"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine
(Solaqaı saıasat saldarynan
Qytaı túrmelerinde jazyqsyz
jábirlenip, azap arqalaǵan
asyl aǵalarymnyń rýhyna arnaımyn)
Qaster Sarqytqan
- Abaqty perishtesi deısiń be? Túsinbedim, abaqty degen qylmyskerler toǵytylatyn, istegen kúnásina qaraı jazasyn óteıtin, ishi tolǵan qandala men búrge, qabyrǵalarynda álde kimderdiń tán azabynan qalǵan qan daqtary bar úreıli, lastyq pen qıanatqa toly qapas emes pe? Adam balasyna jaýyzdyq jasaǵan, beıkúná adamdardy qan qaqsatqan qylmyskerler olar shaıtannyń dostary, solardyń aıtaqtaýymen shalys basqan pendeler emes pe? Ondaı Allanyń qaharyna tap bolǵandar mekendegen jerde ne qylǵan perishte? Perishte degen kúnadan pák jaratylys qoı.
- Kim aıtty saǵan "qylmysker"-atanǵandardyń barlyǵy qara nıet, buzaqy, halqyna jaý - dep. Eger, óz ultyńnyń maqsat-múdesi úshin kúresseń, bılik tizginin ustap otyrǵandarǵa jaqpasyń anyq. Ondaıda, olar seniń kózińdi qurtyp, únińdi óshirý úshin saǵan belgili bir qylmys túrin oılap taýyp, moınyńa zorlyqpen ilip qoıady. Máselen, "ultshyl", "halyq jaýy"-degen sıaqty. Sonymen halqymnyń qamyn jeımin dep júrip, sol halyqtyń dushpanyna qalaı aınalyp qalǵanyńdy óziń de bilmeı dal bolasyń. Janyńa qatty batatyny, jaýyńnyń seni aıypty etip, qylmys arqalatqany emes, óz halqyńnyń ózińdi shynaıy jaý kórip, betińe túkirgeni.
- Olaı bolǵanda, abaqtyda jaqsy adamdardyń da jazyqsyz japa shegýi de múmkin ǵoı, solaı ma?
- Solaı, abaqtyda da ne bir asyl azamattar jatady. At aýnaǵan jerde túk qalar degendeı, jaqsylar júrgen jerde onyń sharapaty da ere júredi. Alla taǵala, jaqyn-janashyrlaryna, halqyna qyzmet etip, paıdasy kópke tıgen adamdardy perishtesimen qorshap, jebep-demep júrmeı me?
- Ras aıtasyń, jaqsylar jatqan abaqtyda perishteler de bolary daýsyz eken. Osyny aıtqanym muń eken álde kim basymnan nuqyp qalǵandaı boldy. Kózimdi ashyp edim, qasymda aǵam tur eken.
- Tur endi, tań atty, naǵashymyzdyń otyrǵan avtobýsynyń keletin ýaqyty bolyp qaldy, avtovogzalǵa tartaıyq - dedi asyǵa, bir túrli kóńildi únmen.
-Jaraıdy-dedim de únsiz kıine bastadym. Jazǵy tań tolyq aǵaryp atypty, úı ishi ábiger, sheshem baıqus tipti, esi shyǵyp ketkendeı, jaýlyǵynyń astyndaǵy uıpalanyp, uıysyp shyǵyp turǵan buryl shashyn un ılegen qolymen ustaǵan bolsa kerek, samaı tusyna un jaǵylyp qalypty. Ony elep júrgen anam kórinbeıdi. Jas kelinshekteı zyr júgirip, qoldy-aıaqqa toqtar emes. Ýaqyty jetse bar sharýany tek ózi ǵana tyndyrýǵa asyqqandaı aptyǵyp júr. Sózi de solaı, birdi aıtyp birine ketedi. Bireýdiń atyn shaqyrý úshin birneshe adamnyń esimin túgendep shyǵady. Sol esimderdiń basynda osy kele jatqan jalǵyz aǵasy Jarastyń aty turady. Ol búgin emes, talaı jylǵy daǵdysy. Bizdiń qulaǵymyz oǵan úıir bolyp ketkeli qashan. Anamyz Jaras -dep shaqyrsa bárimiz "aý" -dep jaýap beretinbiz. Sodan ishimizden ózine kerek balasynyń atyn qaıta durystap shaqyratyn.
Anam baıqustyń osylaı abdyrap, aptyǵyp sharq urýynyń ózindik sebebi de bar. Sol Jaras aǵasyn shırek ǵasyrdan soń alǵash kórgeli otyr. Ol qýanbaǵanda kim qýansyn. Bir ata, bir anadan ekeýi ǵana eken. Jaras jastaıynan án-jyrǵa qumar bolyp ósipti. Sodan Qaladaǵy mýzyka ınstıtýtyna oqýǵa túsip, sony támámdaǵan tusta, "ultshyl", "taby jat", "jat eldiń tyńshysy"-degen túrli aıyptaýlarmen qolǵa alynyp, osy eldiń qylmyskerlerin jazalaıtyn tirshiliktiń tamuǵy atalǵan japan shóldegi lagerge aıdaldy. Jaras sol jerde óziniń 18 jylyn ıt qorlyqta ótkizip, janynyń sebeldiginiń arqasynda aqtalyp oraldy, sodan jumystaryn yńǵaılap, áke-sheshesiniń kózindeı bolǵan jalǵyz qaryndasyn kórýge ıt arqasy qıannan bala-shaǵasyn alyp kele jatqan beti osy.
Aǵam ekeýimiz at arbamyzdy erttep aldyq ta, qalashyqtyń tómen jaǵyndaǵy avtostansıaǵa qaraı bettedik. Naǵashymyzdyń keletinine bárimizde shyn qýanyp júrmiz. Ol kisini ómiri kórmesek te sheshemiz jıi aıtyp otyratyndyqtan, bizge tanys adamdaı jaqyn edi. Stansıaǵa jetýge asyqqan aǵam kertóbeldiń ústinen álsin-áli qamshy úıirip keledi.
- Akaý myna myń bolǵyr, aıaǵyn bir baspady-aý - dep keıis te bildiredi. Shyndyǵynda kertóbeldiń júrisi aqyryn da emes, jelip keledi, onyń ústine kóz ushynda kórinip turǵan stansıaǵa jetý de qıyn emes, avtobýs kelerge áli biraz ýaqyt bar. Men úndemedim. Qýanyshtan asyqqan adamnyń alǵa basqan aıaǵynyń keri ketkendeı áser eteri bar ǵoı, aǵamnyń da alyp-ushqan kóńiline "kókdónenniń" ilese almaı kele jatqan túri bar.
Meniń de qýanyshym qoınyma syımaı keledi. Dese de, sanam túbinen tańǵa jýyq kórgen túsim keter emes, qaıta-qaıta eles berip, oıymdy bóle beredi. Tús deıin desem oǵan da kelińkiremeıdi. Tek bir bulyńǵyr eles. Álde tańnyń alakeýim shaǵy ma, joq álde qarańǵylaý úıdiń ishi me ol jaǵy belgisiz. Qarsy aldymda bir sulba kórinedi. Túri anyq emes, biraq sózi janymnan estilgendeı tunyq. Al -dep maǵan bir nárse usynady, men ol beıneden esh úreılenbeımin, eptep qolymdy sozyp edim, qolyma bir shoq gúl ilindi. Alakeýim jerde gúldiń túri men túsin ajyrata almadym. Meniń gúldi qolyma alýymdy kútip otyrǵandaı:
- Bul gúl emes, ol abaqty perishtesi-dedi. Daýysy asa bir salmaqty estildi. Odan arǵysy ózim aıtqandaı ekeý ara dıologpen órbidi. Tústiń sońy joq. Sońyn kórer edim, amal ne myna myrza bolmasa dep aǵama tý syrtynan keksiz, renishpen qarap qoıamyn.
Biz vogzalǵa jetken soń da, bir saǵatqa taıap baryp, asyǵa kútken avtobýsta jetti-aý áıteý. Jolaýshylardyń sońyn ala qaratory, qıǵash murtty, tolqyndy aqburyl shashyn artyna qaraı shalqaıta taraǵan Jaras aǵamnyń ór tulǵasy kórindi. Sheshem tórge ilip qoıǵan sýretinen kózimizge túsi úıir aǵamyzdy birden tanyp júgirip baryp, bas salyp qushaqtaı aldyq.
- Qaraqtarym-aı, qalqalarym-aı -dep Jaras aǵamyzda bizdiń mańdaıymyzdan ıiskep, betimizden súıip, kóziniń jasyn qolynyń syrtymen súrte berdi. Osy sát qasymyzǵa suńǵaq boıly, aryqtaý, aq-sary deýden góri júzi surǵa jaqyn, murny bıik, kózine kózildirik kıgen áıel kelip amandasty, qushaǵynda qara domalaq, shashy buıra, kózi baqyraıǵan bir ul bala bar. Bulardyń Jaras aǵamyzdyń áıeli men balasy ekendigi aıtpasa da túsinikti edi. Bir jeti buryn Jaras aǵamyzdan alǵan telegramamyzda: Áıelim jáne tórt jasar ulymdy alyp jolǵa shyqtym-degeni bardy, sondyqtan bizdiń úıdegiler de, tipti, tanys-bilis, kórshi-qolań barlyǵy da ózi ánshi, ózi seri bolǵan Jaras aǵamyzdyń alǵany ózine saı sylqym bolar, uly ózine tartqan qaratory súıkimdi bala bolar dep oılaǵan dy. Biz esimizdi tez jınap jeńgemizben de qushaqtasyp amandasyp, baýyrymyzdy súıip maýqymyzdy basyp, aǵamyzdy bala-shaǵasymen at arbamyzǵa jaıǵastyryp, shý qarakók dep úıge qaraı tarta jóneldik.
Esik aldy qaranópir halyq. Beıne bir shet memlekettiń bastyǵyn kútip alardaı, kári-jasy bári osynda. Arbadan túser-túspes jyǵyla-súrine jetken anam aǵasyn bas salyp qushaqtaǵan kúıi, tastaı qatyp únsiz qaldy. Anam osy jerde aldyna jan salmaǵan aıtysker aqyn edi, sýyryp salma da oǵan teń keler eshkim joq edi. Aǵasy keledini estigeli tipti, óleńshil bolyp ketken di. Myna jurttyń kóbi aqyn áıel aǵasyna ne dep muń shaǵyp, saǵynyshyn qandaı óleń joldarymen jetkizer eken dep jınalǵany belgili. Al myna kórinis, "ánsheıinde aýyz jappas, toı degende óleń tappastyń" keri bolyp tur. Álden ýaqyttan soń ah uryp, tereń tynys alǵan anam, aǵasyn bas salǵandaǵy keýdesinen jalyn bolyp shyqqan jany, keńistikte bir sát qalqyp turyp ǵazız júregine qaıta qonǵandaı esi kirip, eńirep qoıa berdi. Jyr da, syr da shashý bolyp shashylǵan kámpıt-táttimen birge aǵyl-tegil tógildi. Máni men uıqasy tereńnen qıystyrylǵan zarǵa toly, san jylǵy shemen bolyp qatyp qalǵan saǵynyshty saýǵan san shýmaq ár júrektiń túbine jetip, ár sananyń túkpirinde jatqan qaıǵy-muńdy, úzilgen úmit pen sarǵaıǵan saǵynyshty qozǵap ketti. Eldiń bári kól-kósir jylady. Jylady da kúldi.
Bul toı biraz kúnge jalǵasty, kelimdi-ketimdi adamnan aıaq úzilmedi. Ózimizdiń ońasha otyryp muńdasatyn ýaqytymyz da bolmady. Shamasy bir jetiden soń, el aıaǵy saıabyrlaǵanda Jaras aǵam bir kúni maǵan serýendep taý jaqqa baryp kelsek qaıtedi -dep usynys jasady. Men eki sózge kelmeı kelise kettim. Anam taýǵa barǵanda talqajaý etersińder dep bir kishkene sýmkaǵa azyq pen sýsyndyq salyp berdi. İshine bir býtylka sharap pen bir qorap temeki ottyǵymen salynypty. Qalashyqtan uzap, taý jotalarynyń ishindegi bir bıik tóbeniń basyna shyǵyp jaıǵastyq. Tóbeniń arǵy jaǵy jalama-jartas, tereń shatqal. Naǵashym etekte jatqan qalashyqqa qarap:
- İshinde júrgen de ájáptáýir úlken kórinýshi edi, bıikten qarasań bir alaqandaı saı ishinde jatqan aýyldaı ǵana eken ǵoı -dedi myrs etip kúlip. Birazdan soń anamnyń bergen dámderin shaǵyn dastarhan etip aǵamnyń aldyna jaıdym. Sharap pen temekini kórgen naǵashym:
-Beý qaryndasym-aý, qaryndasym-aý dedi basyn ántek shaıqap. Sodan maǵan qarady da:
- Birge týmaq bar, birge ólmek joq deıdi qazaq. Alaıda, birge týǵannyń birge jasamaǵy bar - dedi kózine jas alyp. Áńgimemiz jalǵasa berdi, men ózim ishpeıtin sharapty aǵamnyń bosatqan rúmkasyna quıyp qoıyp otyrmyn. Bir sát aǵamnyń kóńildi otyrǵan osy sátin paıdalanyp surap qalaıyn degen oımen, ózimshe erkinsip:
- Naǵashy aǵa, bir bala ákesi men sheshesinen suraǵan eken, ákem bir qalada, sheshem ekinshi bir qalada, al men taǵy bir qalada týylyppyn, sonda úsheýimiz bir-birimizdi qalaı taýyp aldyq?-dep sol bala aıtqandaı, ózińiz bir qazaqtyń jigitiń kim dese, mynaý deıtindeı symbatty da, ónerli azamatysyz, al ınelikteı etip jeńgemizdi, negrdiń balasyndaı inimizdi qaıdan tapqansyz dedim, ózimshe kelisken bir sóz aıtqandaı máz bolyp. Aǵamnyń shýaqty júzi túnerip sala berdi. Az-kem únsizdikten soń meniń qolymdaǵy dombyrany aldy da, zarly bir áýenmen myna shýmaqtardy aıta jóneldi:
- Júrgende jurtty saǵynyp,
Oıyma qaıdan oraldy?
Beı ýaqta munar jamylyp,
Múlgip bir turǵan torańǵy.
Ótpeıdi jolshy ol mańnan,
Kıik te jortyp aspaǵan.
Qıyrsyz qumǵa, ormannan,
Kim ony bólip tastaǵan?
Kim ony bulaı qarǵaǵan,
Shertpeıdi biraq, ol syryn,
Shegine kóziń barmaǵan,
Qaıǵysy bolar osy qum
Men ózimniń kúldirem dep, búldirgenimdi túsinip, ne derimdi bilmeı otyrǵanymda, aǵam alǵash bolyp ún qatty:
- Sen jassyń, jastyq pen ańqaýlyq, jastyq pen albyrttyq egiz. Sondyqtan sen eldiń júreginde júrgen suraǵyn tilińmen jetkizdiń. Sende aıyp joq. Sen suradyń men aıtaıyn.
- Myna biz otyrǵan jotaǵa qarashy tym bıik emes, sondyqtan basyna shyǵyp, sharap iship, án salyp otyrmyz. Al anaý taýǵa qarashy asqaq, oǵan shyǵý ońaı emes, al onyń ar jaǵyndaǵy kókjıekpen astasyp kólbep jatqan aqbas shyńdy kórdiń be, tym ór, bek tákappar. Ol eshkimdi basyna shyǵarǵan emes. Biraq, basynan bult arylmaıdy. Elin, jerin súıgen azamattar da sol asqardaı asqaq, biraq ómir joly tar, kórgeni qýǵyn-súrgin, basynan muńy úzilmeıdi. Men de sol tar jol, taıǵaq keshýge tap boldym. Sen sıaqty jas edim, albyrt edim. Jańa ǵana ınstıtýt bitirip qolyma joldama alyp, súıgen qyzym Zeıneppen birge aldaǵy jańa ómirge qadam tastaǵaly júrgenimde dúleı daýyl, soqyr quıyndaı bastalǵan saıası naýqan meni abaqtyǵa tyqty. Zeınep meni qulaı súıgen qyz edi. Men jatqan abaqtyǵa kelip turdy. Meni qashan shyqsań da kútemin dep ýádesin de berdi. Keıin meni shalǵaıǵa alyp ketken soń habarsyz qaldy. Men de ony jan-tánimmen berile súıdim. Ol meniń mynaý jalǵan dúnıedegi alǵashqy da, sońǵy, jalǵyz mahabbatym bolyp júregimde máńgi qalyp qoıdy. Aǵamnyń daýysy óksik aralasyp shyqty, qolyndaǵy kezekti sharabyn, sylq etkizip jutty da, temekisin qusharlana soryp únsiz qaldy. Onyń ózine kelýin kútip men de tis jaryp eshteńe aıtpadym.
Aǵam qos qolymen basyn sheńberlep, qysa ustap, daýys shyǵara jylaǵan kúıi, ornynan atyp turyp bar daýysymen:
- Qaıdasyń, qaıdasyń sen, Zeınep, kesh, kesh meni! Onyń daýysyna art jaǵymyzdaǵy jartas jańǵyryp, quz shýlady. Men aǵamdy bas salyp qushaqtap:
-Aǵa sabyr etińizshi -dep ózim de birge jylap jiberdim. Aǵam meni aıady ma, álde ózin sabyrǵa shaqyrdy ma únsiz qaldy. Sálden soń dombyramen án saldy. Sol baǵanaǵy zarly áýen:
Bul-bul qus munda kelmeıdi,
Tyńdasyn qaıdan ol ándi.
Jańbyrdan tamshy kórmeıdi,
Tozaqta ósken torańǵy.
Alarsyń birden ańǵaryp,
Aıtpasa eshkim bul jaıly.
Aýlaqqa ketken ol ǵárip,
Beıýaqta jalǵyz múlgıdi.
Sharaptyń bir tostaǵyn men de jutyp jiberdim, qyshqyldan góri ashyǵa beıim aqsharap, óksik atyp turǵan ózegime dál tıgendeı boldy. İle bir tal temekini tutatyp edim, aǵam qolymnan ony julyp aldy da:
- Sharap pen temeki adamnyń qaıǵysyna qaıǵy jamamasa, jeńildetken emes, sen bulardan aýlaq bol. Ashshy sherdi, ashshy ýmen qýyrý bizben ǵana ketsin-dedi júzime tike qarap. Sodan óz-ózine ýáde bergendeı, ár sózin nyqtap:
- Men, jan balasyna ashpaǵan syrymdy saǵan bastadym. Endi bárin aıtyp shydaıyn, sen de tyńdap shyda:
- Shalǵaıdaǵy abaqtyǵa jetken soń meniń ómirimdegi eń qasiretti kúnder bastaldy. Adam balasyn qorlaý men azaptaýdyń túrli tásilin sol jerde bastan keshirdim. Mynