Shala qazaqtarda qazaq tiliniń dybys úndestigi tolyq joıylǵan. Olardyń tilderinde ózbek tiliniń dybys úndestigi qalyptasqan. Qazaq tilindegi sózderdi ózbek tiliniń dybys úndestigimen aıtady. Áıtpese «e» men «ń» áripterine tilderi kelmeı júrgen joq. Qazaqsha sózderdi buzyp aıtýlarynyń bir sebebi osy.
- Sen be – sen ba – sen ma? (ózbekshe)
- Siz be – siz ba – sız ma?
- Kelesiń – kelesin – kelesán
- Qalaısyń – qalaısyn – qalaısán
- Ne deısiń – ne deısin – ne deısán
- Kele jatqan – kel atqan – kólatyrgan
Sózderdiń býyndaryna ekpin túsirip aıtýlarynan da, ózbek tiliniń áseri baıqalyp turady. Kez kelgen ulttyń tilinde óziniń tildik dybystyq úndestigi bolady. Tildegi sózder sol tildiń tildik dybystyq úndestigine baǵynady. Mysaly: qyrǵyz ben qazaq aǵaıyndas halyqtar. Biz birimizdiń tilimizdi birimiz erkin túsinip, qınalmaı-aq sóılese beremiz. Tilderimiz bir-birine óte jaqyn. Soǵan qaramastan qyrǵyz tiliniń de ózine tán tildik dybystyq úndestigi bar. Tildik dybystyq úndestigine baılanysty sózderinde, týra sondaı sózderdiń qazaq tilinde aıtylýynan aıyrmashylyqtary bar. Árbir ulttyń tili óziniń tildik dybystyq úndestigine baǵyna otyryp aıtylady, baıytylady, tolyqtyrylady. Bir ultta bir ǵana til bolady. Sebebi sol tilde bir ǵana tildik dybystyq úndestik bolady. Dıalekti degenimiz – ár túrli ulttardyń tilderindegi tildik dybystyq úndestikteriniń aıyrmashylyqtary. Biz dıalekti dep – shala qazaqtardyń túsiniksiz sózderin, tildiń dybystyq úndestigimen shatastyryp júrmiz. (Kómir qora – kómirhana, mal qora – sıyrhana, dárethana (dáret alý), ájethana (ájet alý), bilimdi – bilimger, minbe (trıbýna) – minber, ústel – oryndyq, oryndyq – otyrǵysh, alaqanym oıyldy – qolym jaýyr boldy t.b.) Tilin umytqan adamdardyń sózderin dıalekti sózder deıtin boldyq. Bir jurnalda qazaq tili men ádebıet pániniń muǵalimi óziniń qalaı sabaq ótkizgenin jazypty. Úzindi:
- Tómendegi sózderdiń dıalektilik qoldanystaǵy túrin jaz.
- Shalbar – sym.
- Kóılek – jeıde
- Tabaq – legen
- Teńge – pul
- Shapan – jadaǵaı
- Qaýyn – torlama
- Kóńil – keýil
- Mańdaı – mańlaı
- Jumyrtqa – tuqym
- Maqal
Eki qoraz en qoraǵa sımaıdy
Jurnal № 3(83) 2016 j. 18 - bet
En qora. En, tańba dep malǵa salynatyn belgini aıtady, bul jerde durysy «en» emes, «ıen» degen sóz. (Ien qora). Shatastyrǵan. Óziniń qate sózin oqýshylarǵa dıalekti sóz dep túsindirgen.
- Shalbar – sym, kóılek – jeıde. Aıtylýy ár túrli bolǵanymen, maǵynasy bir sózder. Soǵan qaraǵanda dıalekti sózder dep, birin-biri almastyra alatyn sózderdi jazýǵa tyrysqandyǵy baıqalady.
- Tabaq – legen. Bul eki sóz birin biri eshqashan almastyrmaıdy. Tabaq – tamaq salatyn ydys. Legen – beti-qoldy jýatyn ydys. Legenge tamaq salmaıdy, tabaqqa beti-qoldy jýmaıdy.
- Teńge – pul. Puldyń balama sózi teńge emes, aqsha. Teńge aqshanyń aty. İri aqsha – teńge, usaq aqsha – tıyn.
- Shapan – jadaǵaı. Shapan – kıimniń aty. Zat esim. Jadaǵaı – kıimniń aty emes. Syn esim.
