Dinı máselelerge baılanysty perzenti ata-anaǵa degen qurmetin joǵaltqanyn, aǵaıynnyń arasy alystaı túskenin qoǵamda kórip júrmiz. Nege dinge bet burdyq degen keı jastardyń ata-anaǵa qurmeti kemidi? Ata-anany syılamaý ádepsizdik pe, álde, kúná ma? Kelinniń úlkenderge sálem salýy shynymen de shırk pe? Osy jáne ózge de suraqtarǵa «Nur-Múbarak» Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetiniń dosenti, belgili ıslam zertteýshisi, ǵalym Qalmahan Erjan jaýap bergen edi.

– Adam balasy – Alla Taǵala jaratqan jaratylystyń ishindegi eń ulysy. Adamzat urpaǵyn Haq Taǵala ata-ana dánekerligimen kóbeıtken. Kez kelgen adam úshin dúnıede eń qymbat jandar – ata-ana. Alaıda osyndaı qymbatty jandarǵa degen qurmetimiz azaıyp bara jatqan sekildi...

– Bul qymbatty jandardy Alla Taǵalanyń Ózi aıattarda dáriptegen. Demek olarǵa qurmetpen, jaýapkershilikpen qaraý mindeti balaǵa júktelgen. Sondyqtan da Uly Jaratýshy ata-anaǵa laıyqty dárejede qurmet pen jaqsylyq jasaýdy Ózinen keıingi kezekke qoıǵan. Bul týraly Quran Kárimde: «Rabbyń bir Ózine ǵana qulshylyq etýdi, ata-anaǵa barynsha jaqsylyq jasaýdy úkim etti. Eger olardyń bireýi nemese ekeýi birdeı qolyńda qartaısa, (olardy aýyrsynyp nemese jaqtyrmaǵan syńaı tanytyp) tipti: «Týý» dep te keıýshi bolma, sondaı-aq olarǵa zekip uryspa! Kerisinshe, olarǵa janǵa jaǵymdy jyly sóz aıt! Olardyń aldynda barynsha meıirimdi, meılinshe kishipeıil ári til alǵysh bol! Hám olar úshin: «Ýa, Rabbym! Olar meni bala kúnimde qalaı mápelep ósirgen bolsa, Sen de olardy dál solaı meıirimińe bóleı gór!», – dep duǵa et, – degen. Bul aıatta áýeli Allaǵa serik qospaýdy buıyrǵannan keıin, qoǵamdaǵy jeke adamdardyń jaýapkershilikterine toqtalyp, Alladan keıingi kezekte ata-ananyń aqysy bar ekeni eske salynyp, olarǵa jaqsy qaraýdy buıyrǵan. Osylaısha Alla Taǵalanyń quzyrynda ata-ananyń qadiri qanshalyqty mańyzdy ekendigi kórsetilgen. Basqa aıatta: «Biz adam balasyna ata-anasyna barynsha jaqsylyq jasaýdy buıyrdyq. Anasy ony qınala júrip (birneshe aı) kóterdi hám qınalyp bosandy. Onyń ana qursaǵynda jatýy men emshekten shyǵýy (eń keminde) otyz aıǵa sozyldy», – dep áýeli ózine shúkir etýge, sodan keıingi kezekte ata-anaǵa shúkirshilik etip, alǵys aıtýǵa shaqyrady. Olaı bolsa, Uly Jaratýshyny tanyp, Oǵan qulshylyq boryshymyzdy ótegennen keıingi mindetimiz – ata-anaǵa degen jaqsylyq hám qurmet kórsetý. Dana halqymyz «Ana aldynda – qurmet, ata aldynda – qyzmet» dep tekke aıtpasa kerek. Alla elshisiniń (s.ǵ.s.): «Alla Taǵalanyń razylyǵy – ata-ananyń razylyǵynda, Alla Taǵalanyń razy bolmaýy da – ata-ananyń narazylyǵynda», degen hadısi de bar.

Alla elshisine (s.ǵ.s.) tize búgip tálim tárbıe alǵan sahabalardyń qalaýy da Allanyń razylyǵyna bólený bolatyn. Tápsir ári fıqh mektebiniń negizin qalaýshy ǵalym sahaba Abdýlla ıbn Masǵýd bylaı deıdi:

«Birde Alla elshisinen (s.ǵ.s.): Alla Taǵala qandaı isti anaǵurlym jaqsy kóredi? – dep suradym. Ol: Ýaqytynda oqylǵan namazdy, – dedi. Men taǵy: Odan keıin she? – dep suraǵanymda: Ata-anany qurmetteýdi, – dedi. Úshinshi ret: Odan keıin she? – degenimde: Alla jolyndaǵy kúresti, –dep jaýap berdi. Eger de men odan ári suraı bergenimde Alla elshisi jaýap bere beretin edi», – deıdi. Demek, Alla Taǵalanyń razy­lyǵy – ata-ananyń rızashy­ly­ǵynda eken. Sebebi ata-ana razylyǵyna bólený – eń úlken baqyt. Olaı deıtinimiz ata-ananyń shynaıy jasaǵan duǵasyn Haq taǵala qabyl etedi. Ol týraly Alla elshisi (s.ǵ.s.) bylaı deıdi:

 «Úsh adamnyń duǵasy qabyl bolady. Olarmen Alla Taǵalanyń arasynda perde bolmaıdy. Olar: ata-ananyń balasyna jasaǵan duǵasy; músápirdiń duǵasy; zulymdyqqa ushyraǵan adamnyń duǵasy».

Myna bir oqıǵa ózgelerge úlken sabaq bolsa kerek.

...Alqamá (sahaba) paıǵam­bar­dyń kózi tirisinde qulshylyǵyna berik, óte izetti, ımandy jigit edi. Kúnderdiń kúninde aıaq astynan aýyryp, tósek tartyp jatyp qalady. Aýrýy ábden meńdep, óletin halge jetkende, tili kýálik sózge kelmeı kúrmele beredi. Onyń qatty qınalǵanyn kórgen sahabalar paıǵambarymyzǵa habar jetkizedi.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Alqamányń sheshesin shaqyrtady.

– Alqamá qandaı edi? –dep suraıdy. Anasy: 

– Balam kóp namaz oqıtyn, kóp oraza ustaıtyn, sadaqany kóp taratatyn,- dep jaýap beredi. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) suraqty tótesinen qoıyp:

– Sizben qarym-qatynasy qalaı edi? Anasy: 

– Endi «ishten shyqqan balam ǵoı» dep qansha keshirimmen qaraǵanymmen meni renjitetin kezderi kóp edi. Ony aıtyp otyrǵan sebebim, kóbine áıelin jaqtap, maǵan qarsy shyǵatyn, – degen kezinde, paıǵambarymyz (s.ǵ.s.):

– Anasynyń renishi bala­synyń tilin kúrmep tur eken. Qane, otyn jınańdar, Alqamá­ni tirideı jaǵamyz, – dep mańaıyn­daǵylarǵa buıyrady. Ana baıǵus birden janushyr­dy: 

– Oıbaı-aý, qajeti joq. Ba­lamdy órteı kórmeńiz, - dep jalyn­ǵanda, paıǵambar salıqaly túrde: 

– Alla Taǵalanyń o dúnıe­degi azaby balańyzdyń qazirgi azabynan da qatty. Eger Alla ulyńyzdan razy bolsyn deseńiz, siz analyq aq sútińizdi keship, ulyńyzǵa degen renish-ókpeńizdi qoıyp, onymen rızalyqpen qoshtasyńyz, – deıdi. Ana razylyǵyn aıtyp, keshir­gen kezde balasynyń da tili kálı­maǵa kelip, ómirden ozǵan eken.

Iá, ata-ananyń bala aldyn­daǵy aqysy óte úlken. Birde halıfa Omarǵa bir adam kelip: «Meniń ata-anam qatty qartaıdy. Kishkentaı kezimde olar maǵan qyzmet etkenindeı men olarǵa qyzmet etip kelem. Olardyń aqysyn ótegen bolyp sanalamyn ba?» dep suraıdy. Halıfa Omar (r.a.): «Joq. Ótegen bolyp sanalmaısyń. Sebebi olar seniń ósip, myqty azamat bolýyń úshin saǵan qyzmet kórsetti. Al sen olar jaqynda dúnıeden ótýi múmkin dep qyzmet kórsetýdesiń» degen eken.

– Ata-anany qumettemeý sharıǵat boıynsha ádepsizdik pe, álde, kúná ma?

– Árıne, kúná. Eger de osynshama nárseni bile tura ata-anaǵa qarsy shyǵyp, olarǵa qurmetsizdik tanytar bolsaq úlken kúná jasaǵan bolamyz. Sebebi olarǵa qurmet kórsetý – Allanyń tikeleı buıryǵy.

Bir kúni paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) sahabalaryna:

– Senderge kúnálardyń eń úlkeni qaısy ekenin aıtaıyn ba? – degende, sahabalar «Iá, bizge qaısylary ekenin úıretińiz», – dedi.

Sonda paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Allaǵa serik qosý, ata-anaǵa qarsy shyǵý...» – dep aıtqan edi.

Adam (quqyǵyna) quqyna erekshe kóńil bólgen ıslam dini ata-anaǵa qurmet kórsetýdi moınymyzǵa borysh etip jazǵan. Ata-anaǵa qurmet – tek ar-ojdan máselesi ǵana emes, basqa da paryzdar sıaqty ǵıbadat. Tipti, Alla jolynda jıhad jasaýdan da artyq sanalǵan.

Ardaqty elshi (s.ǵ.s.): «Ata-anasyn syılap, olarǵa qamqor bolǵan perzentterge súıinshi! Alla olardyń ómirin bereketti etedi», – degen.

Basqa bir hadıste: «Kimde kim ómiriniń uzaq, rızyǵynyń mol jáne bereketti bolýyn qalasa, ata-anasyna jaqsylyq jasasyn, týǵan-týystarynyń da qamyn oılasyn», – degen.

«Qarty bar úıdiń qazynasy bar. Aqsaqaly sıregen aýyldan ar-ıman qashady» demekshi, adam balasynyń rızyq, nesibesi ata-anasyna baılanysty. Úıdiń bereketi ata-anasy, árıne túsingen janǵa. Kimde-kim ata-anasyna qurmet kórsetip, olardyń izgi duǵalaryn alǵan bolsa, onyń dúnıedegi rızyq, nesibesiniń kóbeıýine de ózindik septigi bolmaq.

– Qazaq halqy úshin kelinniń sálem salýy ata-ene men úlkenderge degen qurmettiń belgisi bolyp sanalady. Alaıda osy sálem salý tóńireginde tartysty pikirler kóp aıtylady...

– Ár nárseniń ózindik ádebi bolǵan sekildi qazaqtyń ulttyq dástúrinde de sálemdesýdiń ózine tán ádebi bar. Jasy kishi úlkenmen, kóliktegi jaıaý júrginshimen, júrip bara jatqan otyrǵanmen, az adam kóp adammen sálemdesken. Kelinder ata-enesimen, qaıyn aǵalarymen nemese úlken kisilermen, tizesin sál búgip, basyn ıip, ıbalyq sálem jasap, ısharatpen amandasqan. Munyń ózi qazaqtyń eń tamasha moraldyq qasıeti bolyp tabylady. Jasy kishiniń úlkenge birinshi bolyp sálem berýi – úlkenge degen syı-qurmeti, kólikteginiń jaıaýǵa sálem berýi – kólikteginiń takápparlanýǵa jol bermeı, ony qarapaıymdylyq, sypaıylyqqa tárbıeleýi, júrip kele jatqannyń otyrǵanǵa sálem berýi – bólmege kirip kelgen adamnyń mindetindeı bolýy, kelinniń sálem berýi – ata-enesine izettilik kórsetýi dep túsindiriledi. Kelinder ata-enesine, úlkenderge basyn ıip, ıbalyq sálem salady demekshi, osy taqyryp qozǵala qalsa keıbir jastarymyz ǵalamtor betterinde «ıilip sálem salý, namazdaǵy rúkúǵqa uqsaıdy» dep, sálem salýdy shırkke teńep, shýlap ketedi. Eger árbir ıilýdi rúkúǵqa teńer bolsaq, tik turyp sálem berý de namazdaǵy qıamǵa uqsaǵany ma? Onda ár qımylymyz shırk pe? Kez kelgen nárseniń ózindik ólshemi bar emes pe? Osy kezge deıin qazaq «kelinniń sálemin shırk» ekenin bilmeı kelgen be? Halqymyzdyń árbir salt-dástúrin «shırkke», ıakı «haramǵa» balaıtyn bolsaq nemiz qalady? Sharıǵatta «kelinniń sálem salýy shırk» degen naqty úkim de joq emes pe? Kelinniń úlkenderge sálem salýy qazaqtyń kóneden jalǵasyp kele jatqan ádet-ǵurpy.

Uly Jaratýshy adam balasyn eń kemel ári kórkem beınede jaratyp, ony sansyz nyǵmetterge bólegen. Buǵan qosa, sol nyǵmetterdiń qadirin túsindirsin, adam balasynyń hám búkil bolmystyń jaratylý maqsaty men syrlaryn uǵyndyrsyn dep ár qaýymǵa elshi jibergen. Osy oraıda paıǵambarlar – adamzatqa ár nárseniń ózindik mán-maǵynasy men mindeti bar ekenin uqtyratyn tálimi mol ustazdar. Bizdi qorshap turǵan jaratylystardy tanyp-bilip, Uly qudiretke bas ıýge shaqyrýshy ardaqty asyl tulǵalar da osy paıǵambarlar. Paıǵambarlarǵa ıman – Islam dinindegi ıman negizderiniń biri. Al, olarǵa kelgen aqıqat ortaq. Quranda Mekkede túsken 111 aıattan turatyn Júsip paıǵambarmen qatysty oqıǵa baıandalady. Onda «Júsip ata-anasyn qurmettep óziniń taǵyna otyrǵyzdy. Ata-anasynan bastap barlyq baýyrlary oǵan taǵzym etip, bas ıdi. Sonda Júsip ákesine: «Ákeı! Buryn bala kúnimde kórgen túsimniń jorýy, mine, osy. Rabbym sol túsimdi rasqa shyǵardy», - degen aıat bar. Tápsirshi ǵalymdar aıattaǵy Júsiptiń ata-anasymen baýyr­larynyń taǵzym etýin (sájde etýin) eki turǵyda joramaldaıdy.

Birinshi joramal boıynsha Júsipke qurmet sálemi retinde taǵzym etilgen. Bul Júsip súresiniń «Ákeshim! Men túsimde aspandaǵy on bir juldyzdyń jáne kún men aıdyń maǵan taǵzym jasap, sájde etip turǵanyn kórdim»,- degen 4-aıatyn rastaıdy deıdi.

Ekinshi joramal boıynsha Júsipke qaýyshqany úshin Allaǵa shúkir etý maqsatynda sájde jasalǵan. Aıattaǵy «olardyń maǵan taǵzym jasap, sájde etip turǵanyn kórdim» degen aıatty «olardyń men úshin taǵzym jasap, sájde etip turǵanyn kórdim» dep te aýdarýǵa bolady. Sonda bul ekinshi oıdy quptaıdy deıdi.

Júsip (a.s.) te bul ámirdi Alladan ekenin bilip, shúkir etken. Baýyrlarynyń jasa­ǵan áreketi men jasaǵan qastan­dyǵyna úndemegen. Demek mun­daǵy sájde «qulshylyq sájdesi» emes ekeni aıan bolyp tur.

Endeshe sharıǵatta erekshe sanalatyn sálem berýdi nege shırkke balaımyz. Sálemdesýdiń túpki maqsaty adamdardyń jáne januıanyń tatý-tátti, baqytty ómir súrýine negizdelgen emes pe?!

Jastarymyzdyń ózge eldiń saltyna ergenin, ıakı asyl dinimizdiń burmalanyp, halyq arasynda búlik shyǵýyn kózdegender osy sekildi máselelerdi kún tártibine qoıyp, qoǵamda qarama-qaıshylyqtardyń bolǵanyn qalaıdy.

«Ár eldiń salty basqa, ıtteri qara qasqa» demekshi, ár el óz dástúrin óz eline dáriptegeni jón. Onsyzda halqymyzdyń altyn qazynasy sanalatyn ata-dástúrimizdi, salt-sanamyzdy jastardyń jadyna sińire almaı jatqanda ár nárseni shırk dep jurtty mazalamasyn.

Sóz sońy, sálem salýdy shırkke teńeı bermeı, sálem berýshi sálem alýshydan bir dáreje artyq saýapqa ıe bolatynyn umytpaı, bir-birimizdi kór­gende sálem berip júreıik, aǵaıyn.

– Áńgimeńizge rahmet.

 Suhbattasqan Álimhan SYRBAI