«Baılyq, baılyq emes, birlik baılyq» dep «birlikti» tý etken táýelsiz elmiz. Tarıhymyzdy tarazylasaq, shynaıy kóńilmen bosaǵamyzdy attaǵan árbir beıtanysty qushaq jaıa qarsy alatyn tektilikke ıemiz. Onyń ústine jaqsy nıetpen kelgenge opasyzdyq jasaǵan jerimiz joq. Qanymyzda bar osyndaı qundylyqtar táýelsiz Qazaqstandy saıasat sahnasynda úlken abyroıǵa bóledi. Qazir elimizdi álem demokratıalyq damýshy memleket retinde tanıdy. Tanyp qana qoıǵan joq, Uly Dala elin tórtkúl tarap túgel qurmetteıdi. Osynyń barlyǵy el birliginiń jemisi.
Qaı ýaqytta bolmasyn beıbitshilik pen tynyshtyqty saqtaýdyń máni zor. Bir úzim nan úshin bosqynǵa aınalǵan elderdiń ómirinen sabaq alsaq, el tynyshtyǵy men táýelsizdigimizden qundy baılyq joq ekenine kózimiz jete túsedi. Búginde álem ekonomıkalyq qana emes, rýhanı daǵdarysqa da ushyraǵan. Dinı dúrdarazdyqtar men ultaralyq janjaldar dóńgelengen dúnıeni áli de jaǵadan alyp tur. Sondyqtan tózimdilik pen ózara senimdi nyǵaıtyp, adamzatqa izgilikti nasıhattaý qajet.
Qazaq eli adamgershilik qundylyqtardy qashan da aldyńǵy orynǵa qoıǵan. Ar-uıat, namys, abyroı sekildi qasıetter basty qundylyq bolyp sanalǵandyqtan, qazaq «malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» dep eseptegen. Sondyqtan, adam bolmysyndaǵy abyroı-namysqa qorǵan bolatyn kúsh – ádildik, adamgershilik, ımandylyq dep áldeqashan tanyǵanbyz.
Al endi din máselesine keler bolsaq dinsiz adam kezdeskenimen, dinı senimderi joq qandaı da bir qaýym nemese qoǵam bolǵan emes. Sebebi din – rýhanı mádenıettiń qaınar kózi. Mádenıetterdiń bir-birine degen ıgi áseri, ózara toǵysýy jáne ımandylyq pen parasattylyq, tektilik pen zıalylyq arqyly mádenıetter baıyp órkendeıdi. Osy arqyly adamzat órkenıetteriniń ózara úılesimi qalyptasady. Ataqty fılosof Anrı Bergson din jaıynda: «Ótken tarıhta jáne zamanymyzda ǵylymdy, pálsapany bilmeıtin qoǵamdy kezdestirýge bolady. Biraq, dinsiz qoǵam bolmaıdy» degen eken.
Elimizde qandaı da bir resmı nemese mindetti dinniń joqtyǵyn Qazaqstandaǵy memlekettik-konfessıalyq qarym-qatynastyń basty sıpattamasy retinde anyqtaýǵa bolady. Bul elimizdiń ar-ojdan jáne dinı senim bostandyǵyn moıyndaıtyndyǵy men qamtamasyz etetindigin, azamattardyń óz erkimen jáne qandaı da bir májbúrleýsiz dinge qatynasyn anyqtaı alatynyn nemese ózin qandaı da bir dinmen baılanystyrmaı jáne belgili bir dinı ınstıtýttarǵa júginbeı-aq ómir súre alatyndyǵyn bildiredi.
Memleket pen din arasyndaǵy qarym-qatynasty uıymdastyrýdyń osyndaı tásili elimizde mádenı jáne dúnıetanymdyq sanalýandylyq pen plúralızmniń ornyǵýyna jaǵdaı jasap otyrǵan zamanaýı kópetnosty jáne kópkonfessıaly Qazaqstannyń úılesimdi damý maqsatyna tolyqqandy sáıkes keledi.
QR Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri N.Ermekbaev halyqqa esep berý jıynynda keltirgen málimetterine súıensek, qazirgi kúnde elimizde 18 konfesıa tirkelip, 3 658 birlestikke birikken. Qazaqstandyqtardyń 15% paıyzy dindar, ıaǵnı dinı rásimderdi turaqty oryndaýshy adamdar. Respýblıka azamattarynyń 75%-y Qudaıǵa senedi, biraq dinı joralǵylardy turaqty oryndamaıdy jáne dinı birlestikter qyzmetine tartylmaǵan. Al ózderin ateıs nemese agnostık sanaýshylar sany – shamamen 10% ekendigin aıtqan bolatyn.
Degenmen búgingi kúni qoǵamdy alańdatyp, «másele» týyndatyp otyrǵan jat aǵymdar az emes. Keıbir keleńsiz ister qoǵamdyq máselelerdi órshitip otyr. Bóliný de, ózge dinge ený de, jat aǵymǵa tusalǵandar da tańsyq uǵym bolyp turǵan joq! Halyq ishinde úreı týdyryp, sanany tumshalaýǵa kúsh salyp jatqan sáláfızm ıdeologıasy kóbinese jastar arasynda beleń alyp otyr. Bul top ózderin alǵashqylardyń jolyn jalǵaýshy «sáláfıler» dep atasa da, ýaqyt óte kele ýahabılik kózqarastaǵylardyń jalǵasy ekendigi anyq baıqalyp qaldy. Osyndaı paryqsyz oılardyń saldarynan elimizdegi meshitterde sáláfızmmen sanasy ýlanǵandardyń tarapynan keıbir kelispeýshilikter de týyndap jatyr. Qazirgi tańda jahandaný saıasaty álemdik deńgeıde júrip jatqany sekildi sáláfızm de el ishin jappaı jaýlap otyrǵan dert. Ulttar men halyqtardyń negizgi qundylyqtaryn, ádet-ǵurpy men salt-dástúrlerin joıý maqsatynda «bıdǵat» degen uǵymdy kese-kóldeneń qoldana beredi. Máselen, kózi qaraqty jurtshylyqty búgingi qoǵamda boı kórsetip júrgen salafızm ıdeologıasyn ustanýshylardyń meshittegi ózin-ózi ustaýy oılandyrmaı qoımaıdy. Olar Jaratqanǵa bas ıip jalbarynýdy meshit jamaǵatynyń aldynda taltaıyp, kókiregin kerip tákapparlanyp turý dep túsinetin tárizdi... Muny din mamandary ádepsizdikke jatqyzady. Sondyqtan, olardyń artynan ergen jastarymyzben keshendi túrde úzdiksiz jumys júrgizý kerek. Qazirgi jat dinderdiń sońynda ketken baýyrlarymyz adasýshylyqta. Olardyń deni búgingisin ǵana oılap, aqıqattan shettegender.
Osy oraıda din salasyndaǵy memlekettik saıasatty júzege asyrýdaǵy ýákiletti organ QR Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn alý jumystaryn negizgi eki baǵytta – jalpy profılaktıka jáne maqsatty reabılıtasıa jumystary baǵytynda júrgizýde.
Jalpy profılaktıka qoǵamda dinı-ekstremıstik ıdeologıaǵa qarsy túsinik qalyptastyrýdy, dinge qyzyǵýshylyq tanytatyn turǵyndardyń saýatyn kóterýdi kózdeıdi. Bul jumystar tómendegi mindetterge baǵyttalǵan:
- el turǵyndarynyń din salasyndaǵy máselelerge qatysty saýatyn arttyrý, aqparattandyrý jáne túsindirý;
- dástúrli rýhanı qundylyqtardy keńinen nasıhattaý arqyly ulttyq biregeılik pen tutastyǵymyzdy nyǵaıtý;
- radıkaldy ıdeıalardyń taralýynyń aldyn alý jáne azamattardyń boıynda jat dinı ıdeıalarǵa tótep bere alatyn ımýnıtet qalyptastyrý;
- radıkaldyq ıdeıalardan zardap shekken azamattarǵa keńes berý jáne olardy dástúrli áleýmettik ortaǵa qaıtarý baǵyttarynda keshendi jumystar atqarý.
Al maqsatty reabılıtasıa jumystary táýekel toptarmen, ıaǵnı ekstremıstik aǵymdar ıdeologıasynyń yqpalyna túsken adamdardy teologıalyq turǵydan dástúrli senimge qaıtarý maqsatynda jeke jumystar júrgizý jolǵa qoıylǵan. Mundaı sharalar azamattardy nysanaly túrde ońaltýdy, olarǵa psıhologıalyq jáne quqyqtyq qoldaý kórsetýdi, senimdik turǵydan raıynan qaıtarýdy kózdeıdi.
Halyq ishinde keıbir dinı máselelerdi qaısysy durys, qaısysy burys ekendigin ajyratý barysynda shıelenisip bara jatqan ister bar. Máselen, bir aqsaqalymyz bylaısha muń shaǵatyn kórinedi: Keıbir jastar: «Áke-shesheńe Quran baǵyshtama, olar namaz oqymasa – kápir bolǵany»,-deıdi. Sonda, balamdy meshitke jibereıin be, álde, kóshege jibereıin be?» deıdi. Ashshy da bolsa, shyndyq. Jastardyń ıslam sharıǵatynda joq nárselerdi boıǵa tez-aq sińirip bara jatqandyǵy sumdyq! Muhammed paıǵambar: «Senderge birge bolý – mindet», - deý arqyly dúnıeden óterinde úmmetin bólinýden barynsha saqtandyrǵan eken. Radıkaldardyń shyrǵalańyna túsken qarakózderimiz rýhanı ári psıhologıalyq kómekke muqtaj bolǵandyqtan, aldymen olardyń dinı saýattylyǵyn, zaıyrly kásibı bilimin jetildirip, patrıottyq ári ulttyq sanasyn jandandyrýǵa kóńil bólgen jón.
Qazaq qazaq bolǵaly dástúrimen, qonaqjaılylyǵymen, keńpeıildiligimen darhan halyq atanǵan el. Aǵash besikten jer besikke deıingi ómirin, salt-dástúrlerin dástúrli dinnen bólip alý múmkin emes. Máselen, shildehana, besik toı, tusaýkeser, súndet toı... Iá, muny jaqsy bilemiz.
«Jaılaýynda júrgen jigit baǵyp qoı,
Dos keldi dep jasap jatyr anyq toı.
Tuńǵysh ret kórip tursyń sen ony,
Naǵyz qazaq mine osy tanyp qoı», - dep keletin aqyn óleńinde de qazaq halqynyń sol darhandyǵy órilse kerek. Al, endi jańa túsken kelinniń betin ashyp, kópshilikke tanystyrý – halqymyzdyń qurmetteıtin, ejelden kele jatqan dástúri. Betashardyń negizgi ótkizilý maqsaty qyzdyń jańa januıaǵa kelip, qyzmetiniń ózgergenin bildiredi. Qyz kúninde jasaǵan qylyqtaryn tastap, ádepti kelin bolý kerektigi jóninde ósıet osy tusta aıtylady. Ata-enege qurmet pen izettilik tanytý, týǵan-týystary kelgende qabaq shytpaı, qadirleýi tereńirek túsindiriledi. Tipti, kelinniń eki qolyn súıegen abysyndarynyń ózi alǵashqy sátten bastap-aq úlgi kórsete alady. Iá, kelinge sálem saldyrý saltynyń astarynda úlken mán-maǵyna jatqandyǵy daýsyz. Betashardyń tamasha ónegemen astasýy osyǵan dálel bola alady.
Dese de, búginde túsiniksiz tyıymdar kóbeıip ketti. Sonyń biri keı baýyrlarymyzdyń kelinniń sálem salýy tóńiregindegi daý-damaı. Qazaq: «Úlkenge qurmet, kishige izet»,-dep, ul-qyzyn tól tárbıemen ósirgen el emes pe? Búkil el-jurt bolyp kelinge sálem saldyra almaý nemese bir ǵana qıqar uldyń kesirinen betashardy boldyrmaý buryn sońdy bolmaǵan nárse. Dinge qaıshy kelmeıtin, qaıta adamdar arasynda syılastyqty arttyryp, týysqandyq baılanysty nyǵaıtatyn, úlkendi syılaýǵa úıretetin mundaı ádeptiliktiń bastaýlary búgingi tańda el ishinde órshigen iritkige aınalýy múmkin emes. Mine, osylaısha keı aǵaıyndardyń arasynda ilimsizdiktiń saldarynan túsinispeýshilik oryn alyp, dinimizde joq nárselerdi oılap tabý beleń alýda. Sol sebepti de, dinge bet burýshy baýyrlarymyz Allaǵa serik qosýdyń túrlerin mundaı dástúrlerden izdemeı, kóringenniń aıtqanyna ermeı, dinı ilim alyp baryp aqıqatty túsingeni jaqsy bolar edi. Bizden burynǵy ata-babalarymyz: «Dinim – dástúrim», - dep, din men dástúr sabaqtastyǵyn ushtastyra bilgen.
Mundaı ulttyq múddege qarsy kúres áli de júrgiziletin bolsa, onda eldiń qanǵa sińgen qazaqy qundylyqtarynyń tamyryna balta shabylary sózsiz. Eldiń qasıeti men jerdiń qadiri qashanda bıik turady. Qandaı da bir ulttyń ereksheligi joıylatyn bolsa, jeri men baılyǵy tistegenniń aýzynda ketpesine kim kepil!?
Jat aǵym bolyp tabylatyn sáláfızm ıdeıasy boıyn meńdegen adamnyń psıhologıasy óte kúrdeli. Sanasy ýlanǵandyǵy sonshalyqty aqty – aq, qarany – qara dep óz erkimen ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jetken. Aınalasyndaǵy adamdardy musylman dep qabyldaı tura, ata-anasyn, týystaryn adasqan, tozaqy dep tanıdy. Tula boıyndaǵy tumshalanǵan kózqaras ony adamı bolmysynan aıyryp, meıirim men janashyrlyqtan jurdaı etedi. Mundaı qadamdardan keıin qatigezdikke de barýy yqtımal.
Ǵulama oıshyl Shákárim «Bul kezdegi dinderdiń bári nashar» degen óleńinde:
«Din adamdy bir baýyr qylmaq edi,
Ony bólip duspandyq qarý jasar.
«İnjil», «Quran» bári aıtyp tursa-daǵy,
Adasyp, ardan kúsip, qara basar», - degeni beker emes.
«Tolqynnan tolqyn týady, Tolqyndy tolqyn qýady...», - dep Maǵjan aqyn jyrlaǵandaı, búgingi tolqyndy jaman áreketterden arashalaý úshin memleket tarapynan barynsha kúsh jumsalyp jatqandyǵy shyndyq. Biz de aram nıettilerden seziktengendikten qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı basaıyq degen nıettemiz. Tek jastarymyz jat aǵymdardyń tuzaǵyna túspesin. Jigerleri muqalmasyn, týralyqta bolsyn dep áreket eteıik. Jat aǵymdaǵylardyń da ańdyǵany – tatý eldiń tirligi. El ishine iritki salyp, búlik týdyryp, birligi men tirligin tozdyryp baryp, sonda ǵana kóksegen maqsattaryna jete alady.
Eldi arandatýǵa, aýyzbirlik pen tynyshtyqty buzýǵa nıettilerdiń qadamyna tusaý salatyn quzyrly organdar bar. Dese de, «júkti jumyla kótergen áldeqaıda jeńil bolar edi», - degen oı. «...Ár qazaq meniń jalǵyzym» dep, baýyrlarymyzdy jat aǵymdardyń shyrmaýynan qorǵap, dástúrli ortaǵa qaıtarý – barshamyzdyń ortaq mindetimiz.
Endeshe Qazaqstan azamattaryn alaýyzdyqtyń áserinen basynan baǵy taıyp, soǵys órtine oranǵan alys-jaqyn elderdiń búgininen sabaq alyp, óz elimizde berik ornyqqan tynyshtyq pen kelisimdi, birlikti qadirleýge shaqyrýymyz kerek. Biz tútini túzý shyǵatyn qýatty el bolýymyz úshin ǵylymǵa, bilimge, jańashyldyqqa jaqyn bolyp, elimizdiń tutastyǵy men turaqtylyǵyn ár kezde basty orynǵa qoıýymyz qajet dep bilemin. «Jaqyn talassa – jatqa jem» degen bar. Jatqa jem bolyp ketpeı, birligimizge bekem bolaıyq, aǵaıyn!
Turar Ábýov,
QR Din isteri jáne azamattyq qoǵam
mınıstrligi Din máselelerin ǵylymı-zertteý jáne taldaý
ortalyǵynyń bólim basshysy