- Qaýyn – torlama, kóńil – keýil. Torlama, keýil – tilin umytqan adamdardyń oıdan shyǵaryp, ózderiniń arasynda aıtyp júrgen sózderi. Eger muǵalim qazaq tiliniń dybys úndestigin biletin adam bolǵanda, qaýyndy (dyná) dińke dep aıtýyna bolatyn edi. Mundaı sóz bar. Bátińke (botınka), dińke (dyná), tóplı (týflı), bedire (vedro), sháınek (chaınık), shemishke (semechka), ústel (stol) t.b.
- Mańdaı – mańlaı. Mańlaı dep ózbek tilinde aıtylady. Qazaqsha sózdi (mańdaı), ózbek pen uıǵyrdyń sózinen (mańlaı) ajyrata almaǵan. Balama sóz retinde jazǵan.
- Jumyrtqa – tuqym. Jumyrtqa (ıaıso) dep– qustyń jumyrtqasyn aıtamyz. Tuqym – ósimdiktiń dáni, túıini. Kóktemde tuqym retinde sebiledi, otyrǵyzylady. Budan biz neni kóremiz. Tildi umytqan shala qazaqtyń oqýshylarǵa sabaq berip júrgenin kóremiz. Eger biz oqýshylarǵa ıtti «kıt», kúshigin «mysyǵy» dep túsindirip, bul dıalekti sózder desek durys bola ma? Shala qazaqtar sóıleskende suraýly sóılemniń sózderiniń orynyna, habarly sóılemniń sózderin qoıyp aıtady. Bul da durys emes:
- Sálemdesý ádeptilikke jatady ma?
Sabyrova, muǵalim. Jurnal № 3(83) 2016 j. 29 - bet.
Durysy: Sálemdesý ádeptilikke jata ma?
Muǵalimder balalarǵa durys bilim berý úshin, ózderi durys sóılep, durys jazýy kerek. Shala qazaqtar sózderdiń jiktelýin de durys aıtpaıdy. Mysaly:
- Barýym kerek – barýym kerekpin (barýymyz kerekpiz)
- Barýyń kerek – barýyń kereksiń (barýyńyz kereksiz)
- Barýy kerek – barýy kerekti (barýyńyz kerekti)
Bulardyń tilderinde eki sóılemdi birinen-birin ajyratpaı qosyp aıtatyn jaǵdaılary da bar:
Alasyńyz ba? Durysy: Alasyń ba, alasyz ba?
Júresińiz ba? Durysy: Júresiń be, júresiz be? («ba» emes)
Kelesińiz ba? Durysy: Kelesiń be, kelesiz be? («ba» emes)
Barasyńyz ba? Durysy: Barasyń ba, barasyz ba?
Eger buzylǵan sózder dıalekti sózder bolsa, buzylǵan jiktelýi dıalektilik jiktelýi me? Eki sóılemdi qosyp jiberip, bylyqtyryp aıtý dıalekti sózderdiń kúrdelengen túri me?
- Umytyp qaldym – umytyp qalǵansyń ǵoı.
- Buryn aıttym – buryn aıtyp qoıǵansyń ǵoı
- Kórgenmin – kórip alǵansyń ǵoı.
Umytyp qalǵansyń ǵoı, aıtyp qoıǵansyń ǵoı, kórip alǵansyń ǵoı, - dep ekinshi adamǵa qaratylyp aıtylady. Shala qazaqtar ózine ózi aıtady. Ózine qaratyp. Bar, júr, tur, qal, otyr t.b. buıryqty etistikter bulardyń tilderinde eki túrli buzylǵan nusqada aıtylady.
Birinshi buzylǵan nusqasy:
Barsaı (durysy: bar), júrseı (júr), tursaı (tur), qasaı (qal), keseı (kel) t.b.
Ekinshi buzylǵan nusqasy:
Barǵyn (bar), júrgin (júr), turǵyn (tur), qaǵyn (qal), kegin (kel), otyrǵyn (otyr) t.b.
Birinshi buzylǵan túri ázirshe aýyzsha aıtylyp júr (shala qazaq ártister kóp aıtady), ekinshi buzylǵan túri jazbasha tilimizge enip, tildi búldirdi, lastady.
