2017 jyl birneshe jaǵymdy jańalyqtarmen bastalyp, birshama ońtaıly ózgerister jyldyń basynan oryn ala bastady. Olardyń eń negizgisi – Elbasynyń «Latyn álipbıine kóshemiz» degen jańa bastamasy boldy.

Tilimizdiń shubarlanyp, qazirgi tańdaǵy jastaryń máńgúrttenip bara jatqandyǵyna alańdaýshylyq bildirgen zıaly qaýym ókilderi men buqara halyq Elbasynyń bul bastamasyna qos qoldap qoldaý kórsetip, óte ońtaıly sheshim dep qabyldaǵan.

Azıanyń kindiginen oıyp turyp oryn tepken, búginde birneshe eldermen básekelestik ornatyp,  terezesi teń turǵan, 18 mıllıon halqy bar bútindeı bir memleketti bir ǵasyr boıy qoldanyp kelgen «kırıll» qaripinen latyn álipbıine kóshirý – bir aıda nemese bir jylda júzege asa salatyn ońaı is emes. Mundaı úlken jobany iske asyrý úshin birshama ýaqyt pen eńbektiń qajet ekendigi belgili.

Nursultan Nazarbaevtyń 2017 jyldyń sáýir aıynda «Men 2012 jylǵy jeltoqsan aıynda jarıa etken "Qazaqstan-2050" Strategıasynda "2025 jyl­dan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin" málimdedim. Bul – sol kezden barlyq salalarda biz latyn qar­pine kóshýdi bastaımyz degen sóz. Iaǵnı, 2025 jylǵa qaraı is qaǵazdaryn, merzimdi baspasózdi, oqýlyqtardy, bárin de latyn álip­bıimen basyp shyǵara bastaýǵa tıispiz. Ol kezeń de taıap qaldy, sondyqtan biz ýaqyt uttyrmaı, bul jumysty osy bastan qolǵa alýymyz kerek», - dep Úkimetke tapsyrma bergen bolatyn.

Sol ýaqyttan beri qazaq tiliniń álipbıin latynǵa kóshirý úshin qandaı sharalar jasaldy? Jalpy, latyn álipbıine kóshý úderisi qalaı júrip jatyr? degen syndy suraqtar tóńireginde Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi QR Ulttyq Akademıasynyń Korespondent múshesi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, latyn álipbıine kóshirý jumystaryna jaýapty tulǵalardyń biri Zeınep Bazarbaevadan suhbat alyp, joǵaryda atalǵan jáne ózge de suraqtarǵa jaýap izdep kórdi.

 – Latyn álipbıine kóshý úderisi qalaı júrip jatyr jáne de onyń qandaı nusqalary bar?

 – Qazirgi tańda Til bilimi ınstıtýtyna qazaq latyn grafıkasynyń 4 nusqasy bar. Solardyń ishinde eki nusqany atap ótýge bolady. Birinshisi – shartty túrdegi lıngvısıkalyq nusqa. Al ekinshisi – ınternet nusqasy. Onyń árqaısysynyń ózindik artyqshylyqtary men kemshilikteri bar. Lıngvısıkalyq jobada ózimizdiń dybystarymyzdy  dıakrıtıkalyq tańbalar arqyly beremiz. Mysaly, daýysty dybystar «úmlaýt» tańbalarmen beriledi. Iaǵnı, bizdiń «á,ú,ó» jińishke dybystarymyzdy joǵarǵy jaǵyna eki núkte qoıý arqyly tańbalaımyz. Mundaı dybystar nemis, túrik tilderinde kezdesedi. Al daýyssyzdar árip ústi jáne árip asty dıakrıtıkalyq tańbalar arqyly beriledi. Sonda, áripterdiń sany 31-ge jetedi. Al qazir kırıll álipbıinde bizde 42 árip bar, ol óte kóp. Al dybystardyń sany – 28, bir-birine múldem sáıkes kelmeıdi. Kerisinshe, dybystar kóp bolyp, áripterdiń sany az bolýy kerek. Bul – lıngvısıkalyq jobanyń artyqshylyǵy. Al bul jobanyń kemshiligi nede? Bul jobada biz dıakrıtıkalyq tańbalardy qoıyp, ıaǵnı eki núkte, útir degen sıaqty tańbalardy qoıyp jazyp otyrýymyz kerek. Keıinnen kompúterdiń pernetaqtasy ózgeredi.

Ekinshi – ınternet joba. Bul joba kompúterdiń pernetaqtasyna negizdelgen. Ondaǵy áriptiń sany 26-dan aspaıdy, ıaǵnı aǵylshyn tilindegi 26 árip bolyp qala beredi. Al qazaq tilindegi «á,ó,ú» jińishke daýystylary ilmekshe ( ‘ ) arqyly beriledi. Al daýyssyzdar bolsa eki áriptiń qosylýymen beriledi (ǵ-gh, ń-ng, sh-sh, j-zh). Bir dybystyń bulaı dıgrafpen tańbalanýy eýropa tilderinde jıi kezdesedi. Mysaly, aǵylshyn, fransýz, nemis tilderinde bar. Al bul jobanyń artyqshylyǵy nede? Atalmysh joba qazirgi zamannyń suranysyna jaýap beredi. Qazir bizde úsh tildilik qabyldandy, sol sebepti de aǵylshyn tilin meńgerýge ońaı bolady, aqparattyq keńistikte onlaın kirýge múmkindik týady jáne de kompúterdiń pernetaqtasy ózgermeıdi. Sol  árippen shekteledi.

Latyn grafıkasyna negizdelgen álipbıge kóshkende túrki tildes elderdiń tájirıbesin eskergen óte mańyzdy. Mysaly, ótken ǵasyrdyń 90 jyldary latyn grafıkasyna ózbek pen Ázirbaıjan elderi kóshken. Qazirgi tańda Ázirbaıjan lıngvısıkalyq nusqany paıdalanyp júr. Latynnyń 26 áripterine ózderiniń dıakrıtıkalyq tańbalaryn qosý arqyly berilgen. Al Ózbek eli aldymen lıngvısıkalyq nusqaǵa kóshti de, eki jyldan keıin olar ınternet jobany qabyldaǵan. Sondyqtan da olar 26 árippen shektelip jatyr. Al endi bizdiń kezegimiz keldi. Atalǵan eki jobanyń birin tańdap, bekitýimiz qajet.

 – Eki jobanyń qaısysy qazirgi tańda basym bolyp otyr?

 – Qazir ekeýi de qatar júrip jatyr. Biri lıngvısıkalyq jobany aıtsa, ekinshisi ınternet jobasyn durys dep tanıdy. Buryn kóbinde lıngvısıkalyq jobany jaqtaýshy edi, al qazir úsh tildilik qabyldanǵandyqtan ınternet jobasyn durys dep tanýshylar da kóbeıgen.

 – Al halyqqa paıdalanýǵa qaı nusqa yńǵaıly bolmaq?

 – Lıngvıs mamandar, tilshiler kóbinde birinshi jobany, ıaǵnı lıngvısıkalyq nusqany qoldaıdy. Al qoǵamnyń basqa ókilderi, jalpy qoǵam ınternet jobasyn tańdap otyr.

 – Eki jobanyń birin tańdaý kezinde nege súıene otyryp sheshim shyǵarasyzdar?

 – Qazir bul máselege qatysty komısıa jumys istep jatyr. Olar ár qalalarǵa baryp, qoǵamnyń pikirin tyńdap, ortaq sheshim shyǵaryp, keıinnen jeltoqsan aıynyń sońyna qaraı bir nusqa tańdalady. Al qazir bizdegi bar jobalardy lıngvıs mamandar orfografıalyq jáne orfoepıalyq jaqtaryn tekserip, taldap jatyr. Sonan soń, halyqtan saýalnama júrgizemiz. Joǵaryda atap ótken eki jobaǵa qatysty eldiń pikirin bilý – óte mańyzdy bolyp tabylady. Túrli testileý júrgizilip, daıyndyq óte jaqsy júrip jatyr.

 – Suhbattasqanyńyzǵa kóp-kóp rahmet!

Esterińizge sala ketsek, Elbasy Nursultan Nazarbaev 2017 jyldyń aıaǵyna deıin latyn álipbıiniń jobasyn daıyndap, naqty bir nusqasyn bekitýge tapsyrma bergen. Sonymen qatar latyn álipbıine kóshý jumystarynyń arnaıy kestesin jasaýdy úkimetke tapsyrǵan. Iaǵnı, jarty jyl kóleminde joǵaryda Zeınep Bazarbaıqyzy aıtyp ótken eki jobanyń biri bekitilip, eń yńǵaıly degen nusqasy tańdalýy tıis.

Latyn álipbıine kóshý jumystaryna QR Til bilimi ınstıtýty jaýapty bolyp taǵaıyndalǵan. Bul bastama jaıynda ınstıtýt dırektory Erden Qajybek myrza da ózindik pikirin bildirip, «Biz latyn álipbıine kóshpeımiz, biz latyn álipbıine oralamyz» dep aıtqan bolatyn. Endeshe sol bir ǵasyr burynǵy latyn álipbıine oralar sát jaqyndap qaldy deýge ábden bolady.

Qamshyger: Nazerke Labıhan