Qazaq oıshyldarynyń dinı dúnıetanymy Quran-kárim, Hadıs-shárip, Sharıat sekildi ıslamnyń qaınar kózderiden bastaý alyp, dástúrli ıslam arnasynda qalyptasty. Jalpy dástúrli ıslam degende, Qazaqstan jerine ıslam Hıjaz ben Horasan jerlerinde qatań áhl ál-hadıs mektebine tán ortodoksaldyq kúıinde tarala qoıǵan joq. Jergilikti musylman jamaǵatynyń basym bóligi dinı ustanymy men kózqarastarynda aqıdada samarqandyq matýrıdılik ilimdi, fykhta hanafılik mazhabty basshylyqqa alady. Qulshylyq, ǵıbadattarynda ata-baba jolyn ustanatyndyqtan, olardy «dástúrli musylmandyq senimdegiler» dep ataý ádetke aınalǵan.
Qazaq halqynyń dinı dúnıetanymynyń dástúrshildigi, onyń sınkrettiligi munda ıslamnyń ózgeshe túrkilik reńge ıe bolýyna ákeldi. Bul aımaqta hanıfılik mazhabtaǵy sýnnılik ıslam, eń aldymen, jergilikti salt-dástúrge degen tózimdiligimen jáne jańashyldyqqa degen lıberaldyq qatynasymen erekshelendi. Sondaı-aq ıslamdy taratýda ıasaýııa, nakshbandııa tárizdi sopylyq aǵymdar – tarıqattar erekshe oryn aldy. Jalpy Iasaýıden Shákárimge deıingi qazaq dalasynyń oıshyldarynyń dúnıetanymdyq kózqarastarynda sopylyq dástúrdiń negizgi rýhanı qaınarlardyń biri bolǵany jáne bul tarıhı-mádenı sabaqtastyqtyń keshegi keńestik dáýirge deıin saqtalyp kelgeni barshaǵa aıan. Árıne, biz bul jerde, Shákárim zamanynda keń etek alǵan «nadan sopylyq», «jalǵan sopylyq» týraly, qazirgi zamanda boı kórsetken «kúmándi sopylyq» týraly aıtyp otyrǵanymyz joq.
Islam dinı dástúrleriniń kóshpendi túrkiler seniminde basty oryn alýy ıassaýııa tarıqaty túzgen fılosofıanyń myqtylyǵymen túsindiriledi. Kók Táńiriniń ulylyǵyn qádirleı bilgen túrki halqynyń tanym, túsinigine ortaq bolǵan ıslam dininiń rýhanı qundylyqtary da Ahmet Iasaýı hıkmetteri arqyly endi. «Dıýanı hıkmet» shýmaqtarynda qazaqtar osy kúnge deıin qadir tutatyn oıshyldyń dinı jáne fılosofıalyq ustanymdary naqty aıqyndaldy. Bul halyqtyń rýhanı tanymynda, ómir talabyna aınalǵan dinı dástúrlerde ıassaýııa ilimderiniń keńinen qoldanylýyna alyp keldi. Táńirge degen fılosofıalyq ustanym óz deńgeıin keńeıtip, Allaǵa degen senimmen ushtasyp, rýhanı mártebesin arttyrdy. Iaǵnı, sopylyq ilimdegi «qalb» máselesi barynsha ashyq qarastyrylyp, bir Allaǵa moıynusyný adamzat júregine jazylyp qoıǵan senim retinde qabyldandy.
Sopylyq dúnıetanymdaǵy adam máselesi, erkindik, ómirdiń máni, ar-ojdan, «adamzattyń bárin súıý» (Abaı) sıaqty jalpyadamzattyq mańyzy bar kóptegen máseleler qaı ultta bolmasyn, ýaqyt pen keńistikke baǵynbaıtyn, adam balasyna ortaq qundylyq ekendigi eshqandaı daý týdyrmas basy ashyq másele. Shákárimniń negizgi fılosofıalyq traktaty «Úsh anyq» pen dinı etıkalyq sıpaty basym poezıasynda Qudaı, álem jáne adam taqyryptarymen sıpattalatyn úshtaǵandyq máseleni tanýdaǵy ıslamı kálamnyń, sopylyq pen fılosofıanyń oılaý júıeleriniń ózara yqpaly baıqalady. Onyń shyǵarmashylyǵyn barlaı otyryp, túrkilik ıslam fılosofıasynyń ózegin sopylyq quraıtynyn, al sopylyqtyń qazaqı musylmandyq túsiniktiń ózegin quraıtynyn, bul dúnıetanymdyq júıeniń qalyptasý erekshelikteri táfsır jáne taýıl ádisterin taldaý arqyly aıqyndalatynyn ańǵarýǵa bolady.
Degenmen, onyń dinı aǵartýshylyq jańashyldyǵy ózinen buryn jáne qatar ómir súrgen qazaqtyń uly aǵartýshylary Sh.Ýálıhanov, Y.Altynsarın, A.Qunanbaev sıaqty demokratıalyq úrdiske, órkenıetke jetýdi nasıhattaýmen de sıpattalady. Shákárim de aǵartýshy retinde dúmshelikke, dogmatızm men býkvalızmge qarsy boldy. Mundaı kózqarasty qazaqtyń dinı aǵartýshylarynyń kópshiliginen, mysaly, Ǵumar Qarash pen Máshhúr Júsip Kópeevten de baıqaýǵa bolady. Aıtalyq Ǵumar Qarash:
«Mysaly nadan sopy bir qara tas,
Halyq sory osy kúni kesirli sý
Nadan sheıh tentek sopy eki joldas
Nadan sheıh dinniń sory, kúnniń sory
Bir qashpa olardan sen myń keri qash», - dep, 1911 jyly jaryq kórgen «Órnek» atty eńbeginde: «Hazretter (adasqan sopynyń pirleri) ózderi bek dúnıaýı ǵylymdardan habarsyz qatty nadan bolady. Hátta házirettiń túrleri, múrıd jıýlarynyń ózi nadandyqtarynan keledi. Jáne bul joldaǵy adamdardyń bárinde hıalı aýrýlyq bolady, ol hıalı aýrýlarǵa kóp ýaqyttar rıdaıat shegý (azap), qarańǵy hanaqalarda kún keshirý, begirekte nadandyq sebepti áhil tasaýyftyń hıalı kerimderine ıshanyp (ılanyp) júredi» dep tujyrymdaıdy.
Al Máshhúr Júsip bolsa, aldyńǵy qatarly Batys Eýropa jáne orys mádenıetin moıyndaı otyryp, olardyń ozyń oılarynyń túp-tórkininiń ıslam qaınarkózderimen úndes keletindigin atap kórsetedi: «Iaýropa (Eýropa) jurtynyń úlgi-ónege alyp, ǵylym-bilim alyp jatqan úlgileri – osylardyń sózi. Bizdiń musylmandy qorlyqta qaldyryp turǵan – Qal ǵylymynda júrgen, qalǵandardyń sózi. Toqsan aýyz sózdiń túımedeı túıinin ustap, kúlli Eýropa adamdyqqa jetti. Onan bizdiń musylmandardyń ǵylym-bilimge jetilgenderi perevodtap alyp, bizge tárki-tárjime qylyp túsindiredi. Molda attaryna qanyq bolǵan: Lermontov, Saltykov, Tolstoılar bizdiń musylmannan shyqqan, jurttan ozǵan ala aıaq júırikterdiń sózinen úlgi-ónege alyp sóılegen. Onysyn ózderi sóılegen sózinen bildirip ketken. Munan kelip bizdiń musylmannyń júırikteri perevodtap alyp, bizge sóılep jatyr. Bizdiń buǵan jyldam túsinetinimiz: «Qurannan alǵan jerin - Qurannan kór!», - dep bilip turmyz. Hadıs Sharıften alǵan jerin Hadıs sharıften kórip, bilip turmyz. Qaı kitaptan alǵan bolsa, sol kitaptardyń sózi bizdiń qolymyzda daıar. Sondyqtan sózge sózi úıles kelgen soń, olardyń sózine: «Qylsha moıynym-munsha!» - deımiz».
Aqylǵa negizdelgen ımandy qup kóretin Shákárimniń uly ustazy Abaıǵa qulaq túrsek, otyz segizinshe sózinde «bul zamannyń sopy moldalary hakim atyna dushpan bolady», deıdi. «Pendeliktiń kámálaty áýlıelikpen bolatuǵyn bolsa, kúlli adam tárki dúnıe bolyp hý dep tarıqatqa kirse, dúnıe oıran bolsa kerek. Bulaı bolǵanda maldy kim baǵady, dushpandy kim toqtatady, kıimdi kim toqıdy, astyqty kim egedi, dúnıedegi Allanyń pendeleri úshin jaratqan qazynalaryn kim izdeıdi? Háramı, makrýhı bylaı tursyn, Qudaı taǵalanyń qýatymenen, ıjtıhad aqylyńmenen taýyp, rahatyn kórmegine bola jaratqan, bergen nıǵmetterine, onan kórmek huzýrǵa sýyq kózben qarap, eskerýsiz tastap ketpek aqylǵa, ádepke, ynsapqa durys pa?» dep kórsetedi. Al, Shákárim bolsa:
Kónbeımin dindi teris burǵanyńa
Sopynyń bara qoıman qurbanyna.
Aqıqat syrymdy aıtsam – Tolstoıdyń,
Myń sopyny almaımyn tyrnaǵyna, - dep, «taza aqylmen tappaǵan dinniń shyn din emes jyndylyq» ekendigin alǵa tartady. Shákárim dinı qundylyqtardy nasıhattaı otyryp, jikke bólinýshilikten, búlikten boıdy aýlaq ustap, qoǵamnyń adamshylyq turǵydan tazarýyn, ıman men rýhanı nurǵa bólenýin ýaǵyzdaıdy.
Bul turǵydan alǵanda, Shákárimniń dinı kózqarastary búgingi qazaqstandyq qoǵamda qalyptasqan dinı ahýal úshin de ózektiligimen kózge túsedi. Ǵumar Qarashtyń aıtyp otyrǵan «tentek sopysynan» ózge jat jerlik «nadan sheıhtar» búgingi jastardyń sanasyn ýlaýda. Álemdik geosaıasattaǵy dinı faktordyń kúsheıýi, qazaqstandyq qoǵamnyń dinge qatysty jahandyq úrdisterge ashyq bolýy dinı pıǵyldaǵy ekstremızm, terorızm jáne jalǵan dinder máselesin alǵa tartady.
Atyn atap, túsin tústemesek te, jalpy jurtshylyqqa belgili bul keri aǵymdar rýhanı izdenis ústindegi jastardyń dúnıetanymdyq mádenıeti qalyptaspaǵanyn paıdalanyp, olardyń kez kelgen jas adamǵa tán bolyp keletin rýhanı izdenisterin, keıde, tipti, áleýmettik-materıaldyq muqtajdyqtaryn paıdalanyp, stýdent-jastar shoǵyrlanyp ornalasqan jerlerde tikeleı ýaǵyz arqyly nemese ınternet resýrstary arqyly olardy óz qataryna tartyp alýda. Nátıjesinde kóptegen qazaq balasy halqymyzdyń ǵasyrlar boıy ustanyp kelgen hanafılik dástúrli ıslamnan jerip, qoǵamnan, memleketten, tipti otbasy men qurby-qurdastarynan oqshaýlanyp, mazhabtan tys, maqsaty kúmándi jatjerlik aǵymdardyń qataryn tolyqtyryp, ózderi baıqamaı syrtqy yqpaldy kúshterdiń geosaıası oıynynyń qurbanyna aınalyp ketýde.
Jańa ǵasyrdyń basynda oryn alyp otyrǵan bul úrdister jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda da bolǵan tárizdi. Mysaly, halqynyń qamyn jegen Máshhúr Júsip «soldattyqtan qashqan qumyra bórikti, tolaǵaı basty noǵaılardyń», «Ferǵana zamanynan aq patshaǵa qaramaı, qashty, qýdy, birin-biri ıtteı talap júrgen zamannyń kezinde óz basyn ólimnen alyp qashqan sart-saýannyń qýlarynyń», «Mekke... Medıne... eki sháriptiń adamdaryn jamandaıtyn ápendilerdiń» qazaq arasyna kelip din úıretpegin bylaı dep túıindeıdi: «Qazaq maqalynda burynǵy áýlıe ótken ata-babalary aıtyp ketken: «Qoıdy shartyq búldiredi, eldi qortyq búldiredi» – dep. Sol maqaldyń haqıqatyn, mine, bizder kózimizben kórip, qolymyzben ustaǵandaı bolyp nandyq. Qazaq ishine kim keledi? Onan qashqan, munan qashqan, jamandyqpen kózin ashqan keledi».
Islam shekten shyqqandy jaqtamaıdy, dinde shekten shyǵýshylyq pen nemquraıdylyqty sıpattaıtyn «tafrıt» jáne «ıfrattyń» ekeýi de quptalmaıdy. Dindi aýyrlatpańdar, jeńildetińder, orta joldy ustanyńdar, durys baǵyt baǵyt kópshilik jaǵynda degen maǵynada aıtylǵan ıslamnyń áz paıǵambarynyń ósıetteri barsha jurtqa belgili. Shákárim qajy Qudaıberdiuly da «Mahabbat pen qumarlyq» atty óleńinde bylaı deıdi:
«Súıtse de ıfrat bar, tafrıt bar,
Jaraı ma sony aıyryp rettemeı.
Ne qylsań, qyl adamǵa mahabbat dep,
Meıliń sók, meıliń úıret, aıla izdenbeı.
Ol súıýiń shyn bolsyn, jalǵan emes,
Buldyr bolma ózińe-óziń senbeı.
Dúnıequmar, zalalkes bola qalsań,
Ólimdi oıla kelerlik kúni erteńdeı».
Jas kezinen bastap mýzykamen de, metafızıkamen de, etıkamen de áýestengen Shákárim óz dúnıetanymynyń evolúsıasy barysynda boıyndaǵy bilimin Batystyń zaıyrly fılosofıalyq bilimimen de ushtastyra bildi. Sonyń negizinde darvındik jaratylystanýdy, pánshil, zatshyl materıalısik fılosofıany, jannyń bir deneden ekinshi denege aýysýy týraly spırıtýalızm men psıhologıany teriske shyǵardy. Dinı tanymnyń joǵary deńgeıine kóterildi.
«Keldim qaıdan, baram qaıda, ne etsem paıdam» degen negizgi ómirmándik máselelerdi qozǵaıtyn oıshyl-aqynnyń «Úsh anyq» eńbegi onyń otyz jyldyq rýhanı izdenisiniń jemisin bildiredi. Onyń birinshi anyǵy kóne grek fılosoftarynan bastap, eýropalyq klasıkalyq fılosofıaǵa deıin sheshimi biraýyzdan tabylmaǵan negizgi sýbstansıalyq másele bolyp kelgen túpnegizdi bylaı dep tujyrymdaıdy: «barlyqtyń túp sebebi jaratýshynyń bilim, qudiret sheberliginde ólsheý joq. Dálelderim: ǵylym jolynda bul barlyqtyń esh nársesi ózdiginen bar bola almaıdy da, qozǵala almaıdy. Buǵan sebep kerek. Eger ol sebepke de bir sebep kerek bolyp, sebeptiń túbi joq bolady delinse, eń túbi sebepsiz, bar sebep bolmasa bolmaıdy. Sol sebepsiz bar bolý sebep jaratýshy bolady. Eger sol sebepsiz bar bolǵan atom, nur sıaqtylar delinse, olar sebepsiz bar bolǵan nárse emes, dálelim – olarda qozǵalys bar, qozǵalýda, júrisiniń ólsheýi bar. Ólsheýli nárse ózi bar bolǵan, eger qozǵalys prıtájenıe, otrısanıe ózine tartý, ári ıterý zańymen delinse, ol qozǵalysqa da sebep kerek. Ol zańdy salýshy kerek… Sondyqtan olardyń túp sebebi sebepsiz bar sebep, túp jaratýshy».
Shákárimniń oıynsha jan ólmeıdi, ol da tán tárizdi ózine azyq qajet etedi. Jan tánniń qojaıyny, tán ólse shirip basqa túrge aýysady, al jannyń zaty ǵaryshtan. Jannyń ajalsyzdyǵy, asa mańyzdylyǵy Shákárim kórsetken ekinshi – anyq. Bul fánı men baqılyq ýaqytta da «janǵa kerek azyq Shákáriminiń oıynsha ol – ujdan. Shákárim ujdandy úsh qasıet quraıdy dep sanaǵan. Ol – ádilet, meıirim, ynsap. Shákárim jan týraly óziniń izdenisiniń anyǵyna kóz jetkizgennen keıin janǵa eki dúnıege de kerek azyq ujdan degen baılamǵa kelgen. Bul «Úsh anyqtaǵy» qorytyndy oı. Shákárimniń úshinshi anyǵynyń da sheshýi osy – ujdan degen durys». Qazirgi jańartýshylyq pen jahandanýǵa tap kelip otyrǵan elimiz ben halqymyz úshin bolashaqqa durys baǵdar ustanýda ótkenniń ósıetinen tálim alý mańyzdy. Ásirese, búgingideı plúralıstik qoǵamda, dinder men dúnıetanymdar, mádenıetter men órkenıetter qıýlasqan zamanda dástúrli din men mádenıettiń qazbalanyp, onyń keı tustarynyń qaıta baǵamdalýy, qarańǵy túnde baǵdar kórsetetin temirqazyqtaı bolǵan Abaı men Shákárimniń dinı dúnıetanymyn qaıta paıymdaý osy zamannyń ózekti máseleleriniń biri.
Baqytjan SATERSHINOV,
Dintanýshylar kongresiniń tóraǵasy,
fılosofıa ǵylymynyń doktory, profesor
