– Ereke, siz sońǵy kezde, Keńes úkimetine qyzmet etken qaıratkerlerimiz 1930 jyldary sol úkimetke qarsy astyrtyn uıym quryp kúresken dep júrsiz. Bul sózińiz qanshalyqty shyndyqqa janasady?
– Iá meniń solaı dep aıtyp júrgenim ras. Men sońǵy úsh jylda «T. Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty derekti fılmder túsirý barysynda qýǵyn-súrginge baılanysty kóptegen muraǵat qujattarymen tanystym. FSB-nyń, KNB - niń muraǵatynan T. Rysqulov, O. Jandosov, S. Qojanov, U. Qulymbetov, Sh. Shonanova, T. Júrgenov, t.b qaıratkerlerimizdiń isimen tanysyp, olardyń 1937-38 jyldary tergeý barysynda bergen jaýaptaryn saralaı kele, osyndaı qorytyndyǵa keldim. Meniń qolymda astyrtyn uıym bolǵanyn rastaıtyn eshqandaı qujat joq. Biraq sol Reseıge bodan kezdegi qujattarǵa on mór basylsa da sene berýge bolmaıdy. Sebebi orystar tarıhty óz múddesine qaraı burmalap jazǵan. Sol sebepti, qazaq ultshyldarynyń astyrtyn uıym qurǵanyn tarıhı faktilerge jáne logıkaǵa súıenip aıtqan durys.
– Sonda uıymnyń qurylýyna ne sebep boldy jáne onyń maqsaty ne edi?
– Bul uıymnyń qurylýynyń basty sebebi qazaq qaıratkerleriniń Keńes úkimetine degen senimi joǵalyp, onyń arty narazylyqqa , óshpendilikke alyp kelýi edi. Basynda Keńes úkimetine senip qalǵan qaıratkerlerimiz soǵan qyzmet etti. Ol úshin olardy kinálaýǵa da bolmaıdy. Sebebi, 1917 jyly bılikke kelgen bólshevıkter partıasynyń baǵdarlamasynda «patsha zamanynda otar bolǵan ulttar, endi óz aldyna táýelsiz memleket bolýǵa quqyly degen bap bolatyn». Soǵan senip qalǵan qaıratkerlerimiz aldanǵandaryn kesh túsindi. Bul kezde Stalın bastaǵan úkimet aıaǵyna nyq turyp, totalıtarlyq júıe kúsheıe bastaǵan edi.
– Olar aldanǵandaryn qandaı jaǵdaıda túsindi ?
– Oǵan birneshe sebepter boldy. Keńes úkimetine degen senimsizdikteriniń eń bastysy 1928 jyldan bastaldy. Stalın 1928-32-shi jyldardaǵy birinshi besjyldyqty ındýstrıalandyrý besjyldyǵy dep atady. Reseı sol jyldary 1500 iri óndiris oryndaryn, zavod- fabrıkalar, áskerı nysandar, Máskeý metrosyn salýdy josparlady. Sol qurylys nysandaryna shetelderden qural-jabdyqtar alýǵa, mıllıondaǵan jumysshylardy tamaqpen qamtamasyz etýge qarjy qajet boldy. Sondyqtan 1928 jyly qazanda «kámpeske» jaıly qaýly shyqty. Máskeý kámpeske tek iri baılar men handardyń urpaqtaryna ǵana qatysty degenimen, is júzinde búkil halyqtyń bar maly men astyǵyn tartyp aldy. Munyń arty ulttyń qasiretine alyp keletinin túsingen T. Rysqulov, N. Nurmaqov t.b, qaıratkerlerimiz úlken minberlerden sóılep, kámpeske tartyp alý jolymen emes, salyq salý arqyly júrgizilýi kerek dep , ashyq qarsy shyqty. Biraq Reseı ózi qýatty memleketke aınalý úshin zulymdyq saıasatyn jalǵastyra berdi. Dinsizder qudaı joq degen saıasatty ustanyp, molda-ımamdarymyzdy atyp, quran kitaptaryn órtep, meshitterimizdi klýbqa , atqoraǵa aınaldyrdy. Stalınniń kezekti kýlaktardy joıý jaıly qaýlysy qaıratkerlerimizdiń narazylyǵyn óshpendilikke ulastyrdy. Kýlakty joıý degen sóz, bul orta aýqatty sharýany joıý degen sóz. Ulttyń tiregin joıý degen sóz. Bul adamzat balasynda bolmaǵan jaýyzdyq edi. Osy kezde ultshyl azamattarymyz júrekteri qan jylap, ultty joıylýdan saqtap qalý úshin halqyna arasha túsedi. Olar Keńes úkimetine qarsy ashyq kúreske bara almaǵan soń, bastaryn báıgege tigip, astyrtyn kúreske shyǵady. Maqsattary – Qazaqstandy Keńes úkimetinen bólip alyp táýelsiz egemen el etý. Sol maqsattaryna jetý úshin T. Rysqulov bastaǵan qaıratkerlerimiz 1929-30 jyldary qazaq ultshyldarynyń astyrtyn uıymyn qurady.
– Bul sizdiń astyrtyn uıym quryldy degen jáı boljamyńyz ǵoı? Ony rastaıtyn qandaı dálelderińiz bar?
– Iá, biraq bul boljam sol kezdegi oqıǵalarǵa, qaıratkerlerimizdiń tergeý barysynda bergen jaýaptarynyń negizinde jasalynyp otyr. Árıne, ol jaýaptardyń anyq –qanyǵyna birden kóz jetkizý qıyn. Biz sol qýǵyn –súrgin jyldary atylǵan qaıratkerlerimizdiń tergeý barysynda bergen jaýaptaryn ótirik, jala jabylǵan deımiz. Sol baıaǵy orystyń aıtqanyna senip, oǵan qarsy ýáj aıta almaı júrmiz. Meniń oıymsha olar negizinen bolǵan oqıǵany aıtqan. Ol qujattar qupıa, osy kúnge deıin ashylmaǵan. Jekelegen tarıhshylarǵa, qaıratkerlerdiń urpaqtaryna ruqsat etilgenmen, áli de júıeli túrde zerttelip, saraptama jasalynbaǵan. Táýelsizdik alǵannan keıingi jyldary tarıhshylarymyz negizinen tek Alashordashylardy, onda da bir jaqty zerttedi. Tipti Alash qaıratkerleri degende, shatasyp tek Alashordashylardy ǵana aıtatyn kúıge jettik. Jaraıdy, ol endi basqa áńgime. Men óz joramalymdy osy uıymnyń ashylýyna sebepker bolýy múmkin eki faktimen baılanystyrsam, biraz nárseniń beti ashylady.
– Ol qandaı faktiler?
Birinshi fakt, ıaǵnı bolǵan oqıǵa. 1920 jyly Alash orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bólshevıktter partıasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi astyrtyn júrgizýimiz kerek deıdi. Osydan keıin Alash orda úkimetiniń músheleri men olardyn ustanymyn qoldaıtyn jaqtastary Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Sóıtip ulttyń rýhyn óshirmeý jolynda ózderiniń kúresin astyrtyn jalǵastyra beredi. Bul jaıly tarıhshylar da biledi. Muny eshkim joqqa shyǵara almaıdy.
– Biz aıtyp otyrǵan 1929-30 jyldardaǵy, astyrtyn uıymǵa munyń qandaı qatysy bar?
– Tikeleı. Alashordashylar men Keńes úkimetin qoldaǵan qaıratkerlerimizdiń arasynda pikir qaıshylyqtary bolǵany ras. Olardyń kózdegen maqsaty, múddesi bir bolǵanymen biraq oǵan jetý joldary ártúrli edi. Alǵashqylary Keńes úkimetin jaý sanap, oǵan basynan qarsy turdy. Keıingileri basynda senip qaldy da, artynan aldanǵandaryn túsindi. 1929 jyldary Keńes úkimeti, Alash orda úkimetiniń múshelerine, t.b saıası partıalarǵa raqymshylyq jasaý jaıly bergen ýádelerin buzyp, olardy jappaı qýǵyndaıdy. Barlyǵyn derlik túrli merzimge túrmege qamap, alǵashqy tórt adamdy atyp tastaıdy. Bul qýǵyn-súrginnen Alashordashylar qatty álsirep, aman qalǵandary keshegi qyzyl qaıratkerlermen Keńes úkimetine qarsy kúresý úshin birigedi. Sóıtip alǵashqy uıym 1930 jyldary qurylǵan uıymnyń ashylýyna bir jaǵynan sebepshi boldy. Sońǵy uıymnyń basty ereksheligi Qazaqstandaǵy barlyq ultshyldardyń basyn biriktirdi. Sol kezde S. Seıfýllın, «Ulttyń taǵdyry qyl ústinde turǵanda qol qýsyryp qarap otyrýǵa bolmaıdy. Mundaı jaǵdaıda tek ulttyń satqyndary ǵana jaıbaraqat otyrady. Júregi ultym dep soqqan barlyq azamattar ult múddesi úshin kúresýi kerek. Kim ózin qazaq halqynyń naǵyz ulymyn dep sanasa, qandaı ortadan shyqqanyna, qandaı partıaǵa múshe bolǵanyna qaramaı, Keńes úkimetine qarsy bir týdyń astynda birigýi qajet» deıdi.
– Uıymnyń qurylýyna sebepshi bolýy múmkin ekinshi fakty jaıly aıtsańyz?
– Ol Troskıı-zınovevshil ońshyl baǵyttaǵy kontrrevolúsıalyq blok. Bul uıymnyń bolǵany jaıly tarıhtan belgili. Bul faktini Reseıdiń ǵalymdary da joqqa shyǵarmaıdy. 1937-38 jyldary NKVD qyzmetkerleriniń bizdiń qaıratkerlerge taqqan negizgi aıyby, osy uıymmen baılanysta boldyńdar deýi.
– Bul qandaı blok? Qashan, ne maqsatpen qurylǵan? Bizdiń qaıratkerler shynymen de sol uıymmen baılanysty bolǵan ba?
– Bir qyzyǵy qazaq ultshyldarynyń basshysy T. Rysqulov Máskeýde, al Reseıde qurylǵan uıymnyń uıymdastyrýshylary Almatyda boldy. Lenın ólgennen keıin, Keńes úkimeti basshylarynyń biri L. Troskıı Stalınniń saıasatyna qarsy shyǵady. Stalın Troskııdi Almatyǵa jer aýdarady. Osynda Býtakovka eldi mekeninde turǵan ol alǵan betinen qaıtpaı, Stalındi taqtan taıdyrý úshin kúresin toqtatpaıdy. Sodan 1925-26 jyldary Lenınniń áriptesteri bolǵan Zınovev, Kamenovter de júrgizilip otyrǵan saıasattyń tyǵyryqqa alyp keletinin túsinip, oǵan qalaıda tosqaýyl qoıýǵa áreket jasaıdy. Biraq jeńilip, olar da Almatyǵa jer aýdarylady... Osynda Troskıımen birigip blok qurady. Osy jerde uıymnyń uıytqysy bolǵan Lev Troskııdiń ómirbaıanynyń bir sátine qysqasha toqtalyp ótsek. 1917 jylǵy «Qazan tóńkerisin» jasaǵan Lenın emes, osy Troskıı bolatyn. Lenınniń áıgili aldymen bank, telegraf, pochtany basyp alý kerek degen jedel hatyn bárimiz bilemiz. Lenın ol kezde shetelde qýǵynda júrgen. Sol hat Peterbýrgqa jetken kezde, Troskıı qaladaǵy bılikti basyp alyp qoıǵan bolatyn. Mine kórdińiz be, tarıhty qalaı burmalap, adamdy aqymaq qylýǵa bolady. Tarıhshylardyń bul jerde kinási joq, sebebi bul saıasat, úlken saıasat.
– Troskıı - zınovevshilerdi nege ońshyl blok dep ataǵan? Onyń sebebi nede?
