Sońǵy ýaqyttary Jer sharynda klımattyń úlken qarqynmen ózgerip jatqanyn baıqaýǵa bolady. Álemniń bir núktesinde qar túsip aıaz ornasa, endi bir jerde anomalıalyq aptap ystyq bolyp tur. Klımattyq ózgerister aıqyn kórinis tabýda.
«Jahandyq jylyný». Bárimiz estip júrgen uǵym. Alaıda kúndelikti ómirde ásirese sońǵy ýaqyttary qoldanysta júrgen bul uǵymnyń astarynda biz oılamaǵan shyndyq jatyr...
Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi jahandyq jylyný máselesi men klımattyń ózgerýi sebepterin anyqtap kórdi.
Jahandyq jylyný - jerdiń betindegi ortasha temperatýranyń artýy. Aýany lastaý, ónerkásip sanynyń artýy, ormandardy qurtý, janartaýlardyń atqylaýy ǵalamdyq jylynýdyń basty sebepteri bolyp tabyldy.
Jahandyq jylynýdyń sebepteri
-Jer sharyndaǵy Kún belsendiliginiń artýy. Jalpy jer betindegi klımattyq ózgeristerdiń barlyǵy tikeleı Kúnniń belsendiligine baılanysty.
-Adam qolymen jasalǵan áreketteri. Ónerkásip, kásiporyndar jumysy, kólikterdiń shyǵaratyn kómirqyshqyl gazy atmosferada kóp mólsherde jınalyp qalady. Jerge túsken Kún sáýleleriniń áserinen kómirqyshyl gazy seıilmeı ǵalamshar qatty qyzyp ketedi. Kómirqyshqyl gazynan basqa jahandyq jylynýǵa áser etetin basqa da gazdar bar. Olar metan, azot oksıdi jáne t.b sıaqty gazdar adam qolymen jasalady.
-Klımattyń ózgerýine áser etetin birden bir sebep- muhıt. Muhıttaǵy aýa sırkýlásıasy óte az zerttelgen. Muhıttaǵy ortasha aýa temperatýrasy 3,5 selsı gradýs ekeni belgili. Sýdyń quramyndaǵy kómirqyshqyl gazdar atmosferaǵa barady.
Bizdiń ǵalamsharymyz qyzyp jatyr. Osy qyzý- jer sharynyń muz bóligine apattyq deńgeıde áser etýde. Aýa temperatýrasy kóterilip muz erip jatyr. Muhıt deńgeıi osydan 100 jyl burynǵyǵa qaraǵanda 2 ese jyldam kóterilgen.
Qazaqstandaǵy jahandyq jylyný máselesi
Sońǵy ýaqyttary elimizde aýa-raıy kúrt ysyp, tipti Qyzylorda oblysynda aýa-raıy temperatýrasy rekordtyq 70 gradýs selsıge deıin jetkeni habarlanǵan. Al, SHQO-da quıyn bolyp TJ kezinde bir adam qaza taýyp, birqatar oblystarda jaýyn-shashyn saldarynan sý tasqyny oryn aldy. Osynyń barlyǵyna jahandyq jylynýdyń áseri bar ma?
Osy oraıda jahandyq jylyný máseleleri tóńireginde Qamshy.kz aqparattyń agenttiginiń tilshisi Qazaqstandyq ekolog Azamathan Ámirtaıdyń pikirin bildi.
«Qazaqstan- álemdik klımattyń ózgerýine septigin tıgizip jatyr»-deıdi maman.
-2016 jyly Afrıkada Marıkendj qalasynda klımattyń ózgerýine baılanysty konferensıa ótken. Álemniń birqatar elderi osy konferensıaǵa qatysyp, osy másele tóńireginde sóz qozǵap, jahandyq jylynýdyń zardaptaryn aıtyp qynjyldy. Bizdiń el úshin klımattyń ózgerýi-fantastıka. Al ózge memleketter úshin bul úlken problema. Qazaqstan da óz tarapynan klımattyń ózgerýine áserin tıgizip jatyr. Eń aldymen Aral teńizi problemasy osyǵan áser etedi. Aral teńizi qurǵap ketkennen aspanǵa tuzdyń ushýy-klımatqa áser etse, ekinshiden elimizdegi munaıdyń áserinen shyǵatyn parnıktik gazdar, kólikterdiń paıdalanatyn janarmaıy, kómir jaǵatyn úıler, TES-ter, elektr shamdary- Qazaqstandaǵy klımatta ózgeriske ushyraýyna áser etip otyr.
Parıj kelisimine otyrǵan soń Qazaqstan óz moınyna jaýapkershilik aldy. 2020 jylǵa deıin Qazaqstan parnıktik gazdardyń belgili bir ólshemin azaıtý kerek. Alaıda búgingi tańda biz osy kelisimge sáıkes is-qımyldar jasap jatqan joqpyz. Kerisinshe parnıktik gazdardyń mólsheri kóbeıip jatyr. Negizinen alǵanda, kúnniń ysýy-jahandyq jylynýdyń basty sebebi emes. Muzdy muhıttyń erýi men aýa temperatýrasynyń +1 gradýsqa ysýy da jylynýǵa áser etedi.
Álemde aýa temperatýrasy +3 gradýsqa kóterilse muzdy muhıt, Antarktıda erip, muhıttaǵy sý deńgeıi ósip, ol óz kezeginde aýyz sýdyń tapshylyǵyna ákeledi. Parıj kelisimi boıynsha aýa temperatýrasyn +2 gradýsqa deıin ustaý kerek. Qazaqstan osy kelisimge qol qoısa da, energıanyń balama kózderin tabýǵa baılanysty áreket etip jatqan joq. Osy 100 jyl ishinde bizdiń ǵalamsharymyzdyń ómiri men bolashaqtaǵy tirshiligi qandaı bolatyny belgili bolady. Jahandyq jylynýdyń qaýpi-ol adamzatty aqyr zamanǵa alyp kelýi múmkin. Aýyz sý taýsylsa, jer betindegi 8 mlrd. adam sýsyz qalady, qurǵaqshylyq ornaıdy»-deıdi ekolog.
Jer ǵalamsharynyń klımaty eshqashan turaqty bolǵan emes, ol árdaıym ózgerip otyrǵan deıdi ǵalymdar. Jyly aýa-raıyn qaqaǵan sýyq aıazdy kezeńder almastyryp, adam da óz kezeginde mundaı klımattyq ózgeristerge kýá bolǵan. Tarıhı hronıkalar men meteorologıalyq baqylaýlar, muhıt tunbalaryn zertteý men Arktıka, Antarktıda muzdaryn taldaý arqyly ǵalymdar klımattyń ózgerýin baıqady.
Álemdegi eń tanymal klımatolog, klımattyń ózgerýi Halyqaralyq Úkimet sarapshylar tobynyń múshesi Jan Jýzel klımattyń ózgerýi – úlken problemalyq másele deıdi.
«Klımatty zertteý sońǵy 50 jylda jaqsy qarqynmen júrgizilip jatyr. Jahandyq jylynýdy aldyn-alýdy qazirden bastaý kerek. Energetıka máselesine baılanysty halyqaralyq komısıa 2020 jyl- sońǵy múmkindik ekendigin aıtqan, odan keıin klımattyń ózgerýine áser etý-paıdasyz, qaıtarymsyz bolady» deıdi ol.
Aptap ystyq. Álemde qazir túrli apattyq jaǵdaılardyń oryn alýyn baıqaýǵa bolady.
Ońtústik, Ortalyq Afrıkada qatty qurǵaqshylyq ornap, teńiz deńgeıi kóterlip ketken. Arktıkaǵa jyly aýa tarap jatyr, ol óz kezeginde Kanada men AQSH klımatyna áser etedi.
2017 jyl – álemdegi aýa temperatýrasynyń rekordty deńgeıge kóterilýimen tarıhqa endi. Sońǵy jyldary Arktıkada aýa temperatýrasy kóterilip, muzdyqtar erip jatqandyǵy belgili. Osyǵan baılanysty Eýropa elderiniń birqatarynda anomaldi ystyq tirkeldi.
Máselen, Gresıada shildeniń basynda aýa temperatýrasy +46 gradýsqa deıin jetken. Italıada maýsymnyń basynda qatty qurǵaqshylyq pen ystyq aýa-raıy 4-5 kún boıy eldiń 13 oblysynda saqtalǵan. Al Japonıada mamyr aıynan bastap osy ýaqytqa deıin turǵyndar aptap ystyqtan zardap shegip jatyr. Sońǵy aptada Japonıada 6 adam aptap ystyqtan kóz jumyp, 17 adam zardap shekken. 7600 adam arýhanaǵa tússe, olardyń 2,5 myńy aýrýhanaǵa uzaq ýaqytqa jatqyzylǵan.
Birikken Arab Ámirlikteriniń Mezaıraa qalasynda eń joǵarǵy temperatýra tirkelgen. Onda temperatýra +50,5 gradýsty quraǵan.
Kalıfornıadaǵy, Eýropa elderiniń birqatary men Fransıada, Portýgalıada, Chernogorıadaǵy orman alqaptarynyń órtenýi men osy apattyń saldarynan adamdardyń zardap shegýi, júzdegen adamdardyń evakýasıalanýy- kúnniń kúrt ysyp ketýinen oryn alyp otyr.
Máselen, Portýgalıa el tarıhynda bolmaǵan órttiń oryn alýyna aýa-raıy temperatýrasynyń 40 gradýsqa deıin kóterilgendigi sebep bolǵan. 17 maýsym kúni Pedrogan-Grande da oryn alǵan orman órtiniń saldarynan 64 adam qaza taýyp, 47 adam kólikterde tirideı órtenip, jalpy 254 adam jaralanǵan. 90 turǵyn úı men 27 kásip oryn zardap shekken.
Al AQSH-tyń Kalıfornıa shtatynda 16 shildede oryn alǵan orman órti 19,4 myń gektar jerdi qamtyp 5000-ǵa jýyq adam evakýasıalanǵan.
Jaz kezindegi sýyq.
Osy jylǵy jaz aýa-raıy tarapynan shyn máninde túrli erekshelikterge, tosyn syılarǵa toly boldy. Ásirese, Reseıdiń Máskeý qalasynda maýsym aıynda qar, burshaq jaýyp, buryn-sońdy bolmaǵan aýa-raıy boldy. 2 maýsymda qar jaýyp, maýsym aıynyń ortasyna deıin sýyq aýa raıy saqtaldy. Kúndiz aýa temperatýrasy +15-ti quraǵan. Eń tómengi temperatýra- 9,7 selsı gradýs boldy.
2017 jyly álemdegi eń tómen aýa temperatýrasy Argentınanyń San-Karlos-de-Barıloche qalasynda tirkeldi. Aýa temperatýrasy 25,4 gradýs Selsıge deıin - rekordtyq deńgeıge túsken. Qatty sýyqtyń kesirinen 4 adam kóz jumǵan.
Jer sharynyń bir bóliginde aptap ystyq, al ekinshi bóliginde múldem sol jergilikti aımaqqa saı emes kúnniń sýýy – klımattyń ózgerýi sebebinen deıdi mamandar.
Sý tasqyny. Jer sharynyń birqatar aýmaqtarynda qatty jaýyn-shashyn saldarynan sý tasqyny oryn alyp, sel júrip ótken. Japonıada maýsym aıynda bastalǵan apattyq jaǵdaı áli de jalǵasyn tabýda. Sońǵy jańalyqtarǵa sáıkes, Japonıanyń Akıta perfektýrasynda 350 mılımmetrge deıin jaýyn jaýyp 25000 adamǵa turǵylyqty oryndaryn tastaý týraly habarlama kelgen. Al Japonıanyń ońtústik-batysynda sý tasqyny saldyrynan 34 adam qaza taýyp, 10-y iz-tússiz joǵaldy. Kúsú aralyndaǵy jaýyn saldarynan 18 adam qaza taýyp, 30-y iz-tússiz joǵalǵany belgili boldy.
Qytaıdyń Iýnnan provınsıasynda sý tasqyny saldarynan 10 adam qaza taýyp 1,2 myń adam evakýasıalanǵan. 200 ǵımarat qırap, 2,4 myńy zaqymdalǵan. Al qytaıdyń Shensı provınsıasynyń Iýılın qalasynda 2,9 myń turǵyny evakýasıalaǵan.
Osy sıaqty, Úndistanda sý tasqynynan 2 mıllıon adam evakýasıalanyp, 100-ge jýyq adam qaza tapqan. Budan bólek Shrı-Lanka da, Aýǵanstanda, Taılandta sý tasqyny oryn alǵanyn atap ótýge bolady. Álemdegi oryn alǵan sý tasqynynyń basty sebebi-teńiz sýlarynyń deńgeıiniń normadan kóterilip jaǵaǵa shyǵyp jatqandyǵy bir bolsa, tolassyz jaýyndardyń saldary da seldiń oryn alýyna áser etip otyr.
Klımatologtar men ǵalymdardyń aıtýynsha, memleketterdiń kópshiligi, tipti Eýropa elderi barlyǵy derlik klımattyń ózgerýine daıyn emes. Sondyqtan adamdarǵa tabıǵat kataklızmderine qazirden bastap daıyndalý kerek. Qazirgi ýaqytta tek Nıderlandyda ǵana arnaıy shlúzdar, ózendegi, arnadaǵy ne porttaǵy kemeni sýynyń deńgeıi odan joǵary ne tómen kelesi basqa arnaǵa aýystyrýǵa arnalǵan gıdrotehnıkalyq qurylǵylar bar. Osyǵan uqsas qondyrǵy Peterbor jaǵalaýynda da ornatylǵan eken.
Jahandyq jylynýdyń saldary
Úlken qalalar zardap shegedi. İri qalalardyń klımaty aýyl aımaqqa qaraǵanda birshama ózgeshelenedi: jeldiń jyldamdyǵy, ylǵaldyq, aýa temperatýrasy syndy máseleler boıynsha salystyrmaly túrde aıyrmashylyq bar. Jahandyq jylyný qalalarǵa úlken áser tıgizedi. Ásirese, atmosferany salqyndatý, aýany ylǵandandyrý maqsatynda kóp mólsherde energıa qajet bolady. Adamdarǵa yńǵaıly jaǵdaı jasaý úshin jumystar isteliný kerek bolady. Jyly aýa tıisinshe kóbirek lastanǵan. Sondyqtan temperatýranyń kóterilýinen sýdyń sapasy da nasharlaıdy. Sonymen birge ystyq temperatýrada jumysshylar men qyzmetkerler durys, sapaly qyzmet isteı almaý sebebinen eńbek ónimdiligi tómendeıdi.
Adamdar zardap shegedi. AQSH ǵalymdary dáleldegendeı, Jer shary temperatýrasynyń kóterilýinen adamdardyń kópshiligi uıqysyzdyqtan zardap shegetin bolady. Temperatýra men uıqy sapasyn zertteı kele ǵalymdar osyndaı tujyrymǵa kelgen. Ystyq aýa-raıynda uıyqtaý qıyn bolǵandyqtan, 750 myń amerıkandyq azamattar mundaı kezde múldem uıyqtamaıtyndyqtaryn jetkizgen. Osy oraıda uıqysyzdyq adamnyń densaýlyǵyna tikeleı áser etedi. Tek qana fızıkalyq qana emes, az uıqy sonymen birge adamnyń psıhologıasyna da áser etedi.
Eger jahandyq jylyný jyldam júzege asatyn bolsa, ǵalymdardyń boljaýynsha 50 jylda muzdyqtar erip bitedi. Jaǵajaıdaǵy elder sýǵa batyp, Jer sharyn muz basady. Aýanyń ortasha temperatýrasy 10-15 gradýsqa tómendeıdi. Aýa temperatýrasynyń ózgerýinen sezimtal adamdar qatty zardap shegip, kóz jumady. Aǵashtar klımattyń ózgerýine óte baıaý beıimdeletindikten joıylyp ketedi. Boran, daýyl, quıyn, sý tasqyny sekildi apattar jıileı túsedi. Aýyz sýlardyń tapshylyǵy oryn alyp, túrli epıdemıalar men aýrýlardyń paıda bolýyna áser etedi. Osy oraıda jahandyq soǵystyń ornaý qaýipi de bar.
Jahandyq jylynýdy aldyn-alý
Adam Jer ǵalamsharynyń klımatyn óz baqylaýyna alady degen kózqaras bar. Qanshalyqty ras? Ony árıne ýaqyt kórsetedi. Qazirgi kezde jahandyq jylynýdy aldyn-alý úshin tyń ıdeıalar aıtylyp, tásilder oılastyrylýda. Energoressýrstardy paıdalaný máselesi, parnıktik gazdardy, sonyń ishinde kómirqyshqyl gazynyń atmosferaǵa taralýyna tosqaýyl bolýǵa áser etetin ádis-tásilder bar. Máselen, parnıktik gazdardyń aýaǵa taralýyn tejeý – organızmderdi jerleý men jasandy aǵashtardy paıdalaný arqyly júzege aspaq. Árıne, mundaı qurylǵylardy jasap shyǵarý úshin ýaqyt pen qyrýar qarajat kerek.
«Jahandyq jylynýdyń aldyn-alýǵa bolady»-deıdi ekolog Azamathan Ámirtaı. Ol úshin álem elderi kelisim shartqa otyrý kerek. Qazirgi kezde Eýropa elderiniń birqatary balama energıa kózderine 30-40%-ǵa kóshti. Osy baǵytta Amerıka, Eýropa elderi jaqsy jumys jasap jatyr. Qazaqstan, Reseıge jahandyq jylyný máselesin aldyn-alýǵa baılanysty qyrýar jumys atqarý kerek. Máselen, bizdiń elimizde balama energıa kózin paıdalaný tek 1% ǵana. Bul óte qıyn jaǵdaı. Jer sharynyń bolashaǵyn, urpaǵymyzdyń bolashaǵyn oılaýymyz kerek. İsteıtin jumys óte kóp»-deıdi maman.
Al qazirgi jaǵdaıda AQSH pen Qytaı zıandy ári qaýipti gazdardy atmosferaǵa shyǵarý boıynsha bir-birimen jarysyp keletinin eskersek, adam óz densaýlyǵy men bolashaǵyn shetke ysyryp otyrǵan ýaqytta, jahandyq jylyný máselesinde progres, ózgeris bolady degenge úmit te joq.
Nazerke MUSA