«Baǵasyn bilgin, anańmen ótken ár kúnniń». Durysy: Bil
«Aýlaq júrgin, mazamdy ala bermegin Durysy: Júrshi, bermeshi
Jazań bir oq, múdirmeıtin mergenmin!».
Endi osy buzylǵan sózderge jalǵaýlar jalǵanyp, bylaı aıtylyp, jazylyp júr. Sózdiń túbiri buzylǵan soń, jalǵaý jalǵanǵanymen túzelmeıdi. Kerisinshe buzylǵan sózderdi kóbeıte beredi.
Birinshi buzylǵan túri:
Barsaı + shy (durysy: barsańshy), júrseı + shi (júrseńshi), tursaı + shy (tursańshy), qasaı + shy (qalsańshy), otsaı + shy (otyrsańshy), keseı + shi (kelseńshi) t.b.
Ekinshi buzylǵan túri:
Barǵaı + syń (durysy: bararsyń), júrgeı + siń (júrersiń), turǵaı + syń (turarsyń), qaǵaı + syń (qalarsyń), kegeı + siń (kelersiń), otqaı + syń (otyrarsyń) t.b.
Shala qazaqtar etistik sózderdiń barlyǵyn kereksiz jalǵaýlarmen nemese áripteri túsip qalǵan sózdermen qosaqtap aıtady. Mysaly bardym, júrdim, turdym, keldim, sıaqty sózderdiń aıtylýy men jazylýy:
Birinshi buzylǵan túri.
Bardym – baryp aǵam, barǵamtuǵym.
Júrdim – júrgem, júrgemtuǵym.
Keldim – kep aǵam, kelgemtuǵym. t.b.
Ekinshi buzylǵan túri.
Bardym – bardymshy, barǵamshy, barǵamdy.
Júrdim – júrdimshi, júrgemshi, júrgemdi.
Keldim – keldimshi, kelgemshi, kelgemdi.
Úshinshi jaqtan (birinshi buzylǵan túri)
Barǵan – baryp aǵan, barǵantuǵyn
Júrgen – júrgentuǵyn
Kelgen – kep aǵan, kelgentuǵyn
Otyrǵan – otqan, otqantuǵyn
Úshinshi jaqtan (ekinshi buzylǵan túri)
Barǵan – barǵanshy, barǵandy
Júrgen – júrgenshi, júrgendi
Kelgen – kegenshi, kegendi
Otyrǵan – otqanshy, otqandy
Men, sen, ol, olar, biz degen qarapaıym sózderdiń ózin menshi, senshi, olshy, olarshy, bizdershi dep buzyp aıtqanda jaǵańdy ustaısyń. Tildiń buzylýyn ońtústik Qazaqstannyń, soltústik Qazaqstannyń, batys Qazaqstannyń dıalektisi dep aıtý, bul tildi bólý, bólshektep buzý, joıý «Aýrýdy jasyrǵanmen, ólimi áshkereleıdi». Tildiń joıylýy osylaı buzylýynan bastalady. Qazaq tiliniń tildik dybystyq úndestiginiń joıylýy, osy tildi buzyp sóıleýdiń áseri. Mektepterde oqýshylar qazaq tilin qazaq tiliniń dybys úndestigimen sóıleýdi qoıǵan. Búgin ba? (durysy: búgin be), keshe ma? (keshe me), deısin ba? (deısiń be), túsindińder ma? (túsindińder me), sizder ma? (sizder me) t.b. Óıtkeni muǵalimderdiń ózderi qazaqsha sózderdi ózbek tiliniń dybys úndestigimen aıtyp júrgenderin, dıalekti dep basqalardy ábden shatastyrǵan. Muny «salamatsyzdar ma» dep amandasyp júrgenderinen-aq baıqaýǵa bolady. Tilimizdiń buzylýynyń taǵy bir sebebi, shala qazaqtardyń sózderiniń tilimizge óte kóp enip, tilimizdegi durys sózderdi yǵystyryp shyǵarýynda.Sózimizdiń dáleli shala qazaq jýrnalıserdiń aýyzdarynan aıtylyp, jazylyp júrgen myna sózder:
Bastaý, bastalýy – bastalym, bastalymy
Taraý, taralýy – taralym, taralymy
Kórsetý, kórsetilýi – kórsetilim, kórsetilimi
Oqý, oqylýy – oqylym, oqylymy
