2018 jyly qazaqty ǵana emes kúlli Orta Azıa, Batys Qytaı, Reseı jáne Shyǵys Eýropa elderi men aımaqtaryn úmitke toltyrǵan bolashaq alpaýyt qarjy qalasy  AIFC  Astana qalasynda qurlyp jatyr. Demek, atamyz qazaq uly dala tórinde, tórt úlken sharýashylyqtyń biri bolǵan tórt túligin  negizge alyp kelse de, bul kúnderi ǵalamdyq naryqpen básekege qýatty ekenin tanytyp otyr emes pe! Shyny kerek, bul báseke jáı ǵana báseke emes. Atalmysh alpaýyttarmen bizdiń qazaq baılary úzeńgi soǵystyrmasa da, aldaǵy ýaqytta birge serýender. Sonymen AIFC Astanada, Orta Azıa, Batys Qytaı, Reseı jáne Shyǵys Eýropa elderi men aımaqtaryna jańasha beınemen qaramaq, qaramaq túgil, ǵalamdyq qarjy soǵystarynda bir maıdanda bolmaq. Al, saparlary sátti bolsyn!

  Demek, Astana Halyqaralyq qarjy ortalyǵy(AIFC) negizge alǵan Dýbaı Halyqaralyq qarjy ortalyǵy (DIFC)týraly derek aıtaıyq. Astana jańalyǵyn óz kezeginde kóre jatarmyz.                                                                                                  Dýbaı Halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń (DIFC) veb-saıtyn ashsaq, onyń birinshi betinde: DIFC Nú-Iork, London jáne Gonkongqa jetý maqsatynda álemdegi eń jańa halyqaralyq qarjylyq ortalyq bolyp tabylatyny kóremiz. Ol shyǵys pen batys arasyndaǵy keń aımaqqa qyzmet etedi.
Jaqynda Wall Street Journal-dyń «2015 jylǵa qaraı álemdegi № 1 qarjy ortalyǵy kim bola alady?» degen saýalnamasy tań qaldyrdy: 13% -y BAÁ-gi Dýbaıǵa optımısik jáne 10% -dan az Nú-Iork týraly optımısik kózqaras. Álemdik ekonomıkadaǵy Gonkong ekonomıka jalpy qorynyń ¼-in ustaıtyn Dýbaıǵa nelikten dúnıe júzi kóz tikti?

  Parsy shyǵanaǵy boıyndaǵy bul kishkentaı ámirlik arab arhıtektýrasyn, mádenıetin jáne saýdasyn jandandyrýdyń júreginde jatyr. Sońǵy bes jylda Dýbaıdyń órshil jáne dana basshysy Shah Muhamed Maktým Dýbaıdy búkil Taıaý Shyǵystaǵy saýda, týrızm jáne kólik ortalyǵyna aınaldyrýǵa tyrysty. Búgingi kúni ózderiniń armandaryn shyndyqqa aınaldyrǵan Dýbaı turǵyndary Dýbaıdy álemdegi eń iri halyqaralyq qarjy ortalyǵyna aınaldyryrmaq.

«Munaıdyń álemdik baǵasynyń kóterilýi jáne álemdik saıası jaǵdaıdaǵy ózgerister Dýbaıǵa altyn múmkindik berdi»,- dedi Dýbaı halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń (DIFC) tóraǵasy doktor Ben Sýleıman.

Birinshiden, DIFC sebepteri men profılderin qurý

  Otyz jyl buryn, Dýbaıda shaǵyn portty qospaǵanda, Dýbaıdyń Koról saraıynan basqa esh nárse bolmady jáne Parsy shyǵanaǵyndaǵy kontrabandalyq jolmen belgili. Osy nashar dańqqa qaramastan, Qurmetke laıyq Dýbaıdyń kóptegen aspektileri bar. 1960 jyldary Martýmnyń burynǵy qyzmetkerleri arnalardy, Dajıan porttaryn, áýejaılardy jáne logıstıkany tegin portty qurýǵa jaǵdaı jasaý úshin qazyp aldy. Sonymen birge, sıfrly qala qurý, ǵalamdyq aqparattyq tóńkeriske belsene aralasýǵa, ındýstrıany jańǵyrtýǵa jáne qyzmet kórsetý salasyna kóshýge ýaqyt keldi. Qazirgi ýaqytta shıkizattyq emes ónerkásip Taıaý Shyǵys elderiniń munaıǵa táýeldi damýynan qutylyp, ótken jyldardaǵy óte konservatıvti arab álemindegi ekonomıkalyq revolúsıaǵa jol berip, Dýbaıdyń GDPiniń 95% -nan astamyn ıemdenedi. Bul Dýbaıdan óz qarjy ortalyǵyn qurýǵa jaqsy múmkindik beredi.

   Dýbaıdyń ekonomıkalyq úlgisi áýlettik kárqanaǵa uqsas, aǵartýshy dıktatordyń jetekshiligimen, ol soqyr qarsylyqtan góri ıntervensıalyq bolyp tabylady. Eń bastysy, Maktýmnyń otbasy urpaqtan-urpaqqa muraǵa qalǵan «erkin saýda» saıasatyn júrgizip kele jatqan saýdager boldy. Bul Dýbaıdyń keremet monarhtyń jetekshiligimen ótti.
Dýbaıdy basqaratyn Martým áýletti saýdalyq turǵydan ǵana emes, saıası turǵydan jetilgen. Bul kúrdeli orta shyǵys máseleleri árqashan Dýbaıǵa baılanysty emes, biraq munaıdyń baǵasynyń kóterilýiniń eń úlken paıdasyna ıe bolýshy. 1995 jyldan bastap úkimet ekonomıkalyq ártaraptandyrýdy kúsheıtip, sonyń ishinde Dýbaı halyqaralyq qarjy ortalyǵyn qurý ekonomıkanyń ártaraptandyrýdyń aldyńǵy qatarly saıasatynyń biri bolyp tabylady.
Dýbaı, Sıngapýr úkimetimen qalany basqarýda Gonkongtyń erkin ekonomıkalyq saıasatynyń artyqshylyqtaryn biriktiredi. Bul sondaı-aq qysqa merzim ishinde Ámirlikterdiń egiz munaralaryn salý múmkindigimen jáne saýda fúcherstik bırjalary men qor bırjalary sıaqty kóptegen saýda bazarlaryn jyldam qurýǵa múmkindik beredi.

  2004 jyldyń qyrkúıeginde Dýbaı úkimeti Dýbaıdaǵy onnan astam erkin aımaqtardyń biri bolý úshin DIFC qurýǵa sheshim qabyldady. DIFC diń ıelengen alańy 110 gektardy quraıdy. Dýbaıdyń ereksheligi ártúrli elderdegi ınvestısıalyq ınstıtýttardyń osy «Asyl tálenkege » qol jetkizýin jedeldetti. Qazirgi tańda álemniń 200-den astam kompanıalary bar, Deutsche Bank jáne Credit Suisse - qarjy ortalyǵynyń eń erte at basyn burdy. Morgan Stanley, Merrill Lynch, birte-birte bólimshelerin qurdy.

DIFC negizgi bıznesi:

Banktik qyzmetter (ınvestısıalyq bankıng, kooperatıvtik bankıng, jeke menshik bankıng);

Kapıtal naryǵy (sekúrıtılendirý, boryshtyq quraldar);

Baılyq ty basqarý;

Qordy basqarý;

Saqtandyrý jáne qaıta saqtandyrý;

Islamdyq qarjy jáne kásibı qarjy qyzmetteri.

Dýbaı úkimet DIFC di qurýǵa jetekshilik etti jáne álemdik standarttarǵa sáıkes tolyǵymen iske qosty.