– Ońshyldar – bular basqa top. Ol sol kezdegi kámpeske, ındýstrıalandyrý saıasatyna qarsy turǵan adamdar. Sebebi bul naýqan orys halqyna da úlken qasiret alyp keldi. Olardyń basshylary – Sovnarkomnyń tóraǵasy (qazirgishe premer-mınıstr) Rykov, «Izvestıa» gazetiniń redaktory Býharın t.b. Bular jumystaryn istep júrip, astyrtyn kúresedi. Sol jolda troskııshilermen bir blokqa birigedi. Olar Stalınniń jrgizip otyrǵan saıasaty totalıtarlyq júıege alyp keletinin túsinip, partıanyń baǵytyn ózgertýdi kózdeıdi. Sol jolda Keńes úkimetiniń basshylaryn óltirip, tóńkeris jasaýdy da josparlaıdy. Bulardyń qatarynda marshal Týhachevskıı sıaqty bedeldi adamdar da boldy.
– Al bul uıymnyń bizdiń qaıratkerlerge qanshalyqty qatysy bolǵan?
– T. Rysqulov ol kezde Máskeýde Sovnarkomnyń tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqaratyn. Iaǵnı, Rykovtiń orynbasary. Olar Tashkentte istegen kezden bir-birimen dostyq qarym qatynasta bolǵan. Bizdiń qaıratkerlerge alǵa qoıǵan maqsattaryn júzege asyrý úshin úlken bir kúshke arqa súıeý qajet edi. Al Rykovtarǵa olardyń uıymyn aımaqtarda qoldaıtyn jaqtastar qajet edi. S. Qojanov, taǵy basqa qaıratkerlerimiz Troskıımen kezdesip aqyldasyp otyrǵan. Sóıtip bul eki uıymnyń maqsattary bir-birine jaqyn bolǵan soń birigedi. Rykov óziniń tergeý barysynda bergen jaýaptarynda qazaq ultshyldarynyń uıymymen qandaı qarym-qatynasta bolǵany jaıly da aıtady. Rykov: «Eger biz kózdegen maqsatymyzǵa jetkende, onda Qazaqstannyń bólinip, egemendi el bolýyna qarsy bolmaıtyn edik. Kelisim osylaı edi»,- deıdi.
– Uıymnyń bolǵany jaıly bulardan basqa naqty dálelderińiz barma?
– Endi irili-usaq faktiler óte kóp. Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq» degenine Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim» deıdi. Muny Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T. Rysqulov Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T. Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.
– Sonda sol, 1929-31 jyldary Qazaqstanda bolǵan kóterilistiń artynda belgili bir adamdar turǵan demekshisiz be?
– Iá sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan. Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn ás-áreketinin arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komısary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy. Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq» deıdi.
– Múmkin osynyń bárin qaıratkerlerimizdi uryp-soǵyp bir-birine ótirik jala jabý úshin ádeıi aıtqyzǵan shyǵar? Onyń ras-ótirigin qalaı anyqtadyńyz?
– Mysaly, Júrgenovtiń uıymǵa kirý jaıly aıtqan sóziniń ras ekenin sol qaıratkerlerimizge qatysty tórt isti muqıat saralap oqyp shyqsańyz kóz jetkize alasyz . Mysaly basqa isti, Jandosovtyń tergeý barysynda bergen jaýabyn alaıyq. Ol Rysqulov búlikshil Zınovevpen jaqsy qarym qatynasta bolǵan deıdi. Endi onyń ras ótirigin qaıdan bilemiz? Múmkin tergeýshiler uryp soǵyp ádeıi osylaı jaz degen shyǵar. Sol úshin buny basqa derek kózderi arqyly tekseremiz. 1920-jyly Bakýda ótken Shyǵys halyqtarynyń sezin uıymdastyrǵandardyń biri – Rysqulov pen Zınovev. Sonda Zınovev Rysqulovqa mashına syılaǵan. Budan basqa da kóptegen basqa derek kózderi arqyly Jandosovtyń shynyn aıtyp otyrǵanyna kóz jetkizýge bolady. Sol sıaqty Túrkistan Alashordashylarynyń lıderi Qojanov ta tergeý barysynda 1920 jyly biz kúres taktıkasyn ózgertip, ashyq kúresten astyrtyn kúreske kóshtik. Keńes ókimetine qarsy endi sonyń ishinde júrip kúresýdi sheshtik. Sol sebepti men VKP(b) qataryna óttim deıdi. Bunyń ras ekenin Bókeıhanovtyń úndeýi arqyly bilemiz.
– Sonda kaıratkerlerimizdiń ómirine baılanysty osyndaı mańyzdy oqıǵalar, eger ras bolsa, nege búginge deıin belgisiz bolyp kelgen? Tarıhshylar ony nege aıtpaǵan?
– Endi ony tarıhshylardyń ózderinen suraý kerek. Men bilemin qazir olar meniń aıtqandarymdy joqqa shyǵarǵysy keledi. Tarıhshy emes, tipti joǵary bilimi de joq Raqyshev eldiń bárin shatastyryp júr. Eshqandaı astyrtyn uıym bolmaǵan deıdi. Endi ǵylymı ataq, dáreje alyp júrgenderin aqtaý kerek qoı. Biraq ózderi sol, 1937-38 -shi qýǵyn- súrgin jyldary atylǵan qaıratkerlerimiz jaıly olar táýesizdik úshin kúresken deıdi. Onda olar uıymdaspasa, birigip kúrespese qalaı kúresken. XX ǵasyrda jer betinde, qazaq ultyndaı qasiret shekken halyq bolǵan joq. Sol kezde qaıratkerlerimiz halqy ashtyqtan esinen aýysyp, biriniń etin biri jep, qynadaı qyrylyp jatqanda:
Kúnine qazaq myńdap ólip jatyr,
Tuqymy saǵat saıyn kemip jatyr.
Óz balasyn ózi úıitip, sıraǵyn jep,
Kór azabyn tirideı kórip jatyr! – dep İ. Jansúgirov aıtqandaı, qasiret shegip jatqanda, olar ne, óz halqyna arasha túspeı qara basynyń qamyn oılap, otyrǵan ba? Zorlyq-zombylyqtan qazaqtar óz týǵan ólkesin tastap, ógeı elge toz-toz bolyp, bosyp kóship jatqan kezde, olar ne, Stalınniń qazaq ultyn joıýǵa baǵyttalǵan saıasatyn qoldap otyrǵan ba? Onda onyń qaı jeri qaıratkerlik. Qaıratkerlik óz ómirinen ulttyń múddesin joǵary qoıyp, sol jolda jan aıamaı kúresý degen sóz. Sol arystarymyz ulttyń taǵdyry qyl ústinde turǵanda, bastaryn báıgege tigip, bir uıymǵa birigip kúresken. Sol kezde N. Nurmaqov: «Halyq qasiret shegip jatqan kezde, ult qaıratkerleri qarap otyrǵan joqpyz. Qazaq ultyn saqtap qalý úshin, bizdiń jasaǵan eńbegimizdi bolashaq urpaq ýaqyty kelgende bilip, baǵalaıtyn bolady» dep aıtqan. Ulttyń baǵyna týǵan osy bir aıaýly azamattardyń arqasynda qazaq halqy joıylyp ketýden aman qaldy.
– Siz qazaq ultshyldarynyń astyrtyn uıymy bolǵandyǵy jaıly aıtqanyńyzdyń aq-qarasyn aıyryp, aqıqatyn bilý úshin ne isteý kerek? 1937-38 jyldardaǵy qýǵyn súrginge baılanysty KNB - nyń muraǵatyndaǵy qujattar nege áli kúnge deıin qupıa? Ony jarıalaıtyn ýaqyt boldy dep oılamaısyz ba?
– Ol úshin táýelsiz komısıa qurylý kerek. Onyń quramyna tarıhshylarmen birge saraptama jasaý úshin tájirıbeli tergeýshilerdiń bolǵany durys. Sóıtip bir qorytyndy shyǵarylýy tıis. Áıtpese, jaqynda sol qupıa qujattar ashylady. Sol kezde bizdiń shala saýatty keıbir tarıhshylar bárin búldiredi. Olar qaıratkerlerimizdiń tergeý barysynda bergen jaýaptarynyń baıybyna barmaı, qaısysy ras, qaısysy ótirik ekenin saraptaýǵa óresi jetpeı, onyń qandaı jolmen alynǵanyn túsinbeı, nebir «jańalyqtar» ashady. Alaqaılap, oıbaı, anaý mynany satypty, mynaý anany ustap beripti. Biz mynany batyr, qaıratker dep júrsek mynaýyń satqyn, naǵyz halyq jaýy eken ǵoı demesine kim kepil. Onyń arty úlken daý-damaıǵa ulasýy múmkin. Úshke bólinip júrgen qazaq, sol kezde úsh júzge bólinedi. Úkimettiń bul qujattardy qupıa ustap otyrǵany da sol sebepten. Al keıbir tarıhshylar sol qaıratkerlermiz jaıly tyrnaq astynan kir izdep bir birine aıdap salǵysy keledi. Ózi sol qaıratkerlerdiń jasaǵan isiniń, tartqan azabynyń bir paıyzyn da kórgen joq. Biraq bále izdep kólgirsıdi. Sol jyldary NKVD tergeýshileri azaptap qınaýdyń 52 túrli ádisin zańmen bekitip, qoldanǵan. Ol azaptaýlardan qaıratkerlerimiz es túsinen aıyrylǵan. Osyndaı jaǵdaıda olarǵa adamdy aqyl esinen aıyratyn, boıynda qorqynysh úreı týǵyzatyn, ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeıtin, gıpnozdap tastaıtyn dárilik preparattar, ýkoldar qoldanǵan. Onyń báriniń Germanıadan alynǵany sońǵy kezderi ǵana aıtylyp júr. Budan keıin siz bolǵan nárseniń bárin aına qatesiz aıtyp beresiz. Sol úshin biz qazir eń basty eki nársege kóńil bólýimiz qajet. Birinshisi, qaıratkerlerimizdiń erligin, táýelsizdik úshin bastaryn báıgege tigip, óz ómirinen ultynyń múddesin joǵary qoıyp kúreskenin halyqtyń sanasyna quıa berýimiz kerek. Ekinshisi, qaıratkerlerimizdiń tergeý barysynda bergen jaýaptary qandaı azaptaý men qorlaýdyń arqasynda alynǵanyn bilip, soǵan túsinistikpen qaraýymyz kerek.
– Sol 1937-38 jyldary atylǵan qaıratkerlerimizdi jazyqsyz jalamen atyldy dep keldik. Endi qarap otyrsa, olardy jasaǵan qylmystary úshin atqan sıaqty.
– Iá, bir qaraǵanda olardy jasaǵan qylmystary úshin, ıaǵnı durys atqan eken degen oı qalyptasýy múmkin. Qaıratkerlerimizdiń bundaı qadamǵa barýy sharasyzdyqtan edi. Reseıdiń qazaq ultyn joıýǵa baǵyttalǵan saıasaty órship, ulttyń taǵdyry qyl ústinde turdy. Sol kezde olar halqyna arasha tústi. Maqul delik, qaıratkerlerimizdi jasaǵan qylmystary úshin atsyn. Biraq, ol kim úshin qylmys, Reseı úshin. Al bizge, qazaqtyń táýelsizdigi úshin, ulttyń múddesi úshin kúres, erlik. Al jazyqsyz atyldy degen ne sóz? Jazyqsyz, ıaǵnı kináli emes, zańsyz is-áreketke barmady degen sóz. Budan shyǵatyn qorytyndy – qaıratkerlerimiz Keńes úkimetine qarsy eshqandaı kúres júrgizbedi. Táýelsizdik úshin kúrespedi bolyp shyǵady. Bul orystyń saıasaty. Al shyndyǵynda olar táýelsizdik úshin kúresken. Sondyqtan da biz qýǵyn-súrgin jyldary atylǵan qaıratkerlerimiz jaıly, orystyń jazyp bergen jazyqsyz atyldy degenin aıtpaı, Qazaqstandy Keńes úkimetinen bólip alyp, táýelsiz egemen el etý úshin kúresti. Sol jolda qurban boldy deýimiz kerek.
– Sonda sol jyldary atylǵandardyń bárin osylaı dep ataý kerek pe?
– Joq biz tek qaıratkerlerge ǵana qatysty máseleni aıtyp otyrmyz. Sol qýǵyn súrgin jyldary sottalyp, atylǵandardyń deni jazyqsyz edi. Jazyqsyz jazalanǵandardyń arasynda eń aldymen qaıratkerlerimizdiń áıelderi boldy.. Olar № 00416 qaýlyǵa sáıkes kúıeýleri «halyq jaýy» bolǵany úshin jazyqsyz sottaldy, arasynda atylǵandary da bar. Sodan keıin naýqanshylyq bastalyp, jospar oryndaý úshin jazyqsyz sottalyp, atylǵandar kóbeıdi. Jaýyzdar eń aldymen, bilimdi, oqyǵan, kózi ashyq azamattarymyzdy atty. Sol qasiret jyldary 130 myńnan asa azamattarymyzdy ótirik halyq jaýy dep, Sibirge aıdap sottap jiberdi. Ýran shahtalarynda istegen olardyń kóbisine týǵan jerden topyraq buıyrmady. Ultymyzdyń 25 myńnan asa eń asyl, ardaqty arys azamattaryn atyp óltirdi. Jaýyzdar atar aldynda qaıratkerlerimizdi túrli aıýandyq ádispen azaptap, uryp soǵyp qorlaǵan. Ásirese «halyq jaýy» dep qýǵyndalǵan adamdardyń balalaryna aýyr tıdi. Olardy balalar úılerine jiberdi. Ol jerde jaǵdaı óte aýyr boldy. Jaýyzdar túrli medısınalyq, bıologıalyq tájirıbeler jasaý úshin janýarlardyń ornyna qazaqtyń kishkentaı búldirshin balalaryn paıdalanǵan. Olardyń qol aıaqtaryn, ókpe baýyrlaryn kesip, adam tózgisiz azaptaýlarǵa salǵan. Ol synaqtardan birde bir qazaqtyń balasy aman qalmaǵan.
– Sol qaıratkerlerimizdiń uıym qurǵany durys boldy ma, qalaı oılaısyz?
– Bizdiń qaıratkerlerimiz eger Reseıge bodan bola bersek qazaqtyń kóretini tek qaıǵy men qasiret ekenin jaqsy túsingen. Búginde halqymyz elý mıllıonǵa jetetin edi, ókinishke oraı on bir mıllıon ǵanamyz. Kezinde Reseıdiń Odaq bolaıyq biz senderdi syrtqy jaýdan qorǵaımyz degenine aldanyp, senip qalǵan qazaq,sonyń kesirinen osyndaı qasiretke dýshar boldy. Biz ár ýaqytta Alash qaıratkerleriniń ustanymyna, solardyń aıtqan ósıetterine súıenemiz. Sol qaıratkerlerimizdi qınap,qorlap, azaptap, atyp jatqan kezde, olardyń bir aq armany boldy. Ol bolashaq urpaǵymyz bundaı jaýyz memlekettiń ezgisinen qutylsa eken, eshqashan da bularmen odaq bolmasa eken dep tilep ketti... Qazir Eýrazıalyq odaq quryp, qaıtadan Reseıdiń qolastyna kirdik. Biz sol qaıratker babalarymyzdyń ósıetine adal bolýymyz kerek. Ol Qazaq eliniń táýelsizdigi úshin kúresip, sol jolda jandaryn qıyp, armanda ketken ultshyl qaıratkerlerimizdiń arýaǵy rıza bolyp, rýhy jaı tabý úshin kerek. Bolashaq urpaǵymyzdyń eńsesi bıik, rýhy kúshti bolýy úshin kerek.
Suhbattasqan – Talǵat Janysbaı.
