Oqymystylar osy ǵasyrdy «dinı-rýhanıat soǵysy ǵasyry bolady» dep boljap otyr. Boljaǵany qurysyn, bul únsiz soǵystyń bastalyp ketkenine de birneshe jyldyń júzi bolyp qoıdy. Beıresmı derek boıynsha, sońǵy 18 jylda 500 myń qazaq (olardyń bári de kodtalyp, dýalanǵan) osyndaı sektalarǵa ótip ketken. Almatyda 27 meshit bolsa, ózge dinder men sektalardyń ǵıbadathanalary 200-ge jýyqtaıdy eken. Bul san kózderine az kórindi me, álde qazaqtyń musylmandyqtan ońaılyqpen ajyramasyn bildi me, endi álem alpaýyttary ıslam dinin qurtý úshin óz ishinen iritýge kóship, neshe túrli musylman dininiń tonyn jamylǵan dinı aǵymdardy qosa engizip jatyr. Bizdiń búgingi maqalamyz Qazaqstandy jaılap bara jatqan jalǵan ıslamı aǵymdar týrasynda.

1.ÝAHABIZM

Ýahabızm – HVIII ǵasyrda paıda bolǵan aǵym, Saýd Arabıa­synyń resmı mázhaby. Ol boıyn­sha er adam mindetti túrde saqal qoıýy tıis jáne namaz oqymaǵan adam musylman emes. Sondaı-aq áýlıelerdiń basyna, qabirlerge zıarat etip barýǵa bolmaıdy. Paıǵambardyń týǵan kúni – Máý­litti toılaýǵa qarsy. Qoja Ahmet Iassaýı sıaqty záýlim kese­nelerge qurmet kórsetilýdi kúpir­shilik dep sanaıdy. Mázhabtardy moıyn­damaıdy. Juma kúni jeti shelpek taratý, kelinniń betin ashý sıaqty ádet-ǵuryptarǵa, salt-dástúr­lerge de qarsy. Ózderinshe ómir súr­megen adamdarǵa qatal kóz­qaraspen qaraıdy jáne qajet bolsa, kúshtep kóndirýge tyry­sady. Osy oraıda tarıhta talaı ret qan tógilýine sebepshi bolǵan. Osy ǵasyr basyndaǵy sheshen elinde bolǵan qantógisterdiń bas­ty qozdyrýshysy retinde ataly­nady. Tar uǵymǵa baılanǵan naǵyz fanattar. Ásirese, Qazaqstannyń ońtústik ólkelerinde kóbirek sho­ǵyrlanǵan.

2.ISMAILITTER

Bul dinı-saıası aǵymnyń eń basty qoldaýshysy – Anglıa. Kezinde Imam Ǵazalı sıaqty iri ǵalymdardy óltirgen, ıslam álemine talaı ret qasiret tartqyz­ǵan, shıittik baǵytty ustanatyn qaýipti uıym. Shyńǵys hannyń tuqymy Qulaǵý hannyń qýǵyn­daýyna ushyrap, birazy Orta Azıaǵa ótip ketken. Úndistan, Iran, Aýǵan­standa kóptegen jaq­tas­tary bar bul uıymdy qazir muragerlik jolmen taǵaıyndala­tyn hanzada Aga Handar mektebi basqarady. Ismaılikter namazdy kúnine bes ret emes, úsh ret qana oqı­dy: tań­erteń, túste jáne kesh­ke. Juma na­ma­zyna barmaıdy jáne qutba oqy­maıdy. Mekkege qa­jylyqqa barmaıdy, onyń or­nyna Kerbala­daǵy Haziret Hýseın men Haziret Álıdiń qabirlerine zıa­rat etedi. Ortalyq Azıadaǵy túrki tildes respýblıkalarda bas­qarý organ­dary, bilim berý uıym­dary, baspa­sóz organdary, qorla­ry jumys isteıdi. Óte myqty qar­jylyq kúshteri bar. Aga Han qory óz qyz­metin ekonomıkalyq damý, áleý­mettik damý, mádenı ba­ǵyt bo­ıynsha júrgizedi. Tájik­stan, Qyr­ǵyz­stan men Qazaqstan jáne Ismaılıtter ımamaty ara­syn­­daǵy Ortalyq Azıa ýnı­ver­sıtetin qurý jónindegi shartqa sáı­kes, Ismaılıtter qaýymdasty­ǵy­nyń Aga Han qory Qazaqstan­nyń Tekeli qalasynda salynyp jat­qan Ortalyq Azıa ýnıversıte­tine 250 mıllıon dollar aqsha bólgen.

3.AHMADIE

HIH ǵasyrdyń aıaǵynda Úndi­stan­da otarshyl aǵylshyn úkime­tiniń qoldaýymen paıda bolǵan dinı-saıası aǵym. Ózderin Paıǵam­barymyzdyń ekinshi aty Ahmetpen baılanystyryp, aqıqı ıslamdy qalpyna keltirýshilermiz dep sanaıdy. Búkil musylman elderi, ishinde Qazaqstan musylmandary Dinı basqarmasy da bar, bul qaýymdy «kápir» dep jarıalap, pátýá bergen. Sóıtip, Búkilálem­dik Islam lıgasynyń sheshimimen Mekkege qajylyqqa kirýine ty­ıym saldy. Pákstan úkimeti ahma­dılikterdi «musylman emes» dep elden qýyp shyqqan. Bul uıym ózi pana tapqan Anglıadan materıaldyq jáne rýhanı qoldaý kórip, ıslamǵa qarsy túrli is-sha­ralar júrgizedi. Qazaqstanda pá­k­standyq pirádarlardyń yq­pa­lymen 1994 jyly arnaıy tir­­kel­gen bul uıymnyń tuńǵysh jetekshisi belgili jazýshylarymyzdyń biri. Qaýymdastyqtyń tolyq ataýy – «Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ahma­dıelik musylman jamaǵaty». 2008 jyldyń 1 qańtaryndaǵy esep boıynsha, Qazaqstanda 4 Ahma­dıelik jamaǵat birlestigi (Almaty men Shymkent qalasy, Almaty oblysy men Shyǵys Qazaqstan oblysy) qyzmet etedi. Ahmadıe qozǵalysy Anglıa, Germanıa, Golandıa, Ispanıa, Avstralıa sıaqty memleketterde 12 myńnan asa meshit turǵyzǵan. Islam atyn jamylǵan keri aǵymdardyń biri. Onyń – Ahmadıa (Ismaılıa, Kadınıa) ataýy ártúrli bolǵanymen, maqsattary bir. Islam atyn jamylǵan «Hızbýt – tahrır» saıası partıasy sekildi bulardyń da ortalyǵynyń Londonda bolýy jáne qarjyny sol jaqtan alýlary jaıdan-jaı emes.

4.BAHAIZM

«Bahaı» qaýymdastyǵy HIH ǵasyrda Irak pen Iranda paıda bolǵan, shııttik mázhabty usta­nady. Batys pen Shyǵystyń dinı dástúrlerin sıntezdeýden týǵan kosmopolıttik aǵym. Ózin «eń sońǵy din» dep jarıalaǵan. Mu­ham­med paıǵambardy «sońǵy paı­ǵambar» dep, ıslam dinin «aqyrǵy din» dep sanamaıdy. Quran da olar úshin eń sońǵy qasıetti kitap emes. Bahaızm boıynsha qasıetti ımamdarǵa qarsy kelýge bol­maıdy, ol – úlken kúná. Ulttyq qun­dylyqtardy, Otan degendi mo­ıyndamaıdy. Onyń ornyna álem­dik din, álemdik til, álemdik má­denıet sekildi qundylyqtardy nasıhattaıdy. Namaz oqıdy, oraza ustaıdy, zeket beredi, qa­jyǵa barady, biraq olardyń oryn­dalýy ózgeshe. Namaz kúnine úsh ret, úsh túrli bolyp oqylady. Ara­synda Bahaýllah áýlıeniń kita­bynan sóılemder oqıdy. Qajet bolsa, úsh túrli namazdyń bireýin ǵana oqysa da jetedi. Qubylasy – Bahaýllah áýlıeniń Akkadaǵy mazary. Oraza 19 kún ustalynady. Qazir masondardyń ádisimen uıym­dasqan bul aǵymnyń 270 elde uıymy, úsh myńǵa jýyq ortalyǵy bar. Qazaqstanda da úlken qala­larda jaqtastary az emes. 2008 jyldyń 1 qańtaryndaǵy esep bo­ıynsha, elimizde «Bahaı» aǵymyn­daǵy 3 kúlttik ǵıbadathana, 19 dinı birlestik tirkelipti.

5.HIZBÝT-TAHRIR

Islamǵa zıandy ekstremıstik dinı-saıası aǵym. 1953 jyly Pa­lestınany Izraılden azat etý uıymy retinde izgi maqsatta qurylǵanmen, keıinnen álem musylmandaryn bir Halıfatqa, ıaǵnı birtutas memleketke biriktirý sıaqty bos qıal, jónsiz armanǵa toly ıdeıasyn tyqpalap, onysy daý-damaıǵa aınalyp, zıandy qozǵalys retinde baǵalandy. Kitap, gazet, broshúra shyǵaryp, maqalalar daıyndap, úgit-nasıhat jumystaryn júrgizedi. Hızbýttahrır Qazaqstanǵa táýelsizdik alǵan soń jaıyla bas­tady. Kezinde Almaty men Shym­kent, Taraz, Túrkistan, ásirese, Kentaý qalasynda túrli áreket­terimen kózge tústi Elimizdiń kıeli oryndary Túrkistandaǵy Q.A.Iasaýı, Otyrardaǵy Arystanbab, Mańǵystaýdaǵy Beket ata, Almatydaǵy Raıymbek, Álmerek abyz t.b. kesenelerdi buzý kerek deıdi. Óz jumysyn saıası jáne ıdeologıalyq baǵytta júrgizedi delingenmen, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstanda eks­tremıstik is-sharalar nátıjesinde kóptegen adamdardyń ólimine se­bepshi boldy. Olardyń arttarynda keıinnen ýahabshylar turǵandyǵy anyqtaldy. Bul dinshil partıanyń belsendileri, ásirese, Ózbekstan­da qatty qýǵyndaldy. Qazaqstanda da bas bostandyqtarynan aıy­rylǵandary bar. Budan basqa da elimizde túrli aǵymdar bar. Máselen, «Allá-Aıat» (farhadshylar) pen «Ata jo­lynyń» jumysyna tyıym saly­n­dy. Sondaı-aq aqyn Áýezhan Qo­dar bastaǵan zıalylar toby «qazaq halqy ıslam dini arqyly túp-tamyryn joǵaltyp aldy, sondyqtan kók aspan men arýaqqa syıynatyn Kók Táńiri dinine qaıta oralýymyz kerek» dep júrgenin, sondaı-aq zikirshi so­pylarǵa, «Aq ana» degenderge de qarsy QMDB pátýa shyǵarǵanyn aıta ketelik.

Túıin:

Mektepte tarıhtan bárimiz katolık fransýzdar gýgenot fransýzdardy baýyzdap tastaǵan qasıetti Varfolomeı túnin oqydyq. Lıvandaǵy 1970-1980 jyldary bolǵan azamat so­ǵysynda dinderi bólek aǵaıyndy arabtar birin-biri qyrǵanyn da jaqsy bilemiz. Keshegi Bosnıadaǵy qandy qasiret te osy dinı ala­ýyzdyqtan týyndaǵany belgili. Osynaý dinbuzarlyqqa alpaýyt elder jylyna 12 mıllıard dollar bóledi eken. Musylmandardy aıt­paǵanda, elimizdegi hrıstıan­dar­dyń ózin 40 shaqty konfesıaǵa bólip tastady. Maqsat – Qazaq­standaǵy halyqtyń dinı senimin buzyp, ózara qyrqystyryp, aqy­rynda qul qylý. Túbinde Qazaqstan halqy da joǵarydaǵydaı dinı alaýyzdyqtan ózara qyrqysyp, atysyp-shabyspasa jarady.

Tursynǵalı ÁLİP,

dintanýshy

Derekkóz: "Ult muraty" gazeti