SEGİZİNSHİ TÚS.
Keshe qyzyq boldy. «Iassaýı fenomenin» uzaq oqydym. Túrli aqparat basyma tolyp ketti. Sergıin dep kitapty japtym da smartfondy aldym. FB-nyń lentasyn aınaldyryp otyrmyn. Jelide eki tema «órtenip» jatyr eken. Birinshisi «áıeldi sabaý», ekinshisi «tek kúıeýińe baǵyn». Jurt oı-pikirin jarysa jazyp jatyr. Túrli pikir qyrqysyp, shaınasyp, aıqasyp tur. Basqa da jańalyqtar shyǵyp qalar dep jelini uzaq araladym. Joq. Kózi ashyqtar nadandyqty toqtatý úshin eki temany ábden talqylapty. Dúmsheler berispeı «áıel baıyna ǵana baǵyný kerek. Baǵynsa jumaqqa kiredi. Baǵynbasa sabaý kerek» dep ózeýrep otyr. E-e-e, «nadannyń dini qatty!» degen osy eken ǵoı dep oılanyp jatyp qalǵyp ketippin. Uıyqtap jatyp tús kórdim. Túsimde ǵajap is kórdim. Túrkistan shahary eken dım. Qoja Ahmet Iassaýı dúrbesiniń namazhanasynda otyr ekem. Jumaǵa jınalǵan jurt bólmege lyq tolypty. Kóbi túıe jún shapan kıgen dárýishter. Basyna tymaq, ústine kúpi kıigen mal baǵýshy qazaqtar da barshylyq. «Meshitte gaz jaqpaı ma, munysy nesi? Túrkistanǵa gaz keldi dep «Habardan» kórsetip edi ǵoı....» dep qalyń kýrtkamen tońyp otyrmyn. Aldyńǵy sapqa jaıǵasyppyn. Bir dárýish janymda táspi aınaldyryp otyr. Búıirinen túrttim. «Ne deısiń» degendeı ıek qaqty. Men:
- Qutpanyń aldynda ýaǵyz bola ma? - dedim. Ol:
- Iá, da. Soǵan bola jınaldyq qoı. Bolmasa meshit aýylda da bar,- dedi.
- Qutpada ýaǵyzdy kim aıtady?
- Shaıqynyń ózi aıtady. Myna otyrǵan áleýmet Ázirettiń ýaǵyzyn tyńdaý úshin jınalyp jatyr. 
- Hazreti Ábsattar qajy ma? - dep qaıyra suradym. Dárýish jyndyǵa qaraǵandaı basyn qısaıtyp, únsiz qaldy da: 
- Túsinbedim? Kim dediń?-dep surady.
- Sheıh Ábsattar qajyny aıtam. 
- Oıbaı, ondaı sheıhty tanymaıdy ekem. Bizde jalǵyz sheıh Áziret Sultan qoı. Biz qazaqshalap ol kisini shaıqy deımiz. 
- Kim sonda shaıqylaryń? – dedim mensinbeı.
- Shaıqymyz Túrkiniń rýhanı kósemi - Áziret Sultan Qoja Ahmet Iassaýı! – dedi dárýish asqaq rýhpen. Atyn estigende mysym basylyp qaldy. Esiminiń ózi qudiretti estildi. 
- Sonda qalaı mınbarǵa Áziret Sultannyń ózi shyǵa ma qazir? –dedim báseń únmen tańdana. 
- Iá, da. Basqa kim bar? Áziret Sultannyń hıkmetin tyńdaý úshin Turannyń túkpir-túkpirinen jınaldyq. Qazir bul aımaqta Áziret Sultandy tanymaıtyn musylman joq. Onymen dıdarlasý úshin Arab pen Irannan, Úndistan men Qytaıdan aǵylyp keletin aqjúrek adamda esep joq. Baýyrym, ulyq ustazdy tanymadyń. Soǵan qaraǵanda shalǵaıdan kelgen sıaqtysyń. Qaı jaqtan sapar shekken músápirsiń? – dedi maǵan músirkeı qarap. 
- Almaty qalasynan keldim. 
- Almaty?! Ol qaı qala? Estisem qulaǵym kereń bolsyn.
- Qazaq Respýblıkasynyń burynǵy astanasy. Keıin astana Aqmolaǵa kóshti. Atyn Astana dep ózgerttik. Qazir astanamyz Astana, - dedim boıymdy erekshe bir patrıottyq sezim kernep. 
- Qudaıa toba, Almaty astanasy nesi taǵy? Astanamyz Astana dediń be? Jańyltpash oınap otyrsyń ba? Túrkiniń bas qalasy osy Iasy men Saıram emes pe? Elge eńbegi sińgen ıgi jaqsylar osynda jerlenedi. İlim shyraǵyn izdegen jan saparyn Saıram men Otyrardan bastaıdy. Buhara, Samarqandy aınalady. Sosyn Iasyǵa toqtaıdy. Áziret Sultannyń batasyn alady. Sosyn baryp Haq Jolynda sóz bastaǵan sheshen, top bastaǵan kósem bolady. Sharshy topqa shalqyp kiretin sheshender Áziret Sultannyń batasyn almaı ámir-maǵrýptan sóılemeıdi. Qala berdi, el taǵdyry Iasydaǵy Kúltóbede sheshilmeı me? Almatyda ne bar ózi? Júrek kózin ashatyn ustahana bar ma? - dedi pańdana. Almatynyń aporty men álem tanyǵan aıbyndy Astananyń ǵajaıyp sáýletinen beıhabar myna saýatsyz dárýishke jynym kelip: 
- Eı, baýyrym, beri qara. Bilesiń be ózi Astanada qandaı jıyndar ótetinin? Búkil álemdik dinder sezi men OBSE-niń jıyny Astanada ótken, odan bólek byltyr EKSPO - deı bergenimde «Asslaýmaáleıkým ardaqty aǵaıyn! Armysyzdar musylman baýyrlar! Alys aımaqtan aryp-ashyp jetken tili bólek bolsa da tilegi bir týystar! Juma barshańyzǵa qaıyrly bolsyn» dep alpamsa deneli, ıman júzdi bir qarıa kirip keldi. Jamaǵat ta jamyrap amandasty. «Dáý de bolsa Áziret Sultan osy boldy ǵoı. Ne aıtar eken? 21-ǵasyrdyń adamyna orta ǵasyrdyń ýaǵyzy taıazdaý hám kúlkili kórinetin shyǵar» dep jeńildeý otyrmyn. 
- Namazdan aldyn biraz úgit nasıhat qylamyz. Biraz suhbat quryp, kóńildiń shamyn jaǵalyq. Suraqtaryńyz bolsa qoıyńyzdar, muqtaram jamaǵat, – dedi erekshe izetpen Iassaýı baba. Ortadan qarasaqal bir qazaq qol kóterip:
- Taqsyr, ulyqsat bolsa mende bir suraq, - dedi.
- Lábbaı, eki qulaǵym sizde,- dedi Qoja Ahmet ata iltıpatpen. 
- Buryn «Er», «Batyr», «Azamat» dep maıdanda shep buzatyn júrekti jigitterdi aıtýshy edik. Qazir eldiń deni mynadaı hıkmetti jatqa aıtyp júr, - dedi de: 
Sodan keıin kerek eken qaıratty eren, 
Ol ERDEN ruqsat tilep oılapty óren. 
Shyn sáttilik sharıǵatqa saı baq degen 
Sondaı ERDİŃ eteginen tutpaq kerek.

Bul joldy tarıqat der, bilse dárýish, 
Maǵrıfatqa nyq bekinip júrse dárýish. 
Zikirmenen tún perdesin túrse dárýish. 
Aqıqat maıdanynda sol naǵyz ER - dep «Dıýanı Hıkmetten» úzindi oqyp: – Budan bylaı BATYR, ER dep kimdi tanımyz? Osyny ashyqtaı ketseńiz? - dedi. 
- Óte mańyzdy suraq! - dedi Ahmet Ata. Daýsy qoıý qońyr eken. Ara zikirin kóp aıtqandyqtan ba tembrinde metal úni basym. Kúmbezben jańǵyrǵanda beıne bir Táńir áleminen til qatyp turǵandaı erekshe estildi. Sózin jalǵap: 
- Baýyrlar Quran nury kelgenge deıin jaýdan beti qaıtpaǵan batyrlardy ER dep tóbemizge tuttyq. Olar el men jerdi qorǵap, búginge bizdi jetkizdi. Batyr babalardyń árýaǵyna myń bir taǵzym. Ulyq Alla olardy shapaǵatyna bólesin. Jatqan jerleri jaıly, topyraqtary torqaly bolsyn. Haq paıǵambar Táńirdiń tynyshtyq sálemin bizderge jetkizgen soń sanamyz nurlandy. Aqylymyz ósti. Tas júrekter jibidi, tar kókirekter keńidi. Júrek kózin ashatyn ilim násip boldy. Quran nurymen álemdi zeınetteıtin jańa dárejege kóterildik. Budan bylaı jaýdy jeńgen jarty batyr. Ózin jeńgen bútin batyr sanalady. Shyn myqty bolsa áýeli ózin jeńsin. Er bolsa Qudaıyna jylasyn, -dedi Áziret Sultan. 
- Ózin jeńgeni qalaı, taqsyr? - degen jáne bir suraq estildi sońǵy saptan. 
- Kóńilde kek saqtamasyn. It minezimen kúressin. Zorlyqshymen tiressin. Tań saharda Allany zikir etsin. Jaratylysqa qarap pikir etsin. Taǵdyryna shúkir etsin. Barǵa qanaǵat, joqqa sabyr qylsyn. Sabyr, taǵatpen kóńildiń kózin ashsyn, jurtyna ilimniń nuryn shashsyn. Ózinen myqtyny moıyndasyn, Haqtyń jolynda moıymasyn. Jigittiń ózimen talassa da baǵymen talaspasyn. Kúnshilderge jaqtaspasyn. Momyndarmen qastaspasyn. Jaqsylarǵa tas atpasyn. Osy úddeden shyqqan azamat budan bylaı ER atanady. Esterińizde bolsyn, batyr degen baraq ıt, ekiniń biri tabady. Bı degen aq sharıǵat, myńnan biri ǵana tabady. Bilińder, budan bylaı bul elge batyr qut emes, bı qut, - dedi Iassaýı baba. Jaýabyna rıza boldym. Suraqtarynyń súıekteri de iri eken dep súısinip kettim. Osy kezde ortadan taǵy bir suraq tastaldy. 
- Osynda bir ırandyq saýdager dosym bar. Keshe maǵan búı dedi. «Qyz balasy nege Iasyda ashyq júredi? Tym erkin eken. Bizde áıel zaty betin búrkep júredi. Qyzdarǵa oqý ne kerek? Bala týyp, kúıeý kútýdi bilse sol da jetedi qyzdarǵa» dep aqyl aıtty. Osyǵan ne aıtasyz?- dedi qasqyr ishik kıgen bir aýqatty qazaq. 
- Baýyrlar, qizir bárimiz munda otyrmyz. Kóbimiz tirshiliktiń qamymen mal baǵyp, saýda jasap, aılap-jyldap túzde júremiz. Sonda bala-shaǵany kim oqytyp, kim tárbıelep otyr úıde? Álbette áıelder! Urpaqtyń boıyna ınabatty tárbıeni darytatyn solar. Qatynyń qarańǵy bolsa, urpaǵyń nadan bolady. Hadıs sháripte «Musylman ulǵa da, qyzǵa da ilim ıgerý paryz» degen. Olaı bolsa nelikten qyz balany ilimsiz ósiremiz? Nadan áıel salaq bolady. Salaq qatyn olaq bolady. Salaq qatynnyń aıaǵynan as ishý musylman úshin qaýipti. Las tamaq kóńildiń aınasyn bylǵaıdy. Aqylyń aqty aıyrmaıdy. Nápsini kúnádan qaıyrmaıdy. Búgingi qyz balasy - erteńgi Er men BIDİŃ anasy. Qazir osy aımaqta «Túrkiniń ustazy Ahmet» keldi dep talaı taıpa tóbesine tutady. Biraq qaıtesiń endi, sóıte tura eki qyzym Gaýhar men Jámılany oqytýǵa ýaqytym joq. Kúni boıy el ishindemiz. Otbasy, oshaq qasymdy jan jarym muntazdaı qyp ustap otyr. Eki qyzymdy aı men kúndeı etip, óner-bilimge baýlyp, men emes sol oqytady. Bıbim ilimsiz, saýatsyz, qarańǵy nadan bolsa eki qyzymnyń taǵdyry ne bolar edi? Olar qandaı qyz bolyp óser edi? Qyz balany túnekte ustaıtyn nadandyqty basqa jurttan juqtyrmańdar. Myna parsy patshalary sansyz qatyn alyp, saraıda búrkep ustaıdy. Biraq buzyq toqaldar paranjynyń astynda otyryp-aq qalaǵan bylyǵyn jasaı beredi. İshten irigendi syrttan búrkep túzemeıdi. Tamyry shirigen aǵashty butaǵynan emdemeıdi. Kisiniń ishi tazarmaı, isi tazarmaıdy. Olarmen shatysqan sarttar da sondaı nadandyqqa urynypty. Sarttyń qyzdary betin búrkep júredi, bálesin artyna tirkep júredi. Qazaqtyń qyzdary beti ashyq júredi, báleden qashyq júredi. El bolamyz desek, áýeli besikti túzelik, – dep bir toqtady Áziret Sultan. «Rýhanı Jańǵyrý myna jaqta júzege asyp jatyr ǵoı» dep tamsanyp otyrmyn. Kenet jamaǵattan:
- Keshe bir týysym arabstan jaqqa kerýin júrgizip kelgen. Sol «Áıeldi sharıǵatta sabaýǵa bolady. Dene múshesin syndyrmaı urýǵa ulyqsat bar eken. Buryn bilmeppiz. Sapardan kózim ashylyp keldi. Iasyda qojalar Islamdy durys oqytpaıdy» dep keldi. Qala berdi, urýǵa qatysty Qurannan aıat keltirdi. Oǵan ne aıtamyz, taqsyr? – degen taǵy bir daýys estildi top ishinen.
- Áıeldi uryp jazalaý Quranda bar, súndette joq. Paıǵambar ómirinde áıel zatyna qol kótermegen. Alla elshisi úı sharýasynda Hadısha anamyzǵa járdem berýden arlanbaǵan. Kıiminiń jyrtyǵyn ózi jamap, úzilgen túımesin ózi qadaǵan. Er azamattyń belgisi túzde myrza úıde qul. Ásirese kelinder aýyraıaq kezinde aýyr jumysqa salmańdar. Urmaq turmaq, urysýǵa ulyqsat joq. Jerik asyn jegizip, qalaǵan zatyn áperińder. Qudaıǵa shúkir, Jibek Jolynyń boıynda otyrmyz. Qytaı men Úndiniń kúlli saýdageri aına, taraq, opa, dolabty osynda tasyp álek. Qyz-kelinshektiń kórkin joımaı, alaqanda álpeshtep ustańdar. Janǵa jaıly báıbishe, qulshylyqqa da qolaıly. Mal tappadyń dep mıyńdy jemeıdi. Aǵaıyn týys kelgende joqtyǵyńdy bildirmeıdi. Sondyqtan áıel zatyn aıalap ustaý, paıǵambarymnyń asyl súndetiniń biri, - degeni sol edi. 
- «Áıeldi ur» dep Quranda jazypty ǵoı, sol ras pa, Taqsyr? – degen suraq estildi tý syrtymnan. 
- Baýyrlar, Qurandy hıkmetpen oqyńdar. Aıat pen úkimniń astaryna kóńil kózimen úńilińder. Ený sebebine tereń nazar salyńdar. Aıatty týra maǵynada emes, janama, astarly maǵynada túsinbek lázim. Qudaı Quranda «kápirdi ustaǵan jerde óltir» degen. Qazir Iasyda Islamǵa qatysy joq ǵaıyr din saýdagerdiń neshe atasy órip júr. Kásibin dóńgeletip, bizben birge berekeli tirshilik keshýde. Qala berdi, dini bóten talaı adam izdep kelip, bizben suhbattasyp, qonaq bolyp ketip jatyr. Elim tynysh, Táńirim rıza bolsyn dep barshasymen syıysyp, syılasyp otyrmyz. Quranda «Múshirikti óltir degen» dep solarmen jaýlassaq ne bolady? Qudaı Quranda «urlyq jasaǵan erkektiń de, áıeldiń de qolyn kes» degen. Talaı qazaq «myna bala urylarǵa qosylyp, barymtaǵa barypty. Ustalyp qalyp, ótkende rýymyzben qun tólep áreń qutylydyq. Adam qyl. Tárbıele. Zikirińde otyrsyn» dep urlyqqa shatylǵan uldaryn maǵan ap keledi. Sharıǵattyń úkimi osy eken dep qoldaryn keseıin be sol urylardyń? Óz iniń urlyqpen ustalsa ne qylasyń? Qolyn kesesiń be? - dedi Áziret Sultan jamaǵatqa qarap. Meshitte óli tynyshtyq ornady. Bári «qudaı saqtasyn» dep aqyryn kúbirlesti. Ahmet Ata sózin jalǵap:
- Káýirdi óltiremesek, urynyń qolyn kespesek, Quranǵa súıenip, qatyn sabaýdyń ne jóni bar? - dedi. Sol kezde bir jas jigit:
- Qatyndy sabamasa qamshyny nege iledi? Bir molda «qutyra bastaǵan qatyn ilýli qamshyǵa qarap esin jınaıdy» dedi. Ol qalaı, taqsyr?-dedi. 
- Áı, baýyrlar, batyr babalar qamshyny qatyn sabaý úshin emes, úıge jyn-peri jolamasyn dep iledi. Qamshynyń qatyn sabaýǵa qatysy joq. Kezinde Nuh paıǵambardy zalymdar qýdalap kún bermedi. Bir kúni bir esalań sadaqpen atyp aıaǵyn jaralady. Ol baltyryna qadalǵan sur jebeni julyp aldy da jerge shanshydy. Qolyn jaıyp: «Bul elge oıanatyn sana sezim ber, ýa Táńirim! Bular nadandyqtyń qurbany boldy» dep jalbaryndy. Duǵanyń sharapatynan jebeden tobylǵy ósip shyqty. Paıǵambardyń qany tıgendikten túsi qan qyzyl reńge boıaldy. Osydan bastap Tobylǵy Allanyń nazary túsken qasıetti aǵashqa aınaldy. Tobylǵy sapty qamshydan jyn periniń seskenetin sebebi sol. Atam qazaq qasyma jyn peri jolamasyn dep qamshynyń sabyn tobylǵydan jasaıdy. Sol nanymmen tórge iledi, - dedi daýsyna sál jumsaqtyq qosyp. Eshkim qarsy ýáj aıtpady. 
- Sóz uqpaıtyn, sabaýǵa suranyp turǵan aqymaq qatyn bolsa she? – dedi taǵy bireýi. 
- Aqymaq qatyn balasymen aqyldy bolady. Qudaı násip etip jatsa,bıbińe alty baladan kem tapqyzba,- degende jınalǵan jamaǵat jadyrap kúlip jiberdi. 
- Nege altaý? Onyń ne hıkmeti bar? - dedi jáne bir qazaq. 
- Onyń hıkmeti mynaý. Arystannan altaý týmaı ma? Arystannan týǵan altaýdyń bireýi abdan bolmaı ma? Bóriden altaý týmaı ma? Bóriden týǵan altaýdyń bireýi arlan bolmaı ma? Tulpardan altaý týmaı ma? Tulpardan týǵan altaýdyń bireýi tarlan bolmaı ma? Azamattan altaý týmaı ma? Azamattan týǵan altaýdyń bireýinde arman bolmaı ma? Armany bar bireýi ata jolyn qýmaı ma, eline qorǵan bolmaı ma? - degen eken atam qazaq. Aqymaq qatynnan týǵan alty balańnyń bireýi Haq Jolyna bekem bolsa anasynyń ǵana emes, kúlli jurtynyń abyroıyna aınalady. Qıt etse qamshyǵa jarmasatyn nadandyqty toqtatyńdar. Quran jetinshi ǵasyrda tústi. Ol kezde arab eli nadan edi. Haq paıǵambar olarmen kúresip, qarańǵylyqtan biraz shyǵardy. Sana sezimderin ósirdi. Odan beri attaı úsh ǵasyr ótti. Hazireti Ábý Hanıfa sharıǵatty rettep, Hazireti Matrýdı aqıdany túzedi. Ǵulamalar úsh ǵasyrda neshe myń dana kitap jazdy. Qansha jyl tájirıbe jınadyq. Bir Iasynyń ózinde júzden asa meshit bar qazir. Medreseler táýlik boıy toqtamaı halyqtyń saýatyn ashyp jatyr. Sana sezimderiń ósti. Aram men adaldy aıyrdyńdar. Osyndaı sáýleli zamanda áıelmen alysyp, masqara bolmańdar. Basqalar estise «Túrki balasyna topalań keldi. Burynǵydaı álemge shashqan aıbyny joq. Erkekteri qatyn sabaıtyn ezge aınaldy. Áıelge ǵana áli keledi» dep kúledi. Basqaǵa kúlki emes, úlgi bolyńdar. Tabalatpańdar, tamsandyryńdar, - dedi. 
- Taqsyr, keıde qansha mal tapsaq ta qadirimizdi bilmeıtin aqymaq qatyndar bar. Olarǵa da bir úgit qylsańyzshy, - dedi bir musylman. 
- Baýyrlar, mal tapqandy qatynǵa mindet qylmańdar. Negizgi adamı borshtaryń bul emes. Aqyldynyń mal tabýǵa septigi joq, aqymaqtyń mal tabýǵa kemdigi joq. Er jigit ilim izdenip, tálim tárbıe, úlgili sóz, ónegeli órnek, nurly hıkmet úırenýge jáne ózgege úıretýge mindetti. Ulyq Alla Er men Áıeldi mynadaı hıkmetpen jaratty. Táńiri taǵala kúlli ǵalamnyń syryn eń birinshi Adam ataǵa úıretti. Júrek ózin ashyp, odan tuńǵysh ǴALYM jasady. ǴYLYM sıpatyn adamǵa darytyp, qıametke deıin urpaǵyna mıras etti. Sodan bastap erkekke ǵylym ıgerip, ilim taratý paryz boldy. Muǵalimdik mindet júkteldi. Sol sebepti er azamatqa ustazdyq etken jarasady. Táńiri taǵala eń birinshi ADAMDY balshyqtan ılep somdady. Haýa ana jaralǵan soń dúnıege sábı ákeletin mindetti áıel zatyna júktedi. Osydan bastap, adam urpaǵy Qudaıdyń qudiretti qolynda emes, ananyń qutty qursaǵynda jasalatyn boldy. Ony «Altyn Qursaq» deımiz. Táńirdiń mundaı qudiretti súndetin jalǵastyrýshy áıel zatyn sabaý baryp turǵan uıat qylyq. Odan da bıbińniń babyn jasap, kóńilin tap. Bópeli bolsa qaljasynan qarjyny aıamańdar. Balań óskende bı bolmasa da, bı túsetin berekeli úıdiń ıesi bolady. «Aqyldy kelinshekke úılengen erkek ımannyń jartysyn tegin alady. Qalǵan jartysyn eńbektenip tappasa MENEN uıalsyn» degen ulyq Alla. Aqyldy áıeldiń ishinde altyn aıdarly ul jatady. Áıeldiń órkendeýine jaǵdaı jasasań, eldigińdi saqtap qalý múmkindigiń uzara túsedi. Ulyń uıatty, qyzyń ınabatty bolsa eki dúnıeń abat, eki toıyń qabat bolady. Túnektegi arab aǵaıyndy jalǵyz paıǵambar jaryqqa súırep shyǵardy dedim. Sol sıaqty júrek kózi ashylǵan er qarańǵyda nuryn tókken AI sıaqty jurtyna ilimniń sáýlesin tógedi. Erdiń kókiregi júkti bolmaı, áıeli áýlıe týmaıdy. «Qyz kúninde bári jaqsy, jaman qatyn qaıdan shyǵady», «astyńdaǵy atyńa senbe, qoınyńdaǵy qatynyńa senbe» degen sıaqty maqaý maqaldardy mansuqtap, eń birinshi ózińniń kókiregińdi júkti qylýdyń qamyn jasa, - dedi Qoja Ahmet Iassaýı. Áýlıeniń árýaqtanyp ketkeni sonsha, jáı sóziniń ózi jarlyqtaı estildi. Sóziniń aýyrlyǵy sonsha meshitte óli tynyshtyq ornady. Bári únsiz qaldy. Suraq qoıýǵa eshkimniń batyly jetpeı eseńgirep otyr. Bir kezde óli tynyshtyqty sol jaǵymda otyrǵan bir jigit aǵasy buzyp: 
- Taqsyr, kókiregi qalaısha júkti bolady? Onyń hıkmetin ashyqtaı ketseńiz? – dedi. 
- Er jigit «urpaq tárbıesi ne bolady?», «Nadandyqtan qaıtsek qutylamyz?», «Urpaqqa ne qaldyrdym?», «Ardan attamaıtyn myqty urpaq qaldyra aldym ba?» dep qaıǵyrǵanda keýdesi rýhanı ýaıymmen «júkti» bolady. Sender ilim-bilim oshaǵynda otyrsyńdar. Ulan ǵaıyr dalada qanshama jurt kóship-qonyp júr. Solarǵa hıkmetti kim úıretedi? Kózin kim ashady? Nadandyqtan kim qutqarady olardy? «Qarańǵy halyqqa Qurannyń muratyn qalaı jetkerem? Elim nelikten qarańǵyda qaldy? Qaıtsem zulymdyqtan qashyp, izgilikke umtylady?» dep qaıǵyryńdar. Kókirekti osyndaı ókinish qapsyn. Osyny oılap, kúrsingende 18 myń ǵalam shaıqalatyn bolsyn. Osy ókinish bizdi jaryqqa shyǵarady. Táńirdiń de qulynan tileıtini osyndaı alań! Ań aýlap, kókpar shaýyp, qys boıy soǵym jep, qymyz ishkenge máz bolmańdar. Er azamattyń ishine at basyndaı sher qatady dep atam qazaq bilip aıtqan. Kókiregi júkti, sherli erlerge qyz-kelinshek ǵashyq bolady. Eli úshin qaıǵyrǵan azamatty kim maqtamaıdy? El maqtaǵan jigitti qyz jaqtaǵan. Qýys keýde serisymaqty qatyny turmaq balasy da syılamaıdy. Qatynǵa baqyrmastan buryn «júregimde sher bar ma?» dep ishińe úńilip alǵan lázim, - dep Áziret Sultan aryny qatty aqtabandaı arqalanyp ketti. 
- Taqsyr, arab, parsy tilderin úırenip, oqyt deısiz. Bul jurttyń nadandary da barshylyq qoı. Ol jaǵy qalaı bolady? – dedi. 
- Baýyrlar, arab pen parsynyń ónerin, tilin, dinin hám mádenıetin úırenińder. Dúmshe dástúrinen jırenińder. Paıdalysyn sińirip, zıandysyn joıyńdar. Kerisinshe túrkiniń darqan minezin olarǵa juqtyryńdar. «Bular nadan bop júre bersin» dep nemquraıdy qaramańdar. «Baýyrym, myna isiń súndetke teris. Bulaı jasama, uıat bolady» dep tyıyńdar. Táńirim arab aǵaıyndarǵa paıǵambardy násip qylǵan. Quran tili arab tili. Osy eki nyǵmetine qurmet kórsetip, nadan arab kórseńder kózin ashyńdar. Paıǵambardyń bedeline, Qurannyń aqysyna keń oılaýdy, ár iste ádil bolýdy olarǵa kórsetińder. Qurandy qur tilmen emes júrek kózimen oqýdy úıretińder. Araptyń nadandyǵyn din dep soqyr keıipte ala berseńder, olarǵa da, bizge de zıan bolady, - dedi. Bu sózge bári uıyp qaldy. 
- Suraqtaryńyz bolsa qoıyńyzdar. Bolmasa, namazdy bastaıyq, - dedi Iassaýı. Ne túlen túrtkenin qaıdam, men batyldanyp ketip: 
- Mende bir suraq bar, taqsyr! - dep sańq ete qaldym. Ornymnan turdym. Bári meni baǵyp tur. 
- Á, Shánjarhan, sen be? Qalaısyń balam? Eliń aman ba? – dedi Áziret Sultan tanyp.
- Shúkir, bári jaqsy!
- Muqtaram jamaǵat, bu bala 21 ǵasyrdyń qazaǵy. Ǵaıyptan taıyp, bizdiń qutpaǵa qatysyp otyr. Bulardyń dáýiri ǵylymnyń ábden damyǵan kezi. Erekshe aqyl ıeleri. Bular taıaz suraq qoımaıdy. 14 ǵasyrdyń bilimi men dinı tájirıbesin sińirgen baqytty urpaq. Bul baladan úlgi alyp, suraq qoıýdy úırenińder, - dep meni jamaǵatqa maqtady. Otyrǵandar antalaı tústi. «Oıpyrmaı, namazdan soń myna balanyń batasyn alyp, kıiminen tábárik jyrtyp alaıyq. Kúpisine balamyzdy bir aýnatyp alaıyq. Áziret Sultannyń nazary túsken myqty musylman qusaıdy» dep bári jamyrap ketti. Áziret Sultannyń ózi maqtaǵasyn ońaı ma. Maqtaýǵa mastanyp: 
- Taqsyr, osy áıelder kúıeýlerine baǵynsa ǵana jumaqqa barady ǵoı, ıá? Musylman áıel úshin eń qymbaty ata-ana, aǵaıyn-týys, tipti bala da emes, kúıeý ǵoı ıa? Kúıeýine tolyq baǵynsa ǵana jumaqqa kúmánsiz kiredi ǵoı ıa? - dep qoıyp qaldym. «Dombyram ne dıd, men ne dım» degendeı Áziret Sultannyń túri buzylyp ketti. Erte maqtap qoıǵanyna ókingen sıaqty. Ájimderi dereý tereńdep ketti. Sol kezde tý syrtymnan:
- Mynaý ma áýlıeniń maqtaǵan kemeńgeri? 
- Bizden ótken topas qoı myna jigit.
- Ne kókip ketti myna nas? - degen sıaqty kúńkil-súńkil estile bastady. «Ózderiń nadan» dep eregisip men turmyn. 
- Balam sen, shynymen de 21-shi ǵasyrdan keldiń be? - dep Qoja Ahmet Iassaýı qaıtalap surady. 
- Iá!
- Bul áńgimeni qaıdan shyǵaryp aldyń? «Kúıeýi qatynǵa jatyryn jaryp shyqqan balasynan da artyq» degen ne sóz? Qaıdan úırendiń? Aǵaıyn-týys, baýyrdy bir birinen artyq, ne kem qylyp salystyryp qaraıtyn nadandyqty qaıdan juqtyrdyń? – dedi Qoja Ahmet atam. 
- Qoıyńyz, taqsyr, olaı demeńiz. Bizdiń zamanda ol uıat emes. Mundaı máseleni Qazaqstanda musylmandar saltanatty sahynada kórinis qoıyp nasıhattaıdy. Solaı úıretip, qudaıǵa shúkir qyz-kelinshekterge asyl ıman syılap jatyr. Ondaı sharaǵa siz sıaqty sálde oraǵan, ilim ıgergen, shet elde oqyǵan, oraza, namazyn úzbeıtin myqty ımamdar qatysady. Solardan úırendim. Kelinińizge «Áke-shesheń bylaı tursyn, týǵan balańnan da meni artyq kóresiń. Meni rıza qylmaı saǵan peıish joq! Tar qursaǵyńdy keńitken, tas emshegińdi jibitken, aıazy kúnde aınaltyp, bultty kúnde tolǵantyp, toǵyz aı toǵyz kún kóterip, omyrtqańdy úze jazdap, zorǵa týǵan ulyń men qyzyń da meniń qasymda eshkim emes» dep úıretip qoıdym,- dedim úlkin is bitirgen adamsha. İshimnen «áı, myna paqyrlardyń kózi ashylyp, dinge bir jarydy-aý. Maǵan rıza shyǵar» dep ózime súısinip turmyn. Áziret Sultan únsiz otyr. Qos janary muńǵa batqan. Kózinen «21-shi ǵasyrdaǵy urpaǵym mynadaı bolsa jetisken ekenbiz. Qaıran eńbegim jelge ushtyń ba? Aqyry nadandyqqa urynǵan eken ǵoı» dep saly sýǵa ketkendeı kórindi. Bir kezde Áziret:
- Shánjarhan, bermen qara. Sen «Tozaq ta, jumaq ta anańnyń aıaǵynyń astynda» degen hadısti oqyp pa ediń? – dedi. 
- Ol sahıh hadıs pe? – dedim yqpaı. 
- Iá, sahıh. Endi hadıstiń hıkmetine qulaq túr. Paıǵambarym mıǵrajǵa ushqanda Jebireıl ekeýi Adam ata men Haýa anaǵa kezikti. Haq paıǵambar birinshi anasyna sálem berdi. Sol jerde suhbat qurdy. Kenet Haýa anamyz aıaǵyn qozǵap edi taban astynan aq sáýle shashyrady. 18 myń ǵalam nurǵa bólenip, jaınap ketti. Sálden soń sol aıaǵyn qozǵap edi, tabanynyń astynan ystyq jalyn kókke shapshydy. 18 myń ǵalam sol zamatta janyp ketti. Paıǵambar tańǵaldy. Sosyn qoshtasyp saparyn jalǵady. Jolda Jebireıilden oqıǵanyń syryn surady. Perishte aıtty:
- Áı, Qudaıdyń dosty, Muhambet! Ceni Qudaı ózi saqtady. Birinshi anańa emes, atańa sálem bergende Táńirim renjip sapardy doǵaryp, sol jerden úıińe qaıtarar edi. Al, Haýanyń eki aıaǵynan shashyraǵan nur men ottyń syry mynada. «Jumaq pen Tozaq ananyń aıaǵynyń astynda» degen. Úmbetim órkenıetke jalǵanyp, mádenıetti el bolsyn deseń úmbetińe aıt. Úsh qyz tapqan áıeldi tórge shyǵaryp syılasyn, - dedi. Paıǵambarym:
- Úsh qyz tappasa she? - dedi
- Onda eki qyz tapqan anany tórge ozdyryńdar, - dedi Jebireıil. 
- Eki qyz tappasa she?
- Onda bir qyz tapqan áıeldi qurmetteńder!
- Qyz týmaǵan áıel bolsa she?
- Onda ul tapqan kelinshekti tóbelerińe tutyńdar!
- Qursaq kótermegen áıel bolsa she?
- Onda erin kútken!
- Boıdaq ıakı jesir bolsa she?
- Onda ar-namysyn kúzetken áıeldi álpeshteńder! Áıel balasyn ardaqtamaı Islam kógermeıdi. Osyny úmbetińe uǵyndyr, - dedi. Mıǵrajdan oralǵan soń er azamatty túgel jınap: «Baýyrlar, búginnen bastap, áıel zatyn kemsitkendi, qorlaǵandy doǵaryńdar. Qyz-kelinshektiń jaǵdaıyn jasamaı el bolmaımyz» dedi. Sodan bastap áıel zatyn ardaqtaıtyn musylmandyq órkendedi, – dep Áziret Sultan mıǵrajdan úzindi baıandady. Jurt mıǵrajdyń qıssasyna eltip qaldy. Aqjúrekteri «Áı, múbárak ta aıtady ǵoı, shirkin» dep kirpikterin jasqa shylap aldy. Qatty tolqyǵan bir parasy paıǵambarǵa salaýat aıtyp eljirep ketti. Men de qaıtpaı: 
- Taqsyr, keshirińiz, bizdiń zamannyń ımamdary túk bilmeıtin saýatsyz degińiz kep tur ma? Bul qıssamen ne aıtqyńyz keldi? Qıssa sahıh pa? Isnádi bar ma? Dáleli bar ma?- dedim. Jurttyń sabyry sarqylǵan sıaqty. Narazy daýystar kóbeıe bastady: 
- 21-shi ǵasyrdan kelgen aqyldy adam mynaý ma? 
- Sóz uqpaıtyn topas qoı myna bátshaǵaryń. 
- Qudaı aı, qutpanyń búkil lázzatyn qurtty-aý myna naısap. 
- Myna ıisalmasty kim eken qutpaǵa ertip kelgen?
- Áı, jigitter, myna tasqulaq topasty súırep shyǵaryp tastańdarshy. 
- Osyndaı nadardar ǵoı dindi bylǵaıtyn.
- Áıel zatyn qurmetteýdiń ornyna ózine tabyndyrǵaly júrgen put qoı bul ońbaǵan. E, kállá baran dese!
- Attyń quıryǵyna baılap súıreý kerek myna maqaýdy. Sol kezde es kiredi buǵan, - dep jamaǵat radıkaldanyp bara jatty. Qoja Ahmet Iassaýı ǵana maǵan bolsyp: 
- Áı baýyrlap, olaı qatty ketpeńder. Jumsaq bolyńdar. Qutpadan soń Shánjarhan kózi ashylyp musylman bop keter. Qara kúshke salmańdar. Nıeti shlı jaman bala emes, - dep shyr-pyr bop jatyr. Men bolsam mensinbeı: 
- Bizdiń de ımamdar bosyna sóılemeıdi. Olar da bilgesin aıtady. Tek sahıh hadısten aıtady, - deı bergenimde jurttyń tózimi tolyq taýsyldy. «Áı, jigitter, myna myljyńdy qurtyńdarshy» dep qarıalar jaǵy aıǵaı saldy. Jas jigitter súıreı jóneldi. Berispeı: «Súıreme meni, men de namaz oqımyn, e. Jalǵyz sender emes musylman» dep julqynyp qoıamyn. Sol sátte murtynyń eki ushy kókke qaraı tik shanshylǵan iri deneli, qoıshy qazaq qonyshyndaǵy dyraý qamshyny sýyryp aldy da «ásili Táńirim tobylǵy sapty qamshyny osyndaı oısyz esek erkekterdi sabasyn dep jaratqan. Munyń bar hıkmeti osy» dedi de qaq shekeden osyp jiberdi. Kózimniń oty jarq ete qaldy. Sol sátte selk etip oıanyp kettim. Qamshydan qashqandaı basymdy ustap typyrshyp jatyrmyn. Qasymda qýyrshaq oınap otyrǵan kishi qyzym jany qalmaı baǵyp tur. «Kóke ne boldy? Nege shoshyp oıandyńyz?» dedi. Janym qalmaı basymdy sıpalap kórip jatyrmyn. Saýmyn. «E, túsim eken ǵoı» dep qýanyp qaldym. Oıanyp ketkenim qandaı jaqsy boldy. Mynaý bir sumdyq tús boldy. Degenmen orta ǵasyrdyń adamy qarańǵylaý bolady eken. Bolmasa esi durys adam namazǵa kelgen musylmandy meshitte qamshymen sabaı ma ...

Sanjar Kerimbaıdyń Facebook paraqshasynan