Ekinshiden, DIFC erekshelikteri men artyqshylyqtary

2004 jyly qurylǵannan beri DIFC óziniń saıası jáne túzimdik aıyrmashylyqtarymen erekshelendi, bul ony óte tartymdy etti. Dýbaıdaǵy basqa kompanıalardyń negizgi artyqshylyqtary:

* 100% sheteldik ınvestısıalar

* Nóldik kiris salyǵy jáne satý salyǵy

* Valútalyq baqylaý joq

* Kapıtal men paıda 100% repatrıasıa bolýy múmkin

*Amerıka dollaryna negizdelgen saýda júıesi

* Joǵary standartty, Anyq operasıalyq orta


* Zamanaýı keńse ǵımarattary, tıimdi ınfraqurylym, klıentterdiń aqparatyn qorǵaýdy qamtamasyz etý.

  2004 jyldyń qyrkúıeginde, Dýbaı úkimeti týrısik ındýstrıany damytý úshin qarjylyq qyzmet salasyna baǵyttalǵan DIFC qurdy. Bul basqalar jaǵynan «ózin-ózi qamtamasyz etetin shaǵyn memleket» dep atalady. Ol bul kúnderi ǵalamdyq bıznes toptaryna esigin ashty, jáne qarjylyq qyzmetterdi kórsetedi, ásirese bankterdiń qarjy bazaryna kirýine kómektesedi.
Eń bastysy, DIFC geografıalyq orny men ýaqyty aımaǵy jaǵynan aıqyn artyqshylyqtary bar, ol Azıa men Eýropanyń ortasynda ornalasqan. Gonkongpen Londonnyń ýaqyt aıyrmasy 4 saǵat ýaqyt. bir kúnde Shyǵys pen Batysty qamtyıtyn Eki ortalyqtyGonkon jáne Eýropa aralyǵyndaǵy «qarjylyq bostyqty» toltyrylady.

        Sonymen qatar, ol Azıa men Eýropanyń 25 eline qarjylyq qyzmet kórsete alady. Parsy shyǵanaǵy elderi, Orta Shyǵys, Iran jáne Ortalyq Azıa elderi, shamamen 1,6 mlrd turǵyny bar, jalpy ishki ónim $ 1 trln astyn, úlken kapıtal naryǵy bolyp tabylady. Tolyq emes statısıkaǵa sáıkes, Dýbaıdaǵy halyqaralyq aqsha qory 800 mıllıard dollardan asdy. Bul faktorlar sózsiz Dýbaı qarjy ortalyǵynyń esh shúbásiz ǵalamdyq qarjy ortalyǵy ekenin dáleldeıdi, sondaı-aq basqa da halyqaralyq qarjy ortalyqtary ornyn basýy múmkin emesekeninde dáleldeıdi.
Úshinshiden, DIFC jumys rejımi

        DIFC-di Dýbaı ekonomıkalyq jáne qarjylyq damýyna yqpal etý maqsatynda Dýbaı Úkimeti qurǵan bolatyn. Dýbaı halyqaralyq qarjy ortalyǵy úkimettiń qosalqy organy. Dese de, qyzmet jaǵynan táýelsiz, DIFC-tiń óziniń  derbes basqarý qurlymdary, dırektorlar keńesi, Bas jorasy, tóraǵasy bolady.
Sonymen qatar ony brıtandyq qarjy retteý júıesi óz baqylaýyna alatynyn umytpaý kerek.

     Sonymen DIFCdi qysqasha tanystyrdyq, al endi AIFC ǵalamdyq qarjy naryǵyn báıgeli bolsa eken degen tilektemiz. Alaıda, AIFC pen básekede bolatyn halqaralyq qarjy naryǵyda az emes. Máselen, Qytaı Qashqar qalasynanda, Úrimshi  qalasynandaıqarjy ortalyqtaryn qursam dep júr.  2012 jyly 21 mlrd qytaı aqshasymen Qashqar qalasyn Orta Azıa naryǵynda qarjy ortalyǵy etip qurdy. Al Astana osyndaı jas básekelesterimen qalaı básekeleser eken? Ony  aldaǵy ýaqyttyń enshisine tapsyrdyq ...

Qaster Myrzabekuly  Qudaınazar