlken topqa bólindi. Bizder búgin Batys Eýropa men Amerıkanyń ozyq dep sanaǵan mádenıetin stıqıalı túrde qabyldap, oǵan eliktep ózimizdi basqa qyrymyzdan kórsetip júrmiz. Elimizdiń qazba jaratylystyq baılyǵy mol, ekonomıkasy damýǵa bet alǵan, áıtse de rýhanı sanamyzdaǵy jutańdyq pen ıdeıalogıamyzdyń álsireýi janyńa aıazdaı batady. Adam degen myń qubylǵysh sanadaǵy kúrdeli tirshilik ıesi. Sondyqtan da el bolsaq eń áýeli «Máńgilik el» ulttyq ıdeıalogıasyn tóńirekteı barlyq qurylym jumys jasýǵa mindetti. Saýatsyz bolsa da ataǵy alystardy sharlaǵan Shyńǵys han ózinen kúshti jaýlaryna  alty aı buryn kerýen jiberip, sylańdaǵan jezóksheler men ýly ishimdiki kirgizip otyrǵan. Erkekterdiń kúshin álsiretetin, bul shara óz jemisin berip, ol jer sharynyń jartysyn jaýlady. Shyńǵys han alaıda jaýlaǵan jerine ıdeıalogıa taratyp adamdardyń jan dúnıesin jaýlaı almady, mine sondyqtanda búginde onyń jaýlaǵan jerinde izi joq.

Bizdiń Baıqońyrymyz da qara kózderge otanyń Reseı dep sol el tarıhy mektepterde ótiledi, keıbir toptardyń jymsyma qylyqtary, ózimizdi ózimizge aıdap salady. Materıaldyq jaqtan adamdardy ózine tartyp, óz eline ózin qarsy qoıady, damyǵyń kelse  qazaqtyqtan bezin deıdi. Qaptaǵan bazar adamdardy búkildeı qundy qaǵazdarǵa myqtap tabynǵan.  Búkil qoǵam asqyndap turǵan jemqorlyq. Bilimniń aqshaǵa satylýy, ǵylymı ataqtardyń aqsha men aıyrbastalýy. Aqshasy az zıalynyń kúni qarań bolyp, qosymsha kiris jolyn tabýǵa urynýy. Jastarǵa beriletin tálim-tárbıe tek aqsha tabýǵa kózsiz ıtermelep, tárbıesiz berilýde. Shendilerdiń qaqtyǵysy, saıası partıa toptardyń yryń-jyryńy men zıalylardyń ymyraǵa kele almaıtyn bitpes daýy. Bári-báride adam sanasyn sansyz suraqtarmen mazalaıdy. Aqshaǵa satylmaıtyn adamgershilik ar-uıatty úgitteý kerekpiz. Aqshany tek qolǵa ustasaq, ony júrekpen qabyldamasaq, adam aqshaǵa emes, aqsha adamǵa qyzmet jasaý kerek. Keıbir elderde memleketti moral men basqarý qolǵa alynyp otyr. Mine bul adamnyń ishki mehanızimin teńsheý bolyp tabylady. Biz osy qalyppen kez-kelgen júıege elikteı bersek onsyzda ydyrap turǵan otbasymyz quryp, eldigimizge úlken qaýip tónedi. Sondyqtan el bolyp eldikti nyǵaıtyp, tilimiz, dilimiz, dinimizdi myqty ustap,  rýhanı kúıimizdi joǵary kóterip atalarymyz ben apalarymyzdyń rýhy aldynda paryzymyz ben qaryzymzdy óteıik.

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi:

1. Qytaı, «han patshalyǵy tarıhy» Úısin memleketi taraýy.
2. Qytaı, «han patshalyǵy tarıhy» Batys óńir shejiresi.
3. Qazaqtyń qysqasha tarıhy. Nyǵymet Myńjanıuly. Shınjáń halyq baspasy 1987jyl.
4. «Qazaq SSR tarıhy»1,tom, Almaty,1957jyl.
5. «Qazaq sovet enseklopedıasy» 4,tom, Almaty.
6. «Qazaq sovet enseklopedıasy» 1,tom, Almaty.
7. «Qazaq sovet enseklopedıasy» 10,tom, Almaty.
8. «Qazaq sovet enseklopedıasy» 6,tom, Almaty.
9. «Altyn orda tarıhyna qatysty materıaldar jınaǵy».(IZO)№1-tom.
10. Muhammed Haıdar Dýlatı «Tarıhı Rashıdı»,A
11. «Qazaq handyǵy tarıhı materıaldary».
12. Ma Chańshý «Túrik jáne túrik qaǵandyǵy».