Bilim jáne ǵylym mınıstrligi barlyq orta mektepter, kolejder, lıseıler úshin mindetti forma talaptaryn bekitken. Ol bilim berýdiń zaıyrly sıpatyn iske asyrýǵa jáne orta bilim berý uıymdary oqýshylarynyń arasynda áleýmettik, múliktik jáne basqa da ózgeshelik belgilerin joıýǵa baǵyttalǵany belgili. Sonymen qatar bilim alýshylardyń jas erekshelikterine qaraı mektep formasynyń úlgisin, túsin reglamentteıdi. Alaıda, búginde elimizdegi orta bilim berý mekemelerine qyz balalardyń oramal taǵyp kelýi máselesi ózekti bolýda. Osyǵan oraı, teologıa ǵylymdarynyń doktory, belgili dintanýshy Balǵabek Myrzaevpen áńgimelesken edik.
– Balǵabek Ábdiqaıymuly, elimizdegi bilim berý mekemelerinde hıdjab kıgen qarakózderimizdiń sany anyqtalǵan ba? Bul týrasynda Ata Zań ne deıdi?
– Qazirgi tańda respýblıka mektepterinde oqıtyn qyz balalalardyń sany 1 444 765 adamdy quraıdy. 1 qarashadaǵy málimetter boıynsha osy sannyń ishindegi hıdjab kıýge qatysty kórsetkish 2171 bolǵan. Osyǵan deıingi teologtardyń memlekettik organdarmen birlesip júrgizilgen túsindirý jumystarynyń nátıjesinde oramalyn sheshken oqýshylar da barshylyq. Ókinishke qaraı, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń ókilderi sabaq kezinde hıdjabyn sheshýge kónbeı, mektepke barmaı júrgen 193 faktiniń tirkelgenin aıtýda. Bul ahýal negizinen elimizdiń batys óńirlerinde oryn alǵan. Al keıbir aımaqtarda oramal taqqandarǵa kóz jumyp qaraý faktileri bary jasyryn emes.
Elimizdiń negizgi zańy ar-ojdan quqyǵyn belgileıdi, ol – rýhanı kategorıalar, ishki álem jáne nanym. Mektepterde oramal taǵý jáne dinı kıim kıý – ar-ojdan erkindigine jatpaıtyn syrtqy kórinister. Budan basqa, Konstıtýsıanyń 22 baby 2 tarmaǵynda ar-ojdan bostandyǵy quqyǵyn júzege asyrý jalpy adamdyq jáne azamattyq quqyqtar men memleket aldyndaǵy mindetterge baılanysty bolmaýǵa nemese olardy shektemeýge tıis dep kórsetilgen. Mundaı mindetterge árbir qoǵamdyq qarym-qatynas, onyń ishinde bilim berý salasynda ishki qaǵıdalardy saqtaý jatady.
Mektep formasyna qoıylatyn birińǵaı talaptar – árbir qazaqstandyq úshin orta bilim berý mekemelerinde mindetti túrde oryndaýǵa jatatyn normatıvtik qaǵıda. Memleket joǵaryda aıtylǵandar men oqýshynyń ishki jan dúnıesin shektemeıdi, quqyǵyn buzbaıdy, sondaı-aq ata-analardyń senimine aralaspaıdy. Tek qana bilim berý salasynda jalpyǵa ortaq qabyldanǵan ishki minez-qulyq qaǵıdasyn oryndaýǵa úndeıdi. Orta oqý oryndarynan tysqary jáne sabaq aıaqtalǵannan keıin árkim óziniń qalaıtyn kıimin kıýge erki bar.
– Osy baǵytta quzyrly organdar qandaı sharalar atqarýda? Mektep formasyn mindetteıtin qujattar oryndalmaǵan jaǵdaıda qandaı ákimshilik sharalar qoldanylady?
– Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi múddeli memlekettik organdarmen, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasymen jáne teolog-ǵalymdardy tarta otyryp, arnaıy orta bilim beretin mektepte hıdjab kıetin qyzdardyń ata-analarymen aqparattyq-túsindirý jumystaryn jalǵastyrýda. Budan bólek, mektep formasynyń talaptaryn saqtaýǵa qatysty másele tek oramalmen ǵana shektelip qalmaǵanyna nazar aýdarǵan jón. Atap aıtqanda, sabaqqa qysqa ıýbka, qymbat bújıterıalar, baǵaly áshekeı zattar, shekten tys sándenip, boıanyp, ashyq-shashyq keletin, jalpy bekitilgen mektep formasyndaǵy talaptan tys kıinetin oqýshylarǵa da sharalar qabyldanatyn bolady.
Iaǵnı, memleket tek hıdjab taǵý máselesimen ǵana emes, jalpy oqýshylardyń áleýmettik teńsizdigin joıý baǵytynda jumys júrgizip otyr. BAQ betterinde, áleýmettik jelilerde tek hıdjabpen kúresip jatqandaı kórsetý – máselege bir jaqty qarap otyrǵandardyń qıturtqy áreketteri. Osyǵan hıdjab kıetin qyzdardyń ata-analaryny erekshe nazar aýdarsa deımin.
«Bilim týraly» Zańnyń 47-baby 15-1-tarmaǵynda «Orta bilim berý uıymdarynda bilim alýshylar bilim berý salasyndaǵy ýákiletti organ belgilegen, mindetti mektep formasyna qoıylatyn talaptardy saqtaýǵa mindetti» dep jazylǵan. 49-babynyń 2-tarmaǵynda «Ata-analar men ózge de zańdy ókilder bilim berý uıymynyń jarǵysynda aıqyndalǵan qaǵıdalardy oryndaýǵa mindetti» dep kórsetilgen. Osy zańnyń 5-babyna sáıkes bilim berý salasyndaǵy ýákiletti organ «orta bilim berý uıymdary úshin mindetti mektep formasyna qoıylatyn talaptardy ázirleıdi jáne bekitedi» dep kórsetilgen.
Oǵan qosa, 49-bapta aıtylǵandaı, ata-analar men ózge de zańdy ókilderdiń, balalardyń oqý ornyna barýyn qamtamasyz etýge, bilim berý salasyndaǵy ýákiletti organ belgilegen mindetti mektep formasyna qoıylatyn talaptardy oryndaýǵa, bilim berý uıymynda belgilengen kıim formasyn saqtaýǵa mindetti. Bilim jáne ǵylym mınıstriniń 2016 jylǵy 14 qańtardaǵy №26 buıryǵy, kórip otyrǵanymyzdaı, zań talaptaryn retke keltirý maqsatynan týyndap otyr. Ata-analarǵa jáne oramal taǵatyn nemese basqa da buıryqqa qaıshy keletin mektep formasyn kıetin qyz balalarǵa osylardy túsindirý jumystary barynsha ashyq júrgizilýde. Eger osy jumystar nátıje bermese, onda mektep formasynyń talaptaryn oryndamaǵan qyzdardyń ata-analaryna aıyppul salý týraly zań normalaryn qoldaný májbúrligi týyndaıdy. Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly Kodekstiń 409 babyna sáıkes ata-analar balalarynyń mektep formasyn saqtaý týraly talaptaryn oryndaýdan bas tartqan jaǵdaıda birinshi márte 10 AEK mólsherinde, qaıtalanǵan jaǵdaıda 20 AEK mólsherinde aıyppul salý qarastyrylǵan.
– Balǵabek Ábdiqaıymuly, bizdiń elimizde dinı bilim beretin oqý oryndary da bar emes pe? Bálkim, oramalyn sheshkisi kelmegen oqýshy oqýyn sonda jalǵastyrǵany jón shyǵar?..
– Árıne, muny da balama nusqa retinde qarastyrýǵa bolady. Hıdjabyn sheshpeımin degen qyzdardyń elimizdegi qyz balalardy qabyldaıtyn medrese-kolledjderde bilim alýyna múmkindigi bar. Qazirgi ýaqytta qyzdarǵa arnalǵan Saryaǵash, Shymkent, Úshqońyr medrese-kolledjderi jumys isteıdi. Sondaı-aq zańnamanyń eshqandaı normasyna qaıshy kelmeıtindeı tártippen aqyly negizde mektep muǵalimin úıine shaqyryp jalǵastyrýǵa nemese jekemenshik mektepterde bilim alýǵa bolady.
Al, jalpy alǵanda Qazaqstanda memlekettik bilim berý jáne tárbıeleý júıesi zaıyrly sıpatqa ıe jáne dinı bilim berý júıesinen bólingen. Sondyqtan, mektepke hıdjabpen keletin qyzdardyń ata-analaryna memlekettiń, mekteptiń talaptaryna qurmetpen qaraýyn, memlekettiń zańyna baǵyný qajettigi jóninde túsindirý jumystaryn jalǵastyra berý kerek.
– Endi mynany aıtyńyzshy, sol qyzdaryna oramal taqqyzǵan ata-analar bul talapty qaıdan aldy, mundaı qadamǵa nege barady? Álde, ıslamda qyzdardyń bilim alýy mańyzdy emes pe?
– Islam dininde adamdar jynysyna qaramastan jaratylysynan teń bolǵandyqtan, áıel men er adamdarǵa bilim alý birdeı paryz etilgen. Qazirgi jahandanǵan dúnıede, zaıyrly bilim sapasy turǵysynan elimiz basqalarmen terezesi teń bolý maqsatyn ustanady. Sondyqtan, orta mektepte oqıtyn kez kelgen oqýshyny din atrıbýttaryn jeleý etip, memlekettik mekemede oqshaýlanýyna, daralanýyna, erekshelenýine jol berilmeıdi. Mektep jasyna jetken barlyq balalar bilim alýy shart deıtin bolsaq, mektep kıimine qatysty jańadan bekitilgen talaptardan eshkim attap kete almaıdy.
Ras, keıbir baýyrlarymyzdyń mekteptegi qyzdardyń oramal taǵý máselesine baılanysty ustanymdary bir jaqty bolyp keledi. Iaǵnı Quran Kárimdegi «Nur» súresiniń 31-aıatyndaǵy Allanyń qyz balaǵa oramal taǵý kerek degenin negizgi dálel etip alǵa tartady. Árıne, árbir musylman pende oramaldyń balıǵat jasyna tolǵandarǵa paryz, mindet ekenin biledi. Oǵan ılanady jáne kámil senedi. Sonymen qatar, onyń balıǵat jasyna tolǵannan keıin talap etiletinine nazar aýdarady. Islam dini balıǵat jasyna tolmaǵan qyzdyń oramal taǵýyn talap etpeıdi. Sharıǵatymyz oramal taǵýdyń túpki máni men mańyzyn, úkimin túsinbeıtin kishkentaı búldirshinniń basyna jaýlyq jabýdy mindettemeıdi. Al qyz balanyń balıǵatqa tolýyn onyń tek 9 jasqa kelýimen shektep qoıýǵa bolmaıdy. Islam ǵulamalarynyń pikirinshe, jaǵdaıatyna baılanysty qyz bala 12-13 jasta da nemese keıin de (14-15 jas) balıǵatqa tolýy múmkin.
Árbir musylman qyz bala oramaldyń qadir-qasıetin tereń túsinip, jaýapkershiligin sanaly túrde sezinip, Allanyń ámirin óz erkimen oryndaýy – asa mańyzdy amal. Qasıetti Quranda Islamda zorlyq joq ekendigi baıandalǵan. Mektep tabaldyryǵyn endi ǵana attaǵan búldirshindi jaýlyq jabýǵa májbúrleýden buryn, oǵan eń áýeli bilim men tárbıe bergen abzal. Bul – ata-ananyń basty mindeti. Óıtkeni, bilim alý – Qurandaǵy eń alǵashqy buıryq. Sondyqtan biz bilim jolyna kedergi bolyp jatqan máselelerge kelgende qyzymyzdyń bilim alýyna ruqsat berýimiz kerek.
– Balǵabek Ábdiqaıymuly, sóz oraıynda ıslamdaǵy bilimniń mańyzy jóninde aıta ketseńiz, ásirese, áıelderdiń bilim alýyna qatysty sharıǵat ne deıdi?
– Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) osy turǵyda: «Allaǵa jaqyndatatyn bilim úırenbeı ótkizgen kúnniń men úshin eshqandaı qaıyry joq» dep aıtqan hadısi bilimniń qanshalyqty mańyzdylyǵyn kórsetedi. Óıtkeni, bilim adamzattyń mártebesin kóterip, kishipeıil bolýǵa yqpal etedi. Aram oı, pıǵyldan aryltyp, shyndyqty túsinýge, qolynan kelgenshe jaqsylyq jasaýǵa shaqyrady. Alla taǵala ǵylymmen shuǵyldanyp, úırengenderin boıyna sińire biletin ǵalymdardy joǵary mártebege shyǵaratynyn Quran Kárimde bylaı baıandaıdy: «Alla taǵala senderden sondaı ıman keltirgenderdiń, ǵylym bergenderdiń dárejelerin kóteredi».
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bizdiń bilimge degen yntamyzdy arttyrý úshin bylaı degen: «Kim de kim bilim úırengisi kelse, Alla ol adamǵa jumaqqa baratyn joldy jeńildetedi. Perishteler onyń áreketin unatqandyqtan, ústine qanattaryn keredi. Aspan men jerdegi tipti, sýdyń ishindegi balyqtar da ǵalymdar úshin Alladan keshirim tileıdi. Ǵalymnyń jaı quldardan artyqshylyǵy, aıdyń ózge juldyzdardan artyqshylyǵyna uqsaıdy. Ǵalymdar – paıǵambarlardyń mırasqorlary. Paıǵambarlar altyn men kúmisti mırasqa qaldyrmaıdy, tek qana bilimdi mıras etip qaldyrady. Ol mırasty alǵan adam molshylyqqa keneledi».
Negizi adamnyń bilimi artqan saıyn Allaǵa degen senimi, qurmet, qorqynyshy artady. Jalpy, bilim alý – Islamnyń eń basty qundylyǵy. Sol sebepti, Qurannyń eń alǵashqy aıaty «Oqy! Jaratqan Allanyń atymen oqy!» dep tústi. Allanyń bul jerde «Oqy!» dep otyrǵany qaı kitap? Ol – eki kitap: biri – Quran kitaby, ekinshisi – fızıkalyq jáne metafızıkalyq jaratylys kitaby. Al jaratylys iliminen habary joq adam Qurandy durys túsine almaıdy. Osy turǵydan alǵanda, mektep qabyrǵasynda oqytylatyn hımıa, matematıka, bıologıa jáne taǵy basqa pánderdiń barlyǵy dúnıeniń qudiretin tanýǵa jol ashady. Sondaı-aq, aspan men jer jaratylysy, kún men túnniń almasýy, kún men aıdyń belgili bir júıede qozǵalýy, adamnyń jaratylýy sıaqty Allanyń bar ekenin dáleldeıtin ári tereń oılanýǵa jeteleıtin túrli qubylystar tek qana bilim arqyly bolady.
Ál-Farabı, Ibn Sına, Ibn Haldýn, Idrısı, ál-Bırýnı, ál-Horezmı, Ibn Batýt, ál-Battanı, Djabır ıbn Afláh, ár-Razı, ál-Ǵazalı sıaqty kóptegen ǵalymdarymyzdyń bilim jolyna túsýine joǵarydaǵy aıat-hadıster sebep bolǵany anyq. Sondyqtan, mektep jasyndaǵy balany ımandylyqqa baýlyp, oǵan bilim úıretý – árbir adamnyń azamattyq ári musylmandyq boryshy. Dinı hám zaıyrly bilim – bolashaqtyń kilti.
– Áńgimeńizge rahmet!
