Biz, qazaq halqy, kez kelgen halyqtyń jer betinde jeke etnos retinde Jaratýshy qudirettiń ózine bergen tabıǵı bolmysyn saqtaı alsa ǵana qalatynyn túsine almaı kele jatyrmyz. Tabıǵı bolmys degende halyqtyń dini, tili, ádet-ǵuryp, salt-dástúri, iship-jeıtin tamaǵyna deıin jaratýshy Uly Qudirettiń sol halyqtyń ómir súrip jatqan tabıǵı ortasyna qaraı ylaıyqtap beretininen kópshiligimizdiń habarymyz joq. Sonyń saldarynan búgingi kúni qazaq halqy óziniń dástúrli dini men mádenıetinen alshaqtap bara jatqan jaıy bar. Ony uzaqqa barmaı-aq, ulttyq sanamyz ben rýhanı-mádenı bolmysymyzdaǵy bolyp jatqan ózgeristerge qarap-aq kórýimizge bolady. Búgingi qazaq pen keshegi qazaqtyń arasynda at pen túıedeı aıyrmashylyq bar. Keshegi qazaq «Malym janymnyń sadaǵasy, Janym arymnyń sadaǵasy» deıtin bolsa, búgingi qazaq ózim aman bolsam, otbasym aman bolsa, basqada ne jumysym bar? – degen túsinikte. Eldiń de, jerdiń de taǵdyrymen jumysy joq, toǵysharlyq sana eńseni basyp alǵan. Kerek deseń, eldiń, jerdiń múddesin qyzmettik mindetine saı qorǵaýǵa tıis kez kelgen sheneýik eldiń, jerdiń múddesin emes, ózi otyrǵan kreslonyń múddesin oılaýdan asa almaıdy. Bul ulttyq sananyń qanshalyqty toqyraýǵa túskendigin kórsetedi. Al, rýhanı-mádenı ómirdegi ózgeristerdi, alysqa barmaı-aq, keshegi keńes ókimet kezeńindegi qazaq bolmysymen salystyratyn bolsaq, qazirgi qazaq rýhynyń qanshalyqty azǵyndaǵanyn kórýimizge bolady. Keshegi tereńnen qozǵaıtyn án-jyrdyń ornyn mánsiz-maǵynasyz shırpotreb basty. Buryn júrekti qozǵap, rýhymyzǵa qozǵaý salatyn jyrlarymyz kóbimizdiń júregimizdi selt etkizbeıtindeı dárejege tómendedi. Osynyń bári qazaq rýhynyń qanshalyqty azǵyndaǵanyn kórsetip turatyn sıqyrly aına dese bolǵandaı. Qazaq rýhynyń munshalyq azǵyndaýyna yqpal etip otyrǵan túrli faktorlar bar. Biraq, sol faktorlardyń ishinde qazaq rýhanı bolmysynyń quldyraýyna yqpal etip otyrǵan ýahhabılik-salafılik aǵym desek artyq aıtqandyq emes. Elimizge táýelsizdikpen birge kelgen ýahhabılik aǵymnyń halyq sanasyn jaýlaǵany sonshalyqty, qazirgi kúni qazaq óziniń dástúri dini men dinı tanymynan ajyraı bastaǵan jaıy bar. Bul erteńgi kúni birtindep qazaq mádenıetin de halyq sanasynan yǵystyrady. Sóıtip, qazaq halqy tarıhtan ketedi. Bul adamzat tarıhynda san márte qaıtalanǵan qasiret. Ókinishke qaraı, bul qaterdi bizdiń halyq ta, osy máselemen aınalysýshy quzyrly organdar da sezinip otyrǵan joq. Olardyń kóńil aýdaryp otyrǵany dinı ekstremızm men dinı radıkalızmniń aldyn alý. Ol da durys. Alaıda, odan da qaterli, adam sanasyna jasalyp jatqan shabýyldyń bolashaqta tıgizetin zardaptaryn sezinbeý, eskermeý saıası kórsoqyrlyq dese bolady. Eń ókinishtisi – halyqty osyndaı syrttan keletin túrli dinı, rýhanı, mádenı yqpaldan saqtandyrý maqsatynda arnaıy qabyldanǵan Memlekettik tujyrymdamanyń eskerýsiz qalýy desek artyq aıtqandyq emes. Sózimiz jalań bolmas úshin sol Tujyrymdamanyń ózine kezek berelik. 1996 jyly 15 shilde kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń (№ 3058)  «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy etnıkalyq mádenı bilim tujyrymdamasy» týraly ókimi jarıalandy. Ol tujyrymdamada Qazaqstan halqynyń ótpeli kezeńde óziniń dástúrli mádenıetinen ajyrap qalmaý máselesi jan-jaqty qarastyrylǵan edi. Endi osy tujyrymdamada kórsetilgen sharttarǵa kezegimen toqtalyp kórelik. Birinshi tujyrym: Atalǵan ıdeıany júzege asyrýdyń negizgi sharttary mynalar bolyp tabylady: bilim berý men mekteptiń ulttyq bastaýlaryn damytý ...».

Ekinshi tujyrym: Etnıkalyq mádenı bilim berýdiń negizgi mindetteri retinde mynalar usynylady:

Jan-jaqty mádenıetti tulǵany tárbıeleý: tulǵanyń óziniń tól mádenıetine saı bolýyna jáne ózge mádenıetterdi ıgerýine jaǵdaı jasaý.

Úshinshi tujyrym: Halyqtyń etnıkalyq mádenı sáıkestigi óz tarıhynda, mádenıetinde bolǵan oqıǵalardy bilý, qalyptasqan rýhanı qundylyqtarǵa adaldyq, ult qaharmandaryn qasterleý nátıjesinde qurylady. ...

Tórtinshi tujyrym: Jan jaqty mádenıetti tulǵa bederli tarıh ıesi. Naq osy sana etnıkalyq ta, jalpy memlekettik te sananyń negizi bolyp tabylady. Ulttyq mentalıtetti, etnostyń myńdaǵan jyldyq tarıhynda qalyptasqan ańyzdardy, nyshandardy, beınelerdi, uǵymdardy tek halyq tarıhyn bilý arqyly ǵana tanýǵa boldady. ...

...Din halyq rýhynyń ajyramas bóligi, adamgershilik jáne estetıkalyq mańyzy zor dinı qundylyqtardan habarsyz halyqtyń bilimi shala, kem bolady.»

Osy tujyrymdamanyń ár tarmaǵynda halyqtyń rýhanı-mádenı bolmysyn saqtaýdyń negizgi sharttary kórsetilgen. Egerde osy tujyrymdamada kórsetilgen sharttar saqtalǵanda, bizdiń dinimizge de, mádenıetimizge de eshqandaı qater bolmaǵan bolar edi. Ókinishke oraı, ol tujyrymdamaǵa pysqyrǵan adam bolmady. Árıne, bul tujyrymdamada aıtylǵan máselelerdiń qazirgi kúni meshitterde aıtyp jatqan dinı ýaǵyzdarǵa qanshalyqty qatysy bar deýi múmkin. Máseleniń bári dinı ýaǵyzdardyń qazaqtyń dástúrli dinı tanymy negizderin shaıyp, onyń ornyna jańa qazaq bolmysyna saı kelmeıtin tanymdy qalyptastyrýynda bolyp otyr. Sonyń saldarynan qazirgi kúni qazaq halqy úshin bárinen de jastardyń dinı tanymnyń ózgeriske túsýi, qazaqy bolmystan alshaqtaýy qaýipti qubylysqa aınalyp bara jatyr. Árıne, ol qazir elimizde júrip jatqan dinı rýhanı úderistermen tikeleı baılanysty. Qazirgi kúni qazaqtyń kópshiligi jastardyń qazaqtyń dástúrli dinı tanymynan ajyrap, arab dástúrshildigi baǵytyna qaraı bet burǵanyn sezine bermeıdi. Arab dástúrshildigi men qazaqtyń dástúrli dinı tanymy arasyndaǵy qaıshylyqty sezinbegen jastar qazaqtyń rýhanı mádenı bolmysyn joqqa shyǵarýda. Eń ókinishtisi, sol qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qarsy kúrestiń basynda Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń turýy jaǵdaıdyń odan ary ýshyǵýyna sebep bolýda. QMDB ýaǵyzdap jatqan dinniń durys-burysyn, aq-qarasyn ajarata alatyn kónekóz qarıalardyń azaıyp bar jatýy da, jyǵylǵan ústine judyryq bolyp tur. Sol sebepten qazaqtyń dástúrli dininen habarsyz qazirigi jas býynnyń «Soqyr taýyqqa bári bıdaı» degen sıaqty QMDB ýaǵyzshylary men ımamdarynyń aıtqandaryn talǵaýsyz jutyp, sanalaryna sińirýi zańdylyq dep aıtsa bolady. Ásirese, meshitterge baryp namaz oqyp júrgen jastar arasynda qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qarsy teris kózqaras qalyptasqandyǵyna ótken oraza aıynda kýá boldyq. Áýlıe dese, rýh, árýaq dese, «Allaǵa serik qosý» dep shoshyp túsetin jastardyń sany meshitke baratyndardyń sanynyń 90 paıyzǵa jýyǵyn qamtyp otyr desek, artyq aıtqandyq emes. Ýahhabılik-salafılik aǵym sońyna erip jatqandar da osy meshitke baratyn jastar arasynan shyǵyp jatyr. Al, qazaq halqynyń dástúrli dinı tanymy tarıqat joly-sopylyq jol negizinde qalyptasqany dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma. Ol jolda rýh, árýaq, áýlıe dinı senim men tanymnyń negizin quraıdy. Ony joqqa shyǵarý – qazaqtyń dinı-rýhanı senimi men tanymyn joqqa shyǵarý. Qoǵamdyq qatynasty retteýdi Iasaýı joly túrkiniń kóneden kele jatqan salt-dástúrine berip, Islam sharıǵatynan Iman negizderine baılanysty tek bes paryzdy qabyl etkeni, dinı jol-joralǵynyń qalǵan rýhqa qatysty bóligi sopylyq tanym negizinde qalyptasqandyǵynan qazirgi bizdiń ımamdar múlde habarsyz. «Bulardyń barlyǵy dinge qosylǵan jańalyq, bıdǵat» dep qabyldaıdy jáne sol tanym sheńberinde qazaqtyń dástúrli dinı tanymymen kúresip keledi.  Olardyń sharıǵat dep ustanyp otyrǵany arab dástúrshildigi. Basqasha aıtqanda, arab qoǵamyndaǵy sharıǵat sheńberinde ıslam dini ýaǵyzdalýda. Oǵan saı kelmeıtin tanym-túsiniktiń barlyǵy joqqa shyǵarylyp, mansuq etilýde. Osynyń saldarynan qoǵamnyń dinı tanymǵa qaraı jiktelýi qaýipti deńgeıge jetti. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, buǵan bizdiń jaqynda oraza aıynda júrgizgen baqylaýlarymyz tolyǵymen dálel bola alady. Qazaq qoǵamy qazirgi kúni namaz oqıtyndardyń ózi árýaqty, áýlıeni moıyndamaıtyn jáne tek, arab dástúrshildigi negizinde qalaptasqan sharıǵatty qabyldap, árýaqty, áýlıeni moıyndaǵandardy «Allaǵa serik qosýshy» dep esepteıtinder bolyp, bir bólinse, namaz oqtıtyn, namaz oqymaıtyn nemese dindar, dindar emes bolyp  jiktelgendigi  anyqtalyp otyr. Sóz jalań bolmas úshin bir-eki mysal keltireıik. Oraza kúnderiniń birinde Túrkistan mańyndaǵy bir aýylda jekjatymyz aýyz asharǵa shaqyrdy. Ol aýyldaǵy namaz oqıtyndar da, aýyz bekitkender de kileń jastar eken. Dastarhan ústinde el bile júrsin degen nıetpen qazaqtyń dástúrli dinine qatysty erekshelikterine, árýaqqa, áýlıelerge qatysty áńgimelerdi aıtyp otyrdym. Árýaq pen áýlıege qatysty áńgimelerge kelgende jańaǵy namaz oqyp júrgen jastardyń túsi buzyla bastady. Biri «Sonda siz bizge Qoja Ahmet Iasaýıge baryp járdem sura, Allaǵa serik qos dep tursyz ba? – dep, ornynan atyp turdy. Onymen qosa taǵy tórt jigit sońynan óre túregeldi. «Aldymen sózdi sońyna deıin tyńdap alyńdar. Unamasa, unamaǵan jerin aıtarsyńdar» degen sózime eshkim qulaq asqan joq. Dastarhannan óre túregelip, shyǵyp ketti. Týra osyndaı jaǵdaı sol kúnniń ertesine, Túrkistanda, kórshimizdiń úıindegi aýzasharda qaıtalandy. Áýlıelerge qatysty áńgime aıtyp otyrǵan aýyl aqsaqaldaryna «jyn-shaıtannyń jeteginde júrgen sorlylar» degendi aıtyp, bir jas jigit dastarhan basynan beze jóneldi. Bul aıtylǵan jekelegen faktiler bolsa, ótken Qurban aıt kúni ózim kýá bolǵan myna bir jaǵdaı, meni jaǵamdy ustaýǵa májbúr etti. Aıt namazyn úıge jaqyn jerdegi meshitke baryp oqydym da, aldymen Áziret Sultanǵa quran oqyp qaıtaıyq dep, Qoja Ahmet Iasaýı atamyzdyń basyna bardyq. Barǵanda óz kózime ózim senbedim desem bolady. Osydan on bes-jıyrma jyl buryn ortalyq meshitke aıt namazyna barǵan on myń shamasyndaǵy kisilerdiń 99 paıyzy áýlıeniń basyna kelip quran oqyp ketetin bolsa, bıylǵy jyly bary-joǵy júz qaraly adam boldy. Bizden keıin de kisiler birli-jarym kelip jatty. Buryndary ishke syımaǵan halyq keseneni aınala otyryp, quran oqıtyn. Sol jerlerdiń ózinen oryn tabý qıyn bolatyn. Al, qazirgi kúni sonyń biri joq. Bul halyq sanasyndaǵy dinı tanymnyń kúrdeli ózgeriske túskeniniń kórsetkishi. Áýlıeni, árýaqty joqqa shyǵaratyn halyqtyń qalyptasyp úlgergendiginiń naqty dáleli. Endi munyń sońy qazaqtyń rýhanı-mádenı bolmysynda kúrdeli ózgerister bolady dep kúte berýge bolady. Qazaqtyń árýaqqa qatysty dinı ádet-ǵuryp, salt-dástúrinde kúrdeli ózgerister bolmaq. Bul qazaq halqynyń dástúrli mádenıetinen ajyrap, tarıhtan ketýiniń basy dep túsingen durys. Al osy jaǵdaı qalaı qalyptasty? Qalyptastyrǵan kim degen? – zańdy suraq týyndary anyq. Oǵan jaýap bireý – Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy. Meshit ımamdary «Allaǵa serik qosýǵa bolmaıdy» - dep sarnasa, A.Smanov, A.Qýanyshbaev sıaqty ýaǵyzshylary áýlıelermen, árýaqtarmen arpalysty. Sol árýaqtardy asqaqtata jyrlaǵan Bazar jyraý sıaqty asyldarǵa jyn jetektetti. Pirdiń sońyna ergenderdi kápirge teńedi. Áýlıeniń basynda otyrǵan kútýshilerdi «Shyraqshy degen esekbastar bar,» - dep shabyndy. «Áýlıeniń basynda baryp, qoı soısam bolady ma? – degen suraqqa, «Ózińdi soısań da qabyl bolmaıdy,» - degen dálel aıtty. Al, ınternet saıttardaǵy materıaldardy oqyǵan adamnyń áýlıe men árýaqty qadirlemek túgil, aýzyna almaıtynyna ımanym kámil. Endi sol saıttardaǵy keıbir materıaldarǵa az-kem saraptama jasap ketelik. «Al-Hanafııa» degen saıt bar. Sol saıttaǵy myna materıalǵa nazar salyp kórelik: «Abý Hanıfa mırasy» saıtynyń redaksıasy hıjranyń 1434 jyly - «Jaratýshy turǵanda, jaratylǵannan ne suraısyń?!» (Daıyndaǵan «Abý Hanıfa mırasy» saıtynyń redaksıasy) Kitap Túrkistandaǵy, Beket Ata qabirindegi, basqa da jerlerdegi qabirlerge, árýaqtarǵa, áýlıelerge, jalǵan qasıetti oryndarǵa jáne kıelerge sıyný rásimderi jalǵyz Allahqa ǵana qulshylyq etýdi nasıhattaıtyn Islam dinine qaıshy keletinin Quran men Súnnet mátinderine jáne hanafı mázhabynyń ǵalymdarynyń sózderine súıenip, ǵylymı túrde dáleldep beredi jáne sol jerlerde oryn alyp jatqan keleńsiz qubylystardyń kópqudaıshylyq jáne dinbuzar mánin túsindiredi. Kitap qalyń oqyrmanǵa arnalǵan.»

Kitaptyń kirispesine qarap-aq kitapta ne týraly baıandalatynyn túsinýge bolady. Kitapta qazaqtyń dinge qatysty bar salt-dástúri joqqa shyǵarylady. Osy saıtta jarıalanǵan ekinshi bir kitaptyń mazmuny bul kitaptan ary bolmasa, beri emes. Kitaptyń avtory: Sheıh Muhammed Sultan Masýmı. Kitap «Sheıh Muhammed Sultannyń Japonıa musylmandaryna syılyǵy nemese musylman tórt mazhabtyń bireýin ustaný mindetti me?» dep atalady. Taza salafılik baǵytta. Mazhabtardy, sopylyq tarıqattardy joqqa shyǵarý. Budan basqa da qazaq, orys tilderinde qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qaıshy qanshama kitaptar bar. Bul saıttardaǵy mundaı materıaldarǵa kóńil aýdarmaı otyrǵan «Din isteri jáne azamattyq qoǵam» mınıstrligi sarapshalaryna tańym bar. Mundaı saıttardyń bir emes, qanshamasy bar ekenin, olardyń halyq sanasyn qalaı ýlap jatqanyn aıtyp jatýdyń ózi artyq. Jáne bul saıttar men QMDB arasynda sabaqtastyq joq dep eshkim aıta almaıdy. Óıtkeni, meshit ımamdarynyń ýaǵyzdary men saıtta jarıalanǵan materıaldar arasynda sabaqtastyq barlyǵyn joqqa shyǵarý múmkin emes. Onyń ústine QMDB-nyń aqıdaǵa qatysty ustanyp otyrǵan resmı baǵyty Tahaýı aqıdasy. Imam Tahaýıdy myń jerden Hanafı mazhaby ókili etip kórsetkenimen, onyń shafıılerge baratyny, Hanafı mazhabynyń senimdik jaǵyn arab dástúrshildigi, salafılik turǵysynan  túsindirgenin anyqtaý kóp kúshti qajet etpeıdi. QMDB-nyń ustanǵan baǵytynyń arab dástúrshildigine negizdelgenin taǵy jalǵastyra berýge bolar edi. Kózi ashyq oqyrmandy budan qınaǵymyz kelmedi. Endigi kezekte QMDB-nyń qazaqtyń dástúrli dinine, sopylyqqa kózqarasy qandaı degen suraqqa jaýap berip kórelik. Syrttaı qaraǵanda QMDB sopylyqty qoldaıtyn sıaqty jáne qaı sopylyq joldy qoldaıdy? Másele osynda. Mýftıattyń ýaǵyz bóliminiń basshysynyń orynbasary Naýryzbaı Qurbanulynyń sopylyqqa oraı bergen suraqqa jaýabynda «Sopylyq Quran men Hadıske qaıshy kelmeıtin bolsa, durys dep aıtýǵa bolady» - degen syrǵytpa jaýabyn kórdik. Ol sopylyq joldyń eshqashan Quran men Hadıske qaıshy kelmeıtinin túsinbeıtin sıaqty. Osy sıaqty pikirdi kezinde A.Qýanyshbaev ta aıtqan bolatyn. Alaıda, bul syrǵytpa jaýaptardyń artynda olardyń ashyp aıta almaı otyrǵan máselesi bar. Ol bul jerdegi sopylyq arab dástúrshildigi aıasyna sıady ma, qaıshy kelmeıdi me? – degendi ashyq aıtýǵa batyldary jete bermeıdi. Óıtkeni, halyq ta aqymaq emes. Nege olaı degen suraqty qoıýy múmkin. Bul QMDB-nyń óziniń ustanyp otyrǵan baǵytynyń qazaq halyqynyń rýhanı-mádenı bolmysyna saı kelmeıtinin ashyp aıta bermeıtinin baıqatady. Onyń ústine olar «biz Hanafı mazhabyn ustanamyz dep» jalaýlatyp júrgenin bárimiz bilemiz. Olardyń ustanǵan joly Hanafı mazhaby emes, arab dástúrshildigi ekendigin san márte dáleldep jazdyq. Sondyqtan bul maqala sheńberinde de qaıta qozǵaýdy jón sanap otyrǵanymyz joq. QMDB-nyń Ratbek qajy Basqarma basshylyǵynan ketkennen bastap, osy kúnge deıin qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qarsy kúreskennen basqa,  qazaqtyń dástúrli dinı tanymynyń negizi bolyp tabylatyn sopylyqty qýǵynǵa salǵannan, sońdaryna sham alyp túskeninen basqa eshnársesin kórgen emespin. Kezinde ýahhabılike qarsy turǵan jalǵyz kúsh «zikirshilerdi», tyshqan murnyn qanatpasa da, jetekshileri Ismatýlla qarımen birge sottatyp tynyp edi. Endi kelip Qurbanáli shaıhty nysanaǵa alyp, ol kisini de qýǵynǵa salmaq nıette ekendigin kórip te, bilip te júrmiz. Sóıtip, QMDB mamandary shamalary kelse sopylyq joldy tamyrymen julyp tastamaq nıette. Joǵaryda aty atalǵan Naýryzbaı Qurbanuly sopylyq tanym negizinde ortaǵasyrlarda, Altyn Orda dáýirinde jazylǵan shyǵarmalardyń bárin qurtý kerek degen pikirde. «Olar shıalyq ıdeıany ýaǵyzdaıdy. Olardan qutylmasaq, erteń myna halyqty qaıtadan buzady»- degendi meshit qyzmetkerleri aldynda aıtqany Iýtýb saıtynda, FB-da jarıalanǵan bolatyn. Bul QMDB-nyń qazaqtyń dástúrli dinin tamyrymen qoparyp tastaý nıetinde ekendigin kórsetedi. Egerde QMDB-nyń osy jospary iske asatyn bolsa, onda qazaq halqyn tarıhtan ketiretinine kúmándaryńyz bolmasyn. Men muny túrki-ıslam tarıhyn zerttegen maman retinde dáleldep bere alamyn. Altyn Orda memleketiniń kúıreýinen bastap, Evrazıa keńistigindegi túrkilerdiń etnıkalyq jiktelýi, handyqtardyń kúırep, tarıhtan ketýi, Reseıge bodan bolýy túrkiniń dástúrli dini – Iasaýı jolynan bas tartýymen tikeleı baılanysty boldy. Qazaq halqynyń «qazaq» degen ataýdy alýynyń ózi ıasaýııa tarıqatynan bas tartpaǵandyǵyna baılanysty qoılyp edi. Qazaq halqynyń taralý aımaǵyn aıqyndaǵan da Iasaýı joly, Iasaýı mádenıeti. Iasaýı mádenıeti bar jerde qazaq degen halyq bar. Iasaýı mádenıeti joq jerde qazaq mádenıeti joq. Búkil qazaq  jerin alyp jatqan áýlıeli jerler bolsa, sol joldy, sol mádenıetti taratqan, jaıǵan Iasaýı joly ókilderi-áýlıelerdiń qabirleri. Olar ózderi bul dúnıeden ketse de, qabirleriniń ózi qazaqtyń eli men jeriniń tutastyǵyn qorǵap jatyr. Olarǵa qarsy kúresý – qazaq halqyna, memlekettigine qarsy kúresý ekendigin túsinetin kez keldi. Sol úshin de Elbasy N.Á.Nazarbaev óziniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda áýlıeli jerlerdiń mańyzyna arnaıy toqtalyp edi. Endi osy qujattan qysqasha úzindi berip keteıik:

 «Árbir halyqtyń, árbir órkenıettiń barshaǵa ortaq qasıetti jerleri bolady, ony sol halyqtyń árbir azamaty biledi.

Ideıanyń túpki tórkini Ulytaý tórindegi jádigerler keshenin, Qoja Ahmet Iasaýı mav­zoleıin, Tarazdyń ejelgi eskertkishterin, Beket ata kesenesin, Altaıdaǵy kóne qorymdar men Jeti­sýdyń kıeli mekenderin jáne basqa da jerler­di ózara sabaqtastyra otyryp, ult jadynda birtutas keshen retinde ornyqtyrýdy meńzeıdi.

Munyń bári tutasa kelgende halqymyzdyń ult­tyq biregeıliginiń myzǵymas negizin quraı­dy.

Biz jat ıdeologıalardyń áseri týraly aıtqanda, olardyń artynda basqa halyqtardyń belgili bir qundylyqtary men mádenı sımvoldary turǵanyn este ustaýymyz kerek.

Tıisinshe, olarǵa ózimizdiń ulttyq qun­dy­lyqtarymyz arqyly ǵana tótep bere alamyz.

Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń mádenı-geografıalyq beldeýi – neshe ǵasyr ótse de bizdi kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqanymyz ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy.». Elbasy osylaı deıdi. Al, bizdiń qazaq rýhanıatyn kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaýǵa tıis QMDB, kerisinshe, sol rýhanı qundylyqtardy joıý jolynda jantalasyp jatyr. Onyń ornyna arab dástúrshildigin halyq sanasyna tyqpalaýda. Arab dástúrshildigi men ýahhabılik-salafılik arasynda senimdik jaǵynan da, tanymdyq jaǵynan da aıyrmashylyq joq ekenin eskeretin bolsaq, onda QMDB-nyń kimniń dırmenine sý quıyp júrgenin, meshitke barǵan jastardyń nelikten ýahhabılik-salafılik ýaǵyzdar qarmaǵyna tez túsetinin túsiný qıyn emes. Jáne olardyń  áýlıelerge, árýaqtarǵa qarsy júrgizip jatqan jumystary nátıjesiz emestigin naqty mysaldarmen kórsete otyryp, dáleldep berdik. Alaıda, men bul aıtylǵandardy QMDB bilmestikpen istep otyr dep aıta almaımyn. Biledi. Óz baǵyttarynyń qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qaıshy ekendigin de sezedi. Biraq, alǵan baǵyttarynan qaıtatyn túri joq. Áıtpese, bizdiń tarapymyzdan 2015-2016 jyldary Din isteri komıtetine qaıta-qaıta hat jazyp júrip, QMDB ımamdaryn Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy ýnıversıtet janynan arnaıy kýrs ashyp, qaıta daıyndyqtan ótkizý máselesin qarastyrǵanbyz. Ókinishke oraı, bul jospar iske aspaı qaldy. QMDB da keliskendeı bolyp, ýnıversıtetpen memorandýmǵa qol qoıylǵan bolatyn. 2016 jyldyń kúzinen bastalady degen kýrs bastalmady. Bir belgisiz kúsh toqtattyryp tastady. Egerde osy osy jospar iske asqanda biz bul maqala jazylmaǵan da, QMDB ımamdary qazaqtyń rýhanı-mádenı bolmysyna qarsy kúresin jalǵastyrmaǵan da bolar ma edi? Biraq bul jospar oryndalmas armanǵa aınaldy. Qazaq halqynyń dástúrli dini men dinı tanymyn, mádenıetin joıýdy josparlaǵan belgisiz yqpaldy top, eldiń dinı-rýhanı tutastyǵyn qaıta qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan jospardyń jolyn kesti. Biz buǵan árıne, renjidik. Sóıtsek, bizdiki jáı oıynshyq eken. Ótken jylǵy jazdaǵy Aqtóbedegi qandy oqıǵadan keıin Prezıdent N.Á.Nazarbaev Qaýipsizdik Keńesinde ýahhabılik-salafılik aǵymǵa tyıym salý kerektigin qadap aıtty. Prezıdenttiń bul bastamasyn búkil halyq bolyp qoldady. Jer-jerden Prezıdent atyna ýahhabılik-salafılik aǵymǵa tyıym salý týraly hattar aǵyldy. Onyń nátıjesi qalaı bolǵanyn árbir qazaq pen qazaqstandyq biledi. Ýahhabı-salafıler áli túk bolmaǵandaı óz jumystaryn atqaryp jatyr. QMDB da sol baǵytynan taıǵan joq. Ózine qarasty segiz medrese men bir ýnıversıtette arab dástúrshildigine negizdelgen oqý baǵdarlamasymen mamandar daıyndap, qazaqty bolashaqta da esin jıǵyzbaı, óziń dástúrli din men mádenıetinen qol úzdirýge baǵyttalǵan jumystaryn júrgizýde. Al, shetelderde daıyndalyp jatqan mamandary óz aldyna. ...

Osynshama máselelerdi qozǵaı otyryp, men biz suraqqa jaýap tappadym. Ol – El Prezıdentiniń de sózin qulaqqa ilmeıtin, qazaq halqynyń halyq retinde tarıhtan ketýine múddeli bolyp otyrǵan kim? Múmkin jaýabyn sizder bilersizder, qurmetti aǵaıyn!

 Zikirıa Jandarbek, t.ǵ.k.

Túrkistan qalasy.