Qazaqstanǵa belgili birqatar ǵalymdardyń osydan birneshe jyl buryn jarıalanǵan maqalalary «ǵylymı salmaǵy joq» degen sebeppen Scopus halyqaralyq ǵylymı bazasynan alynyp tastaldy. 250-den astam Qazaqstan ǵalymdarynyń eńbegi óshirildi.
Qazaqstanda PhD doktorlyq ǵylym dárejesin alý úshin qazaqstandyq kandıdattar sheteldik ǵylymı basylymdarda ǵylymı jumysyn jarıalaý kerek. Bul shart 2000 jyldardyń basynda synaq retinde júrgizildi, odan keıin mindettelgen. Sodan beri qazaqstandyqtardyń ǵylymı maqalasy sheteldik jýrnaldarda kóptep jaryq kóre bastady. Dese de san bolǵanymen sapa jaǵy aqsap turǵan syńaıly. Oǵan sheteldik ǵylymı basylymdarda múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdardyń eńbeginiń alynyp tastalǵany dálel.
Qazaqstandyq kandıdattardyń ǵylymı jumysy sheteldik ǵylymı basylymda jarıalaý úshin ne isteý kerek?
Keıbir qazaqstandyq ǵalymdardyń aıtýynsha, sheteldik ǵalymdar Qazaqstanǵa kóp qyzyǵa bermeıdi. Sondyqtan Qazaqstan jaıly ǵylymı zertteý jumystaryn shyǵara bermeıdi. Jas ǵalym Nuraddın Sadyqov ta osyndaı pikirde.
- Qazaqstandy kóbi bile bermeıdi. Bilgenniń ózinde Ortalyq Azıadaǵy orystanǵan el retinde qabyldaıtynyn moıyndaýymyz kerek. Batys ǵalymdary Qazaqstanǵa ulttyq kalorıty basym el retinde qaraı almaıdy. Zertteý nysany retinde sheteldik ǵalymdarǵa qyzyq emespiz. Sebebi Qazaqstanǵa materıalyq qundylyqtary saqtalmaǵan memleket retinde qaraıdy. Batys ǵalymdary Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan tipti Aýǵanstandy zertteýge qumartady. Bizdiń ádebı muralarymyzǵa sheteldik ǵalymdar qyzyǵýshylyq tanytady deýge kelmeıdi. Sondyqtan sheteldik ǵylymı jýrnaldarǵa maqala jarıalaýda qıyndyqtar týyndaıdy, - deıdi Nuraddın Sadyqov.
Jas ǵalym «Batys Eýropadaǵy ımıgrant qazaq aqyn jazýshylarynyń ádebı murasy» atty ǵylymı jumysyn jazýǵa kóp ýaqyt pen kúsh-jiger ketkenin aıtady. Ol Fransıa, Polsha, Germanıada saqtalǵan muraǵattan qazaq ádebıetindegi jańa esimderdi taýyp, olardyń shyǵarmalaryna tereń boılap, zerttegen, alaıda batys ǵalymdaryna bul taqyryp qyzyqsyz bolǵandyqtan tasada qalyp qoıǵanyn aıtady. Nuraddın Sadyqov ǵylymı ádepke saı, dısertasıasyn qorǵaı almaǵannan keıin ol týraly aqparatty jarıalaýǵa bolmaıtynyn aıtyp qynjyldy.
Qazaqstandyq ǵalymdar PHD doktorlyǵyn qorǵaý úshin bir taqyrypty alady. Onyń aýqymy Qazaqstan tóńiregindegi nemese álemdik másele bolýy múmkin. Zertteýdiń kóteretin júgi qandaı deńgeıde? Sheteldik basylymdar ǵalymnyń kótergen taqyrybyna qyzyǵa ma? Máselen qazaq jazýshysynyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly ǵylymı dısertasıalar qorǵalyp jatyr. Al qazaq jazýshysynyń eńbegi sheteldikter úshin qyzyq pa? Osy kezde ǵylymı jumysty jarıalaý kezinde másele týyndaıdy. Ol ǵalymnyń PHD doktarantýrany qorǵaýyna kedergi keltiredi.
Osy rette jas ǵalym Nuraddın Sadyq gýmanıtarly taqyrypty zerttep júrgen ǵalymdarǵa sheteldik basylymda ǵylymı jumysyn jarıalaý shartyn alyp tastaýdy usynady.
- Bul tehnıkalyq mamandyqtar úshin kerek shyǵar, biraq gýmanıtarly salaǵa qajeti shamaly. Qazaq ádebıetiniń tarıhynan, qazaq jazýshylarynyń ádebı murasy týraly zerttegen eńbekter shynyn aıtqanda sheteldegi ǵalymdarǵa kerek joq. Sol sıaqty tarıhı ishki etnografıalyq, etımologıalyq máseleler de qyzyq emes. Sondyqtan gýmanıtarly mamandyqtarǵa mundaı shekteýdi alyp tastasa durys bolar edi. Al eger alyp tastamaıtyn bolsa, bilim jáne ǵylym salasyn baqylaý komıteti maqalany qandaı jýrnaldarǵa jarıalaýǵa bolatynyn aıtyp, baǵyt-baǵdar berip otyrsa degen uysynym bar, - dep óz oıyn jetkizdi.
Batys ǵalymdarynyń qazaq ǵalymdarynyń eńbegine qyzyǵýshylyq tanytpaǵanymen qosa, qarjylyq qıyndyq jáne alaıaqtyq sekildi máseleniń ushy shyǵady.
Máseleniń ara-jigin tarqatyp óteıin. Ǵalymdar ınfofaktorly júıedegi sheteldik ǵylymı basylymda eńbegin jarıalaý úshin biraz qarajat jumsaıdy. Eń aldymen ony qazaq ne orys tilinde jazady, odan keıin aǵylshyn tilin bilmegen jaǵdaıda ony aýdarmashylarǵa aýdartady. Sheteldik basylymǵa jiberip, qarjysyn tólegennen keıin maqala jarıalanady. Alaıda ınfofaktorly júıe ár jarty jylda jańartylyp otyrady. Osy ýaqytta maqala jarıalanǵan jýrnal jańartylǵan tizimde joq bolyp shyǵýy múmkin. Al oǵan ǵalymdar 700 eýroǵa deıin qarajat jumsaıdy.
Nuraddın Sadyqtyń aıtýynsha, bul jaǵdaı Qazaqstannyń bilim jáne ǵylym salasyn baqylaý komıteti ǵalymdardy sheteldik alaıaqtardyń talaýyna berip otyrǵanynyń kórinisi.
Jýrnaldardyń óz esepteý koefısıenti bar. Ǵylymı dáreje alý úshin PHD doktory 0,1-den joǵary koefısentti bolýy kerek. Ol jylda nemese alty aı saıyn jańartylyp turady. Sol ýaqytta kandıdattardyń maqalasy jarıalanady, biraq tizimniń kelesi jańartylǵan kezeńinde jýrnaldyń koefısıenti tómendep ketýi múmkin. Sebebi oǵan degen suranys, onyń oqyrmandary jáne ony izdeıtin adamdar azaıǵandyqtan ol tizimnen shyǵyp qalady. Olardy «hıshnık jýrnaldar» dep ataıdy. Al oǵan maqala jarıalaý quny ártúrli. Máselen myń dollar, eýromen esepteseńiz 200，300 eýrodan 500, 1000 eýroǵa deıin barady.
Osy rette ǵylym salasyn baqylaý komıeti ǵylymı maqalalardy tegin jarıalaıtyn basylymdardyń baryn aıtady. Alaıda tegin jarıalaý úshin bir, eki jyl keıde odan kóp kútý qajet bolady. Al PHD doktarlyq nemese profesorlyq ataqty alý úshin ǵylymı maqala ýaqytyly shyǵý kerek. Sondyqtan kandıdattar amaldyń joǵynan aqyly jýrnaldarǵa maqalasyn jarıalaýǵa májbúr.
Qazaqstan ǵalymdarynyń áleýmettik jaǵdaıy
Jańalyq ashyp, elge, álemge jańa, tyń dúnıe alyp kelý úshin ǵalymdardyń jaǵdaıy jaqsy bolý kerek. Bul – ómir zańdylyǵy. Qý tirshiliktiń qamymen júrgende ǵylym jolynda eńbektenýine ýaqyt ta, mursha da bola bermeıdi. Bul rette Qazaqstandaǵy ǵalymdardyń jaǵdaıy keremet deýge kelmes. Máselen Almaty ýnıversıtetiniń oqytýshysy, jas ǵalym Almas Naımanbaı Ońtústik Koreıa ǵalymdarynyń jaǵdaıy men Qazaqstan ǵalymdarynyń jaǵdaıy jer men kókteı ekenin aıtady.
- Óz tájirıbemnen aıtaıyn, Ońtústik Koráenyń Don Výk ýnıversıtetine barǵanda oqytýshynyń, ǵalymnyń deńgeıi ákim, mınıstr kerek deseńiz prezıdenttiń deńgeıinen joǵary ekenin baıqadym. Ǵalymdar men oqytýshylarǵa stýdentterdiń, jalpy halyqtyń qurmeti óte joǵary. Al áleýmettik jaǵdaıy bizden on, jıyrma ese joǵary desem ótirik aıtqanym emes. Jas ǵalymnyń ózinde jeke kabıneti bolady. Kitaphanalary 24 saǵat ashyq.
Gazı ýnıversıtetinde boldym. Ol jerde de profesorlardyń jeke kabıneti men hatshysy bar. Al Qazaqstanda profesor, akademık, ǵalymdardyń ondaı múmkindigi joq. Ásirese qazir olarǵa úlken salmaq túsirip, aýyr tıip jatqan másele - zeınet jasynan asqannan keıin olardyń ǵylymnan, ýnıversıtet tarapynan shektetilýi, saǵat bermeı shekteý qoıýy, - deıdi Almas Naımanbaı.
Oqytýshylardyń óz betinshe izdenýine kedergi keltirip otyrǵan máselelerdiń biri – qaǵazbastylyq. Oqytýshylardyń ýaqytynyń kóbi - qaǵaz toltyrýǵa ketip jatyr. Almaty ýnıversıtetiniń oqytýshysy Almas Naımanbaı 21-shi ǵasyrda búkil álem sıfrly júıege kóship jatqanda, qaǵaz toltyrýdan bas ala almaı otyrý eldigimizge syn ekenin aıtady.
- Bir pánniń baǵdarlamasy, oqý-ádistemelik kesheni, stýdentterge daıyndaıtyn test tapsyrmalary bar. Oǵan leksıa, dáristiń tezısterin qosyńyz. Onyń bárin jınaqtaıtyn bolsaq birshama betti alady.
Bir oqytýshy bes, aldy on pánnen sabaq beredi. Árqaısysyn esepteıtin bolsańyz otyz, qyryq, tipti júz bettik oqý baǵdarlamasy daıyndalý kerek. Ol - bir. Ekinshiden, jarty jyldyq nemese jyldyq esepteýler taǵy bar. Onyń ishinde tárbıe, ǵylym, stýdentter, ata-ana, sýdentterdiń týǵan jeri týraly málimet degenderdiń bárin qosatyn bolsaq árıne ol oqytýshy úshin úlken jumys. Onyń bári qaǵaz toltyrýmen ǵana bitetin sharýa. Al komısıa kelgende toltyratyn qaǵaz sany artady, - deıdi Almas Naımanbaı.
Oqytýshylar qalyń qaǵazǵa kómilip otyrǵanda izdenýine, jańa, tyń ǵylymı jańalyqtardy tájirıbe júzinde qoldanyp, stýdentterge jetkizýine, ǵylymmen aınalysýyna ýaqyt jetpeı qalatyny anyq. Qazaqstanǵa kerek deseńiz búkil álemge jańashyldyq, tyń serpilis ákeletin ǵalymdardy qaǵazǵa jegip qoıǵanymyzda, qujattardyń muntazdaı toltyrýynan da myń ese mańyzdy dúnıelerdiń sheshilýine kederge bolmaı ma degen de kúdik bar.