Saqtaý, saqtalýy – saqtalym, saqtalymy
Aýysý, aýysýy – aýysym, aýysymy
Shegerý, shegerilýi – shegerim, shegerilimi
Tóleý, tólenýi – tólem, tólemi
Satylǵan – satyl(yn)yp qoıyl(yn)ǵan
Jasalǵan – jasal(yn)yp qoıyl(yn)ǵan
Berilgen – beril(in)ip qoıyl(yn)ǵan
Aıtylǵan – aıtyl(yn)yp qoıyl(yn)ǵan
Bastaldy, bastalǵan – bastal(yn)dy, bastal(yn)ǵan
Taraldy, taralǵan – taral(yn)dy, taral(yn)ǵan
Taratyldy, taratylǵan – taratyl(yn)dy, taratyl(yn)ǵan
Kórsetildi, kórsetilgen – kórsetil(in)di, kórsetil(in)gen
Oqyldy, oqylǵan – oqyl(yn)dy, oqyl(yn)ǵan
Bosandy, bosanǵan – týdy, týyldy, týǵan, týylǵan
Óldi, ólgen – ól(in)di, ól(in)gen
Mundaı buzylǵan, shubatylǵan sózderden tilińiz buralady. Tilimizdegi qaptap ketken buzylǵan sózderge qatysty maqalasynda M. Maǵaýın aǵamyz bylaı depti:
Týylǵan – qazaq tiliniń tabıǵatyna jat, sóleket sóz. Urǵashy mal ǵana týady, Áıel tabady (Bes bala tapqan, on bala tapqan).
«Bar qartaımaq, joq týmaq, týǵan ólmek»
«Adam jylap týady, keıip óledi» (Abaı)
«Týǵan jan ólmek, taǵdyrǵa kónbek» (Shákárim)
«Sende týdym, sende óstim men
Sende ólsem,
Armanym joq,
Bul dúnıede der edim men!» (Qasym)
Osy sózderdi endi bylaı aıtýymyz shart eken:
«Jylap týylady, keıip ólinedi».
«Sende týyldym, sende ólinsem»
«Týylǵan jan ólmek»
«Týylgan men ólingen júrgen jerde saýat ta, túısik te joq, tek qana nadandyq bar» (M. Maǵaýın. Týylǵan men ólingen)
Tildiń buzylýy osylaı jalǵasa beretin bolsa, kúnniń bulttanǵanyn – bulttanymy, ashylǵanyn – ashylymy, jaýǵanyn – jaýylymy, sháıdiń qaınaýyn – qaınatylymy, tamaq pisirýdi – pisirilimi, syzý – syzylym, jazý – jazylym, kóbeıtý – kóbeıtilimi dep aıtatyn, jazatyn kúnder alys emes. Sózderdiń aıaǵyn, sońǵy býynyn ishine qaraı búktep aıtý, jazý kóbeıdi:
Ne isteımin – ne isteıim,
Otyrmyn – otyrym
Júrmeımin – júrmeıim
Ustaımyn – ustaıym
Barmaımyn – barmaıym
Turmyn – turym
Júrmin – júrim t.b.
Bul sózder de «aýysym», «oqylym», «shaqyrylym»-dardyń jalǵasy bolyp tilimizge endi. Shala qazaqtardyń sózderi qate aıtylýymen birge, óte shubalańqy bolady:
Baǵasy qansha – baǵasy qanashadan bolyp atyr (atypty)
Taýsyldy – taýsylyp bitip qap atyr (atypty)
Adamsha aıttym – adamshylap aıtyp atyrym
Jańbyr jaýdy – jańbyr uryp atyr (atypty)
Qar jaýdy – qar uryp atyr (atypty)
Shyǵyp barady – shyǵyp ketip bar atyr (atypty)
Habarlady – habarlap atyr (atypty)
Qazaqta buryn durys sóz bolmaǵandaı, jergilikti turǵyndardyń ózi shala qazaqtardyń «atyry men atyptysynyń» aldyna «j» árpin qoıa salyp aıtatyn boldy. Tilimizdegi etistik sózderdiń kóbi «atyr (atypty)» men «jatyr(jatypty)»-ǵa aınaldy:
Baǵasy qanshadan bolyp jatyr (jatypty)
Taýsylyp bitip qap jatyr (jatypty)
Adamshylap aıtyp jatyrym
Jańbyr jaýyp jatyr (jatypty)
Qar jaýyp jatyr (jatypty)
Shyǵyp ketip bara jatyrym
Bilmeımin dep jatyr (jatypty) t.b.
Jeke sózderdiń ózin, shala qazaqtar, jeke aıtpaıdy. Bir sózden eki sóz jasaıdy. Qysqa aıtylatyn jalqy etistikter bulardyń tilderinde kezdespeıdi:
Keldim – kep aǵam, keldi – kep aǵan (kep apty)
Bardym – baryp aǵam, barǵan – baryp aǵan (baryp apty)
Aldym – ap aǵam, alǵan – ap aǵan (ap apty)
İstedim – istep aǵam, istedi - istep aǵan (istep apty) t.b.
Suraýly sóılemniń sózderi aıaq jaǵynda kereksiz «ne» degen sózben qosaqtalyp aıtylsa:
Bes pa, ne? (durysy: bes pe?), bireýsi ma, ne? (bireýi me?), ekeýsi ma, ne? (ekeýi me?), kep atsyń ba, ne? (keldiń be?), aıtyp atsyń ba, ne? (aıttyń ba?) t.b.
Al habarly sóılemniń sózderi «da» degen sózben qosaqtalady:
Aıtyp atyrym da (Durysy: Aıtyp otyrmyn),
Berip atyrym da (berip turmyn)
Aıtyp ed, da (aıtyp edi)
Berip ed da (berip edi)
Qarap ed, da (qarap edi)
Mynandaı sózder de kezdesedi:
Aıtyp otyryq (Durysy: aıtyp otyrmyz)
Qarap turyq (qarap turmyz)
Jep otyryq (jep otyrmyz) t.b.
Tura tur, oınaı ber, bere ber t.b. osyndaı keler shaqtyń sózderin osy shaqtyń sózderimen aıtady:
Turyp tur, oınap tur, berip tur t.b.
Al osy shaqtyń sózderin (etistik sózderdiń osy shaǵy): turyp turypty, oınap turypty, berip turypty, kórip turypty, oqyp turypty - dep uzartyp aıtady. Oınap júrgen balany «oınap turypty», turǵan adamdy «turyp turypty», erı bastaǵan qardy «erip bastady» dep aıtý tili joq adamdardyń aýzynan ǵana shyǵady.
Tura tur, oınaı ber, bere ber, jaza ber-lerdi osy qalpynda aıtpaıdy. Arasyna taǵy bir kereksiz sózdi qosady:
Berip qoıa ber, turyp qoıa ber, oınap qoıa ber, jazyp qoıa ber t.b.
Siz eshnárseni qoımasańyz da «qoıa beri» qosylyp júredi.
Oqımyn, jazamyn, isteımin, baramyn degen sózderdiń aıaǵyna «ǵo»-ny tirkep aıtsa, oqydyq, jazdyq, istedik, bardyq-tardyń aıaǵyna «qo»-ny qosady:
- Oqıym ǵo, jazam ǵo, isteıim ǵo, baram ǵo.t.b.
- Oqydyq qo, jazdyq qo, istediq qo, bardyq qo t.b.
Osy «ǵo» men «qo» qazaq tilindegi «ǵoı» men «qoı»-dyń bir árpi túsip qalǵan túri. I árpi ózdiginen túsip qalǵan joq. Bul da bulardyń ózbek tiliniń dybys úndestigimen sóıleýiniń áseri. Tilin umytqan adamdardyń boıynda ulttyq namys ta joıylady. Siz osyndaı adamdardyń bireýin boqtasańyz, jaǵańyzdan ala ketedi. Jeke basynyń namysy bar. Biraq tilin aıaqqa taptap, «terbetilip» degen sózdi «káshelenip» degenine namystanbaıdy. Dıalekti deıdi. (Káshelenipti – «kachelı» degen orystyń sózinen jasap alǵan). Árbir sózdiń óziniń maǵynasy bar. Biz shala qazaqtardyń sózderin maǵynasyna nazar aýdarmastan tilimizge engizip jiberdik. Mysaly:
«Jatyn oryn»
Qazaqstanda qurastyrylǵan «Tulpar - Talgo» poıyzynyń vagondarynyń syrtqy qabyrǵasynda jazýly tur. Jatyn – qyrǵyz tilinde áıeldiń «jatyry» degen sóz. Durysy: Jatatyn oryn.
«Bar atsyń ba», «kel atsyń ba?»
Qazaqta at dep – pishilgen aıǵyrdy aıtady. Bar degen sózden keıin útir qoısanyz, nemese sál úzilispen aıtsańyz «pishilgen aıǵyr bolsań keregiń joq» degen maǵyna beredi. (Aıtyp, atsyń ba, ne?, berip, atsyń ba, ne?, uıyqtap, atsyń ba, ne? t.b.)
«Shaǵylystyrý»
Shala qazaqtar eki adamdy arazdastyrýdy aıtady. Qate. Qustar shaǵylysady (Mysaly: Átesh pen taýyq). Durysy: Shaǵystyrý. Birine-birin jamandaý.
«Aınalshyqtaý»
Bul sózdiń anyqtamasyn M. Maǵaýın aǵamyz bylaı jazypty:
Múlde uıatty jaǵdaı. Aınalshyq – keshirińiz, medısınada latyn tilindegi «vagına», orys tilindegi «vlagalıshe» sóziniń qazaqsha nusqasy. Ádette urǵashy maldyń múshesine qatysty aıtylady. Syrtqy kórinisi emes, qynap bitimdi ishki jaǵy. Yrymǵa jaman, jeýge jaramsyz ǵana emes, jıirkenishti «aınalshyq» degenimiz osy. Sondyqtan da bir isin birneshe qaıtara isteıtin berekesiz, pátýasyz, kisini «aınalshyq jegen be» deıtin sógisti tirkes sóz qalyptasqan.
«Aınalshyqtaý» - uıat sóz. Durysy: aınalsoqtaý, aınalaqtaý
(M. Maǵaýın «Týylǵan men ólingen»)
Sóz arasynda aıta keteıik, boq aýyz adamdar da shala qazaqtardyń arasynda óte kóp kezdesedi. Tilderinde sózdik qory jetispeıtindikten, sózben sózdiń arasyn boqtyq sózben baılanystyryp otyrady.
«Jumys jasaıdy»
Durysy: Jumys isteıdi. Adam óziniń is-qımyly arqyly jumys isteıdi. Mal baǵady, shóp shabady, ár túrli zattar jasaıdy t.b.
«Ia»
«Iá» sózin «ıa» dep aıtyp, jazǵanda oryssha «Ia» árpin qoıýǵa bolmaıdy. Bul da qazaq tiliniń zańdylyqtaryn bilmegendikten, tildi umytqandyqtan.
«Kent»
Orynsyz kóp qoldanyla bastaǵan sózderdiń biri. Kent – qala ataýyn bildirse (Shymkent – shym qala, Tashkent – tas qala), aýyldy nege «kent» dep jazamyz. (Boraldaı kenti, KazSIK kenti t.b.). Múmkin bul sózdiń maǵynasy «eldi meken» shyǵar. Solaı bolǵan kúnde de qalany – qala, aýyldy – aýyl dep ajyratyp jazý kerek? Al «yqsham aýdan» jeke eldi meken emes, qalanyń, aýyldyń bir bóligi. Ol nege «kent» dep jazylady. (Vodnık kenti t.b.)
«Imanaýı, zamanaýı, kásibı, adamı, synı»
Gúlnardyń ımanaýı jyrlary
Qazirgi zamanaýı jazbalar
Kásibı oqý oryny
Adamı kózqaras
Synı oı-pikirler
Túsinip kórińiz. Imanaýı jyrlardy ózi túsine me eken?
«Shal», «kóke»
Er adamdar birin biri eshqashan shal demeıdi. Qazaqtyń salty boıynsha bul ádepsizdik, kórgensizdik, sanasyzdyq. Syrttarynan aıtady (kempir-shaldar dep).
Úlken adamdardyń barlyǵyn (aǵa, áke, aqsaqal, ata, qarıa t.b.) «kóke» deý de durys emes. Kóke – ákeniń balama sózi. Mysaly: Baýyr, ini. Aıtylýy ár túrli bolǵanymen, ekeýiniń de maǵynasy bireý.
Negizinde shala qazaqtardyń tilderinde úlken adamdarǵa qatysty osy eki sóz ǵana saqtalǵan.
Qatyn
Áıel adamdarǵa qatysty osyny aıtýǵa bolady. Áıeli, jary, zaıyby, qosaǵy, ómirlik serigi, kelinshegi, kelini degen sózder umytylǵan. Týǵan kelinin balamnyń qatyny deıdi.
«Jolaýshylar tasymaly»
Oıdan shyǵarylǵan sóz. Durysy: jolaýshylardy tasymaldaý. (Tasıdy, tasymaldaıdy)
«Maıda balalar»
Kishkentaı balany, sábıdi «maıda bala» demeıdi. Maıda dep – zattyń untaqtalǵanyn aıtady.
«Sý terlep atyr»
Sý terlemeıdi, býlanady.
Adam men mal terleıdi.
«Jemister tońyp qalǵan joq pa?»
Jansyz nárse tońbaıdy, úsıdi, shirıdi, búlinedi.
Adam men mal tońady.
«Bizder»
Durysy: Biz. Biz degen sóz birneshe adam ekenin bildiredi. Oǵan kóptik jalǵaýyn jalǵaýǵa bolmaıdy.
«Tanymal»
Oıdan shyǵarylǵan sóz. Shala qazaqtardyń osy bir túsiniksiz sózi qazaq tilindegi áıgili, belgili, ataqty, uly, qadirli, syıly, qurmetti, el biletin, el tanıtyn degen sózderdi tilimizden yǵystyryp shyǵara bastady. Belgili adamdardy «tanymal adam» dep osy bir túsiniksiz sózben jaza salatyn boldyq.
Tilimizge tilimizde joq, qalyptaspaǵan sózderdi engizý kóbeıdi (bilimger, minber, minsiz sý t.b.). Armandastar, zamandastar, syrlastar sıaqty sózder bar eken dep «aqyldastar, tyńdastar» dep jazýǵa bola ma? Durysy: Aqylshylar, keńesshiler, tyńdaýshylar. Durys sózderdi yǵystyryp, kerisinshe tilimizge joq sózderdi, qate sózderdi engizýdiń kajettiligi qansha?
Orys tilindegi sózderdiń durys balama sózderin tappastan sózbe-sóz aýdarý, keıbir sózderdi aýdarmastan, qazaq tiliniń dybys úndestigine salmastan, sońyna qazaqsha jalǵaýlardy jalǵaý, tipti buryn aýdarylǵan sózderdi burynǵy aýdarmasymen emes, tilimizde joq sózdermen jazý (aıtý) joǵaryda aıtqanymyzdaı kóbeıip ketti. (Mentaldy arıfmetıka, qazaqovedter, káshelenip, minsiz sý, grantqa, ýnıverge, jol patrúldyq polısıasy t.b.) Durysy: ulttyq esep, qazaq tili pániniń muǵalimi, terbetilip, taza sý, aqysyz oqý, joǵarǵy oqý oryny, jol saqshysy t.b.
Sózimizdi qoryta kele aıtarymyz shala qazaqtar qazaq tilindegi sózderdiń bireýin de durys aıtpaıdy. Kúndiz-kúndizinde, túnde-túndesinde, keshke-keshtesinde, tańerteń erte – ertesimen, erteńinde – ertesinde, byltyrǵy – byltyrǵyda, bıylǵy – bıylǵyda, aldyńǵy kúni – keshen arǵy kúni, búrsúgúni – erten arǵy kúni, mine – mini, jańaǵy – jánegi, bireýi – bireýsi, ekeýi – ekeýsi, jaba sal – jaýa sal, jabyldy – jaýyldy, tabyldy - taýyldy t.b. Tilimizdiń buzylǵandyǵynan, keıbir sózderdiń durysy qaısy, qatesi qaısy, ajyratýdyń ózi qıyndaǵan.
Keshegi ótken danalarymyz eskertpep pe edi:
Til joıylsa – ult ta joıylady. (A. Baıtursynov)
Ádepti, tárbıeli, mádenıetti adam – ol óziniń ana tilinde durys sóıleıtin adam. (M. Áýezov)
Óziniń ana tilin ógeı uldary ǵana mensinbeıdi, ógeı uldary ǵana aıaqqa taptaıdy (Ǵ. Músirepov)
Ana til – ulttyń búgingi ǵana taǵdyry emes, erteńgi de taǵdyry
(B.Momyshuly)
Sany bar, sapasy joq qaıran jurtym,
Bar baılyǵyń «jalǵyzyń» ana tiliń.
Osyny uq, túsinseń tildi túze,
Áıtpese orǵa jyqtyń ózińdi óziń.
Erkin Omar
