Medısınalyq saqtandyrý degenimiz ne? Onyń halyq úshin paıdasy qandaı? Medısınalyq saqtandyrý jarnasy qalaı tólenedi? Jarna qansha teńgeni quraıdy? Osy jáne ózge de suraqtyń jaýabyn bilý úshin Qamshy.kz tilshisi Áleýmettik medısınalyq saqtandyrý qorynyń basqarýshy dırektory Erik Baıjúnisovpen suhbattasty.
- Halyq arasynda medısınalyq saqtandyrýdy jete túsinbeıtinder kóp. Ol jurtshylyqqa ne beredi? Osy jaıly qysqasha aıtyp berseńiz?
- Júıe memleket, jumys berýshi men azamattar arasyndaǵy ortaq jaýapkershilik prınsıpi boıynsha jumys isteıdi. Ekonomıka qansha damysa da búkil densaýlyq saqtaý salasynyń problemalaryn búdjettiń moınyna ilip, jaýapkershilikti memleketke ysyryp qoıýǵa bolmaıdy. Óıtkeni azamattardyń densaýlyǵy tek medısınaǵa ǵana baılanysty emes. Ol azamattardyń ómir súrý saltyna, jumys isteıtin jerine jáne ár adamnyń óziniń jeke jaýapkershiligine táýeldi. Bul júıe barshaǵa teńdeı múmkindik beredi. Iaǵnı, azamattardyń bárine birdeı, biryńǵaı paket usynylady. Munda jarnany árkim shama-sharqynsha tólep, medısınalyq kómekti qajettiligine qaraı alady. Júıege qatysyp, jarna tóleıtin azamattar joǵary tehnologıalyq kómek túrlerin tegin paıdalanýǵa múmkindik alady. Bylaısha aıtqanda, qajettilik týyp jatsa býyn, júrek, búırek almastyrý syndy baǵasy birneshe mıllıon turatyn operasıalardy tegin jasata alady. Onyń ústine, bul júıede saqtandyrylǵan azamattar kez kelgen klınıkanyń járdemine júgine alady. Mundaı jaǵdaıda qor klınıkanyń saqtandyrý paketi sheńberinde qyzmet kórsetýge ketken shyǵyndaryna jaýyp beredi.
Ekinshiden, saqtandyrylǵan azamat kepildendirilgen tegin medısınalyq kómek pen mindetti saqtandyrý paketteri sheńberindegi medısınalyq kómek úshin qosymsha tólemderdiń barlyq túrlerinen bosatylady.
Úshinshiden, qor tarapynan farmasevtıkalyq qyzmet kórsetetin uıym retinde tańdalǵan kez kelgen dárihanadan keńeıtilgen tizim boıynsha dári-dármek ala alady.
Tórtinshiden, aı saıyn saqtandyrylǵan azamattyń óz atyna aýdarylǵan jarnalar men medısına mekemelerinde kórsetilgen kómek jaıly málimet alýǵa múmkindigi bar.
Besinshiden, qor bolashaqta medısınalyq qyzmet sapasy tómen bolǵan jaǵdaıda nemese mindetti saqtandyrý júıesine qatysýshynyń quqyǵy buzylǵan jaǵdaıda saqtandyrylǵan azamattardyń quqyǵyn qorǵaýdy kózdep otyr. Júıeniń eń basty artyqshylyǵy – medısına salasyn damytýǵa, básekelestikti arttyrýǵa múmkindik beretininde.
- Memleket qazir de halyqty shekteýli bolsa da tegin medısınalyq kómekpen qamtyp keldi. Endeshe munyń qajettigi qansha?
- Jalpy jer betindegi halyq shaldyǵatyn syrqattardyń bári birdeı, ony emdeý joldary da bir-birine uqsas. Biraq ár eldiń densaýlyq saqtaý salasy halqynyń mádenı, mentaldyq erekshelikterine, turmysy men salt-dástúrine qaraı beıimdelgen. Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń (OESR) zertteýleri turǵyndardyń ómir jasy uzaq elderde aýyr syrqattar deńgeıi jáne qaterli isik, júrek-qan tamyry aýrýlary men sýsamyrdan kóz jumatyndar sany óte az ekenin dáleldep berdi. Al, ómirdiń uzaqtyǵy memlekettiń densaýlyq saqtaý salasyna adam basyna qaraı bóletin shyǵyndarymen qabysyp jatyr. Zertteý nátıjesinde halqynyń densaýlyq kórsetkishi joǵary degen 10 memleket anyqtaldy, solardyń aldyńǵy úshtigine Japonıa, Italıa men Shveısarıa enedi. Japondar densaýlyq saqtaý salasyna ár adam úshin 3,213$, ıtalándyqtar 3.012$, shveısar úkimeti 5.643$ bóledi. Atalǵan elderde halyqtyń ómir jasynyń uzaqtyǵy 82 jastan joǵary.
- Al, bizde qalaı? Medısınaǵa qansha qarajat bólinedi?
- Keshegi KSRO medısınasy tek qana ekstensıvti sıpatta damydy. Bar kúsh dárigerler, medbıkeler men aýrýhanadaǵy oryn sanyn kóbeıtýge jumsaldy. Emdeý men dıagnostıka tásilderin engizýge ınvestısıa salýdyń ornyna «aýrýhanadaǵy oryn» sanyn qýdyq. Bul keńestik densaýlyq saqtaý júıesiniń qarjylyq jáne ıdeologıalyq turǵydan kúıreýine ákep soqtyrdy. Muny ásirese, 80-90-shy jyldary otandyq stasıonarlar kómegine júgingen azamattar umyta qoıǵan joq. Ol kezde ózińmen birge tósek-orynnan bastap, dári-dármek, dáke t.b. ala barýǵa týra keletin. Sebebi aýqymdy kórsetkishterge negizdelgen júıe ekonomıkalyq qıyn zaman týǵan kezde ómirsheń emestigin kórsetip berdi. Dáriger mamandyǵynyń bedeli tómendedi. Qazir «aq halattylardyń» 70% áıelder qaýymy quraıdy. Al, olardyń aılyǵy ortasha jalaqynyń 70% aspaıdy. Medısına mamandarynyń jalaqysy áli kúnge deıin jumys nátıjesine emes, mamandanǵan salasyna, ǵylymı jáne biliktilik dárejesine táýeldi. Búginde Qazaqstanda densaýlyq salasyna İJÓ-niń 3-aq paıyzy bólinedi. Sondyqtan densaýlyq saqtaý salasyna qarjy jetpeıtinin moıyndaý kerek. Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy elderi İJÓ-niń 8 paıyzyn, AQSH 17 paıyzyn densaýlyq salasyna bóledi. Osynsha qarajat bólingen soń sheteldik aýrýhalardyń jabdyqtalý deńgeıi men dárigerlerdiń jalaqysy da joǵary. Bizdiń klınıkalarymyzdyń qazirgi jabdyqtalý deńgeıi sheteldikinen kem túspeıdi. Biraq búdjet qarjysynyń jetispeýi jáne qyzmet sany men kólemin qoldan shekteý saldarynan otandyq medısına tolyq damýǵa múmkindik ala almaı otyr. Degenmen İJÓ-nen qajetti somany bólgen kúnde de kóp eshteńe ózgere qoımaıdy. Biz halqymyzdyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrlerine negizdelgen jáne onyń kúndelikti suranystaryna jaýap beretin medısınalyq ıedologıa qalyptastyrýymyz kerek. Halyqty medısınalyq qyzmetpen barynsha qamtyp, dárigerlik kómektiń qoljetimdiligin qamtamasyz etýge tıispiz. Osy maqsatta Qazaqstan densaýlyq saqtaý salasyndaǵy túrli modelderdiń jaǵymdy-jaǵymsyz jaqtaryn saralaı kele, barlyq taraptardyń múddesin eskeretin mindetti áleýmettik medısınalyq saqtandyrý úlgisin tańdady.
- Degenmen bul júıege qarsylyq bildirip jatqandar kóp qoı...
- Álbette, bıznes ókilderi buǵan skeptıkalyq kózqaraspen qaraıdy. Sebebi óz qyzmetkerleriniń densaýlyǵy úshin jaýapty bolý qıyn jáne bul mindetti memleketke ysyra salý ońaı ári kóp shyǵyndy qajet etpeıdi. Qazirgi tehnologıalar men medısınanyń damý qarqyny salaǵa qosymsha qarjy quıýdy talap etedi jáne mindetti medısınalyq saqtandyrý júıesinen basqa bul máseleniń sheshimin taýyp beretin jol joqtyń qasy. Ult densaýlyǵy úshin ortaq jaýapkershilikti engizbeıinshe medısınany jańa deńgeıge kóterý múmkin emes. Ortaq jaýapkershilik degendi shyǵyndy meılinshe azaıtyp, syrqattanyp qalǵan jaǵdaıda medısınalyq kómekti barynsha kóp alý dep túsingen jón. Saqtandyrý jaıly sóz bolǵanda «kóp aýyrmaıtynyn» alǵa tartqandar ásirese, jastar «nege men bireý úshin aqsha tóleýim kerek» dep narazylyq bildirip jatady. Al, aýyr dıagnoz qoıylǵan jáne qymbat em-dom men dári-dármek qabyldaýǵa májbúr bolǵan azamattar tegin medısınalyq kómek pen onyń qoljetimdiligi degenniń ne ekenin jaqsy biledi. Sondyqtan biz tólegen jarnalarymyzdyń dál qazir aýrýhananyń reanımasıa bóliminde jatqandarǵa nemese organ almastyrýǵa zárý syrqattarǵa kómektese alatynyn túsinýimiz kerek. Salyq pen saqtandyrý jarnasynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq mine, osyndaı.
- Saqtandyrý jarnasyn bıyl jumys berýshiler men jeke kásipkerler tóleıdi. Al, basqa sanattaǵy azamattar úshin jarnany kim tóleıdi? Memleket zeınetkerler men múgedekterdi ómir boıy saqtandyra ma?
- Durys aıtasyz, bıyl jarnany jumys berýshiler men jeke kásipkerler tóleıdi. Iaǵnı, júıege aldymen ekonomıkalyq belsendi degen qos sanat jumyldyrylyp otyr. Jumys berýshi qaramaǵyndaǵy jumysker úshin onyń aılyǵynan 2017 jyldyń 1 shildesinen bastap 1%, 2018 j. – 1,5%, 2020 j. – 2%, 2022 j.bastap – 3% jarna aýdarady. Jeke kásipkerler eń tómengi jalaqynyń 5% aýdarady. 2018 jyly jarnany memleket pen ózin-ózi jumyspen qamtyǵandar aýdara bastaıdy. 2019 jyly jumyskerler óz aılyǵynan 1 paıyz jarna tóleıdi. Saqtandyrý jarnasyn tóleýde negizgi salmaq memleketke túsedi. Memleket jeńildigi bar 14 sanattaǵy azamattar úshin 2018 jyldyń 1qańtarynan bastap jarna tóleıdi. Ondaı azamattardyń jalpy sany 10 mıllıonnan asyp jyǵylady. Al, bul Qazaqstan halqynyń jartysynan astamy degen sóz. Memleket 2018 jyly orta eseppen alǵanda atalǵan sanattarǵa jatatyn ár azamat úshin aı saıyn 5029 teńge aýdarady. Olardyń qatarynda: balalar, zeınetkerler, múgedekter, jumyssyz retinde tirkelgen tulǵalar, jumys istemeıtin júkti áıelder, bala týýyna, jańa týǵan sábıdi asyrap alýyna baılanysty jáne balasy úsh jasqa tolǵansha demalys alǵandar, 18 jasqa deıingi múgedek bala kútimimen aınalysatyn jumys istemeıtin tulǵalar, UOS qatysýshylary men ardagerler, sot úkimi boıynsha qylmystyq-túzeý kolonıasynda jazasyn ótep jatqandar, tergeý ızolátorynda otyrǵandar, jumyssyz oralmandar, «Altyn alqa», «Kúmis alqa»-men marapattalǵan nemese buryn «Batyr ana» ataǵyn alǵan, sondaı-aq, İ jáne İİ dárejeli «Ana dańqy» ordenderimen marapattalǵan kóp balaly analar, orta, kásiptik-tehnıkalyq, ortadan keıingi, joǵarǵy bilim, sondaı-aq JOO-nan keıingi bilim berý mekemelerinde oqyp jatqandar. Sondyqtan memleket jaýapkershilikten jaltaryp otyr deýge esh negiz joq.
- Medısınalyq saqtandyrý júıesine ený úshin ne isteý kerek?
- Mindetti áleýmettik medısınalyq saqtandyrý júıesine kirý úshin aldymen emhanaǵa tirkelý qajet. Aldaǵy ýaqytta MÁMS paketterin paıdalanǵyńyz kelse aldymen emhana tańdańyz. Emhanany turǵylyqty jerińiz boıynsha tańdaýǵa bolady. Sodan keıin tirkeýde barsyz ba tekserińiz. Ony elektrondy úkimet portaly (egov.kz) arqyly tekserýge bolady. Eger buryn-sońdy esh jerge tirkelmegen azamattar osy portal arqyly kez kelgen emhanaǵa tirkele alady. Al, ǵalamtordy paıdalanýǵa múmkindigi joq turǵyndar ony jaqyn mańdaǵy emhana arqyly tekseredi jáne tirkeledi. Tirkelý úshin jeke kýálik pen erkin formada ótinish jazý qajet. Mindetti saqtandarý paketi sheńberindegi medısınalyq kómekti 2018 jyldyń 1 qańtarynan bastap paıdalanýǵa bolady.
- Órkenıetti elderde mindetti áleýmettik medısınalyq saqtandyrý júıesi bar jáne burynnan júzege asyp keledi. Bul elder atalmysh júıeni engizý arqyly ne utty? Jáne utylǵan tustary bolýy múmkin be?
- Búginde álemde saqtandyrýdyń: memlekettik, jeke menshik jáne qoǵamdyq syndy úsh túrli júıesi qalyptasqan. Qazaqstan sonyń ishinde qoǵamdyq saqtandyrý júıesin tańdap aldy. Sebebi onyń áleýmettik tusy basym. Onyń ústine, damyǵan elderdiń kóbinde áleýmettik medısınalyq saqtandyrý júıesiniń tıimdiligi dáleldendi. Biraq ár eldiń óz erekshelikteri bolǵandyqtan bir memlekettiń tájirıbesin kóshirip alýǵa bolmaıdy. Sondyqtan Qazaqstannyń mindetti áleýmettik medısınalyq saqtandyrý úlgisin qalyptastyrý kezinde ony densaýlyq saqtaý júıesine beıimdeý, salaǵa keri áser etetin tájirıbelerden saqtaný, áleýmettik jaǵynan az qamtylǵan toptardy qoldaý máselesine basymdyq berildi. Biraq, mindetti áleýmettik medısınalyq saqtandyrý úlgisi bizdikine óte jaqyn el retinde Germanıa men Lıtvany atap ótýge bolady.
Jalpy aıtqanda, saqtandyrý medısınasy dárigerlerge eńbekaqyny saǵatyna qarap emes, atqarǵan eńbegine qaraı tóleý júıesine kóshýdi kózdeıdi. Bul klınıkalardyń pasıentterdi az shyǵynmen tez emdep jazýǵa múmkindik beretin jańa tehnologıalardy engizýine múmkindik beredi. Nátıjesinde pasıent klınıka men dáriger tańdaý quqyǵyna ıe bolady jáne júıe jumysyndaǵy basty zvenoǵa aınalady. Eńbekaqysy kóbeıgen dáriger de biliktilik deńgeıin arttyryp otyrýǵa yntaly bolady. Memleket halyqtyń suranysyna jaýap beretin, pasıentke baǵyttalǵan medısınaǵa qol jetkizedi.
Suhbattasqan: Ásem Álmuhanbet
