Musylmannyń paryzy qaısy? Mindeti ne? Qulshylyq pen tirshilik qaıtse qabysady? Búgingi kúnniń árbir musylman balasyna oı salatyn áńgimeni fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, profesor Omar Jálel tarqatyp berdi. Nazarlaryńyzǵa usynamyz. 

– Aǵa, jaqynda jaryq kórgen «Hareket» kitabyńyz oqyrmandar arasynda qyzý talqylanýda.  Osy kitabyńyz shyqqannan keıin ózińizde qandaı oı paıda boldy? «Áttegen-aı» degen tusyńyz boldy ma?

– Joq. Eshqandaı da ókinish bolǵan joq. Sebebi, bul o basta elenip-ekshelgen, talqylaýlardan ótken dısertasıalyq jumys bolatyn. Shynymdy aıtsam, «Hareketti» dál osylaı qoǵamdyq pikir týdyrady, oqyrmandar tarapynan úlken qyzyǵýshylyq bolady dep oılaǵan joqpyn. Jazylǵannan keıin alty jyldaı jatqan dúnıemdi shákirtterimniń ótinishimen, aıtýymen kitap qylyp shyǵardym. Ókinetindeı bul ádebı shyǵarma emes, ǵylymı jumys. Biraq, osy «Hareketten» keıin osy kitapqa enbegen, Abaıdyń jańa qyrlary, jańa oılar kelip júr.

– Kitabyńyz Abaıdyń «Adam bol, mal tap» degen qaǵıdasyn negizge alady.  Adam qaıtse adam qalpynda qala alady?

– Shynyn aıtqanda, keıingi kezge deıin Abaıdyń osy «Adam bol, mal tap» degen sózin nazarǵa almaı keldik. Abaı bul sózdi eshteńege súıenbeı ata salǵandaı sezindik. Biraq, Abaı anyq aıtyp tur eken. Jalpy, keshegi Keńestik kezeńde tárbıelengen urpaq adam bolýdy mal tabýmen esh baılanystyrǵan emes. Sebebi, ol kezde kásippen aınalysýdy namys sanaıtyn. Tipti, «saýdager» dep kemsitip aıtatyn. Sebebi, ıdeologıa solaı boldy. Al qazir adamnyń adam bolýy mal tabýmen baılanysty bolyp tur. Zamannyń ózi soǵan alyp keldi. Mal – kapıtal. Qazaq buryn «mal-jan aman ba?» dep amandasqan. Nege qazaq eń ardaqty janynyń aldyna maldy shyǵaryp tur deısiz? Ol mynadaı úsh jaǵdaıǵa baılanysty eken. Birinshisi, mal adamnyń janyn ashtyqtan, sýyqtan, ystyqtan saqtaıdy. Iaǵnı, fızıkalyq turǵydan saqtaıdy. 

Ekinshiden,  mal adamnyń uıatyn, ujdanyn saqtaıdy. Eger malyń joq, kedeı bolsań eriksiz bireýdiń dúnıesine kóz tigesiń. Uıatty qoıyp odan nan suraısyń, qaryz suraısyń. Budan kisiniń qadiri ketedi. Shákárimniń de «maqtan úshin mal jıma, jan úshin jı, Bireýge kózsúzbestiń qamy úshin jı» deıtini osy.

Al úshinshi maǵynasynda mal adamnyń boıyndaǵy adamdyq qasıetterin júzege asyrýǵa kómektesedi. Abaı aıtady «maldy ıhsanda qolyń qysqa bolmas úshin jı» deıdi. Ihsan ıslam dinindegi bir maǵnasy muqtajǵa kómektesý degendi beredi. Adam bireýge jaqsylyq jasaý arqyly ǵana óziniń boıyndaǵy jaqsy qasıetterin syrtqa shyǵara alady eken.

Mine, qazaqtyń «Mal-jan aman ba?» degen bir aýyz sóziniń astarynda: «Hareketiń bar ma? Kásibiń bar ma? Qaltań qalyn ba?» degen sózder jatyr.

– Jalpy adam baı bolý úshin bilimdi bolý kerek pe álde aqyldy bolý kerek pe?

– Qolyńda túk joq bolsa qur aqyldan paıda joq. Máshhúr Júsip «aqyl malda» deıdi. Bir qaraǵanda qulaqqa túrpideı estiledi. Biraq, shyndyǵy sol. Máselen, anańyz qatty aýyryp jatsa, sizdiń qolyńyzda sol anańyzdy emdetetin mal bolmasa qur aqylmen ne amal qylmaqsyz. Máshhúrdiń «Aqyl malda» dep otyrǵany osy.

Qazaqta «Adamnan suraǵannyń eki kózi shyǵady, Alladan suraǵannyń eki búıiri shyǵady» degen naqyl bar. Biz qazir «aılyǵymdy kóbeıtshi, syıaqymdy kóbeıtshi» dep adamdardan surap júrmiz. Osydan bizdiń eki kózimiz shyǵyp júr. Iaǵnı, nátıjesiz. Negizinde, maldy ıesinen suraý kerek. Al maldyń ıesi kim? Árıne, Alla.  Abaı: «Qudaıdan mal suraısyńdar, berse almaısyńdar» dedi. Qudaı ne berdi degenge, Abaı: «Alla Taǵala senderge mal tabarlyq qýat berdi» deıdi. Sonda adamzatqa densaýlyq mal tabý úshin berilgen eken. Eshkimge jaltaqtamaı, tilenbeı ómir súrý úshin Alla adam balasynyń on eki múshesin saý, qýatty qylyp jaratty. Negizi, árbir ata-ana ul balany mal tabýǵa, qyz balany ana bolýǵa tárbıeleý kerek. Qazir tepse temir úzetin qanshama jigitter kedeı. Nege? Sebebi, olarǵa basynda tárbıe durys berilmegen. Qazaqta «on eki músheń saý bolsa, kedeımin dep aıtpa»  degen maqal osy jaıttarǵa qatysty aıtylsa kerek.

– Siz qazir meshit medresesinde de shákirtterge dáris beresiz. Qazir sol shákirtterge dindi tek 5 paryzdyń tóńireginde ǵana túsindirip júrgen joqpyz ba?

– Ras, qazir shákirtterge dindi tek 5 paryz sheńberinde túsindirilip júr. Biraq, musylmanshylyq bul beseýimen tolyqpaıdy. Máselen, DAISH-tyń sodyrlary aýyzdarynan Allany tastamaıdy. Al, jasap júrgenderi musylmandyqtyń mańaıyna da jýyqtamaıdy. Máshhúr Júsip: «Musylmanshylyq eń birinshi ýaǵdaǵa opaly bolýmen bolady» deıdi. Ýaǵda dep otyrǵany ýáde ǵoı. Qazaq «Aıtsań ýádeńe jet, ýádesiz Qudaıǵa shet» deıdi. Bizdiń Alla Taǵalaǵa bergen eń alǵashqy ýádeni «álmısaq ýádesi» deıdi eken. Alla Taǵala adamdy tolyq jaratpaı turyp «Rabbylaryń kim?» dep surady. Sonda, «Ia, Rabbym sensiń» dedi. Biz osylaısha Qudaıǵa ýáde berdik. Biz endi sol ýádege adal bolýymyz kerek. Alla Taǵala Quran Kárimde birneshe márte, «Men ýádemnen taımaımyn, sender ýádelerińnen taımańdar» dep eskertedi. Biraq, biz umytshaqpyz. Qudaıdyń aldyndaǵy ýádemizdi umytyp ketemiz. Máshhúr Júsiptiń: «musylmanshylyq eń birinshi ýaǵdaǵa opaly bolýmen bolady» dep otyrǵany osy.  Biz qazir bir-birimizge bergen ýádeni oryndamaımyz. Sonda bizdiń qaı jerimiz musylman. Saıd Nursı degen túriktiń ǵulamasy Anglıaǵa barǵan kezde «slova jentlmen» degendi kórip tań qalyp, «aǵylshyndarda din joq, musylmandyq bar eken, al bizde din bar, musylmandyq joq» depti. Iaǵnı, aǵylshyndar bir dúnıege ýáde berip, «slova jentlmen» dep aıtsa boldy. Oǵan qolhat, kelisimshart degenniń qajeti joq. Mindetti túrde ýádesinde turyp, oryndaıdy eken. Al, bizde qol hat jazyp berip turyp aldap ketetinder bar ǵoı.

Iassaýıdyń da aıtatyny osy. «Basyńa shalma oradyń, ústińde súnnet kóılek, qolyńda tasbıh. Biraq, musylman bolmadyń» deıdi Iassaýı.

Musylmandyq ekinshi sıpatyn taǵy da Máshhúr aıtady: «Paıdamen zıan qatar kelgende paıdany ózgege berip, zıanyn ózińe qaldyrý» deıdi. Bul óte qıyn jaǵdaı. Sebebi, bizdiń nápsimiz óte kúshti. Eger aldymyzǵa bir arzan, bir qymbat zat kelip, sonyń bireýin ózgege berý kerek bolsa, sapalysyn, táýirin, qymbattaýyn ózimizge alyp qalǵymyz kelip turady. Iaǵnı, nápsiniń qalaýyn jasaımyz.

Al bul da musylmandyqqa jatpaıtyn qylyq. Qazaq «Paıda zıannyń arǵy jaǵynda» deıdi. Eger álgi zattyń sapalysyn bireýge berip, nasharyn óziń alyp qalsań seniń nápsiń zıan shegedi de, rýhyń baııdy eken. Al, musylmandyqtyń úshinshi sıpaty, jomarttyq, tórtinshi sıpaty, musylmandyqtyń shyńy, barsha adamdy Adam ata men Haýa ananyń balasy, meniń baýyrym dep qaraýmen bolady deıdi. Qazir biz ózge ultty bylaı qoıǵanda óz qazaǵymyzdy jaqtyrmaımyz ǵoı.

Odan keıin jalpy jurtqa paıdaly bolsań musylmansyń deıdi. Iaǵnı, jaqsy ustaz bolsań, jaqsy etikshi bolsań. Jurt seniń isińnen lázzat alsa sen shynaıy musylmansyń. Osy oıyn qoryta kele Máshhúr atamyz aıtady: «Áıtpese, qur namaz oqýmen, qur oraza ustaýmen, domalaq-domalaq tastardy jipke tizip alyp sanaýmen musylmanshylyq bolmaıdy».

Din ózi úsh nársemen bolady. Ol aqıda, amal, aqylaq (ahlaq). Aqylaq dep aıtyp otyrǵany – minez.  Dál qazir bizde osy sońǵy aqylaq máselesi aqsap tur. Buny ımamdar da túsindi.

Suhbattasqan Oljas SÁNDİBEK