Jasy 82-den asqan aqsaqaldyń áńgimesin tyńdap otyrmyn. Jan jadyratar jańalyǵy bolsa bir sári ǵoı, júrek aýyrtatyn, aýyrtyp qana qoımaı, júrekke shanshýdaı qadalatyn áńgime. Qyzyǵyp emes, qınalyp otyryp tyńdaıtyn áńgime. Biraq tyńdap otyrmyn.
— Shyraǵym, jaqynda 83 jasqa aıaq bastym. Qartaıǵan shaǵymda taǵdyrdyń tálkegine túsip, týǵan qyzymnan zábir, 30japa shegip otyrǵan jaıym bar. Odan kórmegen qorlyǵym joq. Endi tórimnen kórim jaqyn shaǵymda shańyraǵymdy shaıqaltyp, basymdaǵy baspanamdy tartyp alyp, qańǵyrtyp dalada qaldyrmaq oıda, —dedi jasqanshaq daýyspen jaǵdaıyn jaılap baıandaǵan Aıtbek aqsaqal. Ári qaraı meniń suhbattasym Aıtbek Rápilbekuly Jánibekovtyń ómiri men basyna túsip otyrǵan jaǵdaı bylaı óriledi. Qazaq halqynyń basyna náýbet túsken 1932 jyldyń 1 qarashasynda qazirgi Jambyl oblysy, Jambyl aýdanynyń Órnek aýylynda Rápilbek pen Raıhannyń otbasynda dúnıege kelgen Aıtbek Uly Otan soǵysy jyldarynda shómele salyp, arba aıdaǵan, ujymshardyń qol jumystarynyń bárine jegildi óz turǵylastarymen birge. Taǵdyrdyń mańdaıyna jazǵany solaı bolsa qaıtsin. Jalǵyz ol emes, búkil halyqtyń basyna týǵan kún ǵoı. Áıteýir soǵys jeńispen aıaqtalyp, Aıtbektiń zamandastaryna ári qaraı beıbit ómir súrip, júrek qalaýymen tańdaý jasaıtyn kún týǵanyna shúkir! 1949-50 oqý jylynda sol kezdegi Shonaqtaý orta mektebin oıdaǵydaı bitirgen Aıtbek Rápilbekuly Qazaq memlekettik ýnıversıtetine qujat tapsyrǵan. Joly bolyp oqýǵa túsip ketip, 1955 jyly atalmysh oqý ornynyń bıologıa fakúltetin oıdaǵydaı bitirip shyǵady. Dıplomda jazylǵan mamandyǵy — bıolog-topyraqtanýshy. Ol sodan bir jyl buryn QazPI-diń jaratylystaný – jaǵyrapıa fakúltetiniń stýdenti, atyraýlyq arý Baǵdelge úılengen. Aıtbek dıplom alǵan jyly dúnıege Murat atty ul kelip, eki qýanyshty qosa toılady. Oı, ol naǵyz baqyttan bas aınalǵan sátter edi ǵoı! Odan keıingi ómiri de kisi qyzyqqandaı sátti ári tátti ótip jatty.
Á degende respýblıka Ǵylym akademıasyna kishi ǵylymı qyzmetker bolyp ornalasqan Aıtbek sondaǵy ǵylymmen «tisi sarǵaıǵan» aqsaqal qyzmetkerlerdiń «jastar óndiriske jaqyn bolýy kerek, áıtpese keńsede qaǵaz kemirip otyryp qalasyń» degen aqyl-keńesimen aýyl sharýashylyǵy akademıasyna, odan sál keıindeý Qazaq sý sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna qyzmetke aýysqan. Aqsaqal ǵalymdardyń aqyly durys eken, Aıtbek Qazaqstannyń tyń jáne tyńaıǵan jerler ıgerilip jatqan Soltústik óńirinde de bolyp qaıtty. Sodan ekinshi perzenti Zarıda dúnıege kelgen 1957 jyly bolýy kerek, sol kezdegi KSRO-nyń kópirme basshysy Nıkıta Hrýshevtiń «ǵylym óndiriske jaqyn bolýy kerek» degen kósemsigen sózimen «Qazsýshar» ǵylymı-zertteý ınstıtýty Jambyl qalasyna kóshirilip, Aıtbek te otbasymen osynda qonys aýdarǵan. Bul kezde ol ǴZI-diń topyraq-melıorasıa bóliminiń bastyǵy bolatyn. Ol osynda júrip Táshken qalasyna baryp, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı ataǵyn qorǵady. Odan keıin birqatar jyldar Jambyl gıdromelıoratıvtik-qurylys ınstıtýtynda kafedra meńgerýshisi bolyp qyzmet atqarǵan Aıtbek qaıtadan óndiriske oralyp, oblystyq agrohımsaraptama mekemesine dırektor bolyp aýysqan. Sońynda Oblystyq tájirıbe stansıasynda melıorasıa bóliminiń bastyǵy qyzmetinen qurmetti demalysqa shyqty. Onyń qaısybir jyldary Almaty, Taldyqorǵan oblystarynyń jer paıdalaný kartasyn jasaý jónindegi ekspedısıany basqarǵany da bar. Aıtýynsha, eńbek etken jyldarynda «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy eren eńbegi úshin», «Tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgergeni úshin», «Eńbek ardageri» medaldarymen marapattalǵan. Al zaıyby Baǵdel Jambyl jeńil jáne tamaq ónerkásibi tehnologıalyq ınstıtýtynda teri-jún zerthanasynda uzaq jyldar aǵa sarapshy qyzmetin abyroımen atqaryp, zeınetkerlikke shyqqan. Ekeýi jubaılyq ǵumyr keshken 57 jylda joǵaryda aıtqan Murat, Zarıdadan keıin Gúlnara, Gúlmıra, Asqar atty perzentter súıip, olardyń otbasy shattyq uıalaǵan shańyraqqa aınalǵan.
Munyń bárin nege aıtyp otyr deısizder ǵoı, «túńlikti úıden tysqary», osyndaı sútteı uıyǵan otbasynyń otaǵasy Aıtbek qyzymen sottasyp jatyr. Anyǵynda ol emes, qyzy Gúlnara ony sotqa berip jatyr. Bári de Baǵdel qaıtys bolǵannan keıin bastaldy. Aıtbektiń 57 jyl otasqan zaıyby Baǵdel 2012 jyldyń 9 qańtarynda dúnıeden ozdy. Bul kezde olardyń uldary uıaǵa, qyzdary qıaǵa qonǵan. Bári de úıli-barandy. Ata-analarynan bólek turyp jatty. Sodan sol jyly, ıaǵnı 2012 jyldyń 19 mamyrynda Aıtbek aqsaqal tósek jańǵyrtyp, basy bos, burynnan tanys áıel Sarqytbaeva Qalymhan Qyzyrqyzymen zańdy nekege turyp, ony qolyna kirgizip alǵan.
Biz «Iapyraı, bul ne degen asyǵystyq! Aıtbek aqsaqal úılenýge nege asyqty eken?! Munyń syrtynda bir syr jatqan sıaqty», — dep oılaǵanbyz. Oıymyzdaǵy suraqty qoıǵanbyz da. — Baǵdel qaıtys bol-ǵannan keıin men úıde jalǵyz qaldym. Seksen (!) jastaǵy adamǵa tamaq istep ishý, kir-qońyn jýý qıyn ekeni belgili. Balalar ózderi-men ózderi. Sol eki ortada aýyryp qalyp, oblystyq tý-berkýlez aýrýhanasynda eki aı jatyp emdelip shyqtym. Qalymhan sonda tazalyqshy eken. Biz burynnan tanys edik. Aýrýhanada jatyp emdelgen eki aıdaı ýaqytta ol maǵan jaqsy kútim jasady. Basy bos ekenin bilemin, sonan soń qalǵan ómirimdi birge ótkizýge usynys jasadym. Ol kelisti. Sodan beri birge turyp jatyrmyz. Ol kezde balalarymnyń tarapynan da eshqandaı qarsylyq bolǵan joq. Ózderi maǵan kútim jasap jatpaǵan soń, nege qarsylassyn. Endi kelip myna qyz «búırekten sıraq shyǵaryp» otyr, — dep jaýap berdi Aıtbek aqsaqal bul saýalymyzǵa. Ol kisiniń «myna qyz» dep otyrǵany – óziniń týǵan qyzy Jánibekova Gúlnara Aıtbekqyzy. Ákesin sotqa berip, úıden qýyp shyqqaly jatqan da sol. Endi myna qyzyqqa qarańyz, Gúlnara Aıtbekqyzy ol páterge 2013 jyldyń 19 qarashasynda páter ıeleriniń kelisimimen tirkeýge turǵan. 2014 jyldyń 18 naýryzynda páter ıeleriniń biri — ákesi Jánibekov Aıtbektiń syıǵa tartý kelisimsharty negizinde páterge ıe bolyp shyǵa kelgen.
— Men eshqandaı páterdi syıǵa tartý kelisimshartyna qol qoıǵan joqpyn. Bir kúni tańerteń tósekten turar-turmastan qyzym Gúlnara bir qaǵazdy aldyma tosyp: «Papa, myna qaǵazǵa qol qoıyp berińizshi», — dedi. Áli kıinip, jýynyp-shaıynyp ta úlgermegen men onyń Astanada satyp kelgen úıine qatysty qaǵaz eken dep qol qoıa salǵanmyn. Sóıtsem, ol báleli qaǵaz eken ǵoı. Endi sol qoıǵan qolym ózime sor bolyp jabysyp otyr. Maǵan aldap qol qoıǵyzǵan kelisimshart negizinde tanys notarıýsy arqyly páterdiń maǵan tıesili bóligin óziniń atyna zańdastyryp alypty. Tanys notarıýsy deıtin sebebim, ol notarıýs maǵan ózi qol qoıǵyzýy kerek qoı. Shaqyrsa da barar edim. Ázirge tirimin, júrýge jaraımyn ǵoı, — dep, ókinishpen kúıine áńgimeleıdi aqsaqal páterdiń ózine tıisti bóligin qyzyna syıǵa tartý jónindegi kelisimshartqa qol qoıǵany týraly. «Páter ıeleri», «páterdiń tıisti bóligi» degen sózderdiń mánisine úńilip kóreıik. Taraz qalasy, Tóle bı kóshesi, №71 úıdegi №20 daýly páterdi 1996 jylǵy 27 mamyrdaǵy satyp alý-satý kelisimsharty boıynsha sol kezde Jánibekova Baǵdel satyp alǵan. Iaǵnı ekeýiniń ortaq menshigi. Al páter atyna tirkelgen Jánibekova Baǵdel qaıtys bolǵannan keıin zań boıynsha muragerlik quqyǵy týraly kýálik negizinde 2012 jyldyń 13 qarashasynda onyń jubaıy Jánibekov Aıtbektiń atyna páterdiń ½ (ekiden bir) bóligi resimdelgen. Dál sol aıdyń 22 juldyzynda qalǵan ½ (ekiden bir) bóligi qyzy Jánibekova Gúlmıra Aıtbekqyzynyń atyna resimdelipti. Ol Jánibekova Baǵdeldiń ósıet haty boıynsha muragerlik quqyǵy týraly kýálik negizinde. Sonda marqum Baǵdel qyzyna muragerlik quqyq týraly ósıethatty kóziniń tirisinde berip ketken bolyp shyǵady ǵoı. Endeshe, páterdiń Gúlmıraǵa tıesili bóliginde eshkimniń daýy joq. Gúlnara ákesi Jánibekov Aıtbekke tıesili ekinshi bóligin onyń «syıǵa tartý kelisimsharty» boıynsha óziniń atyna zańdastyryp alyp, endi sol páterden ákesi men ógeı sheshesin shyǵaryp jiberýdi surap sotqa aryzdanyp otyr. Estimegen elde kóp, «túńlikti úıden tysqary» dep otyrǵanymyz da sondyqtan. Sonda tórinen kóri jaqyn, jasy 83-ke aıaq basqan sorly shal qaıda barmaq?! 2014 jyldyń 10 jeltoqsanynda sýdıa S.Qaldybaevtyń tóraǵalyq etýimen is qaraǵan Taraz qalalyq soty: «Jánibekova Gúlnara Aıtbekqyzynyń Jánibekov Aıtbekti, Sarqytbaeva Qalymhan Qyzyrqyzyn, olarǵa basqa turǵyn-jaı bermeı, joǵaryda atalǵan turǵyn-jaıdan shyǵarý jónindegi talap-aryzyn qanaǵattandyrýdan tolyq kólemde bas tartýǵa» sheshim shyǵardy. Óte durys ári ádil sheshim! Endi Aıtbek aqsaqal ózin aldap soqqan qyzyna «bergen» syıǵa tartý kelisimshartynyń kúshin qalaı joıǵyzamyn dep dal bolyp júr.
Aıtbek aqsaqal notarıýsqa óz aıaǵymen barmaǵanyn aıtady. Endeshe, Gúlnaranyń ákesine qol qoıǵyzyp ákelip bere salǵan «syıǵa tartý kelisimsharty» boıynsha oǵan páterdi resimdeı salǵan notarıýstan da suraý bolýy kerek shyǵar? Ol jaǵy quqyq qorǵaý organdarynyń enshisinde. — Meniń ketkenimdi qalaıdy, — dedi biz jolyǵyp sóılesken Qalymhan. — «Ákeme ózim qaraımyn» deıdi. Buǵan deıin qarasa, qaıda qalǵan? Al meniń birge turyp jatqanyma úsh jyl ári nekeleskenbiz. Sony aıtamyn-aý, ákesin áý bastan-aq qamqorlyǵyna alsa, qaıda qalǵan? Qalymhannyń qandaı oıy bar ekeninde kimniń sharýasy bar. Al Aıtbek aqsaqaldyń patsha kóńili Qalymhanmen birge bolýdy qalaıdy. Ol úshin ýaqtyly tamaǵyn ázirlep, kir-qońyn jýyp, tipti shomyldyryp otyrǵan Qalymhannan artyq eshkim joq qazir. Tipti qyzynyń ózine kútim jasaıtynyna senbeıdi de. Múmkin onysy da jón shyǵar. Biz osy maqalany daıyndar aldynda páterdiń jartylaı ıesi Gúlmıramen telefon arqyly habarlasqanbyz. — Meniń ákeme qoıar eshqandaı talabym joq. Ol kisimen sottaspaımyn da. Al Gúlnara ne istep, ne qoıady. Ol óziniń erki, — dep jaýap berdi ol. Mine, elde joq iske baryp, ákesin sotqa súırep, qazaq degen qasıetti halyqtyń atyna kir keltirip otyrǵan oqıǵa týraly ázirge biletinimiz osy.
Bolat Japparuly
Derekkóz:kazakhstanzaman.kz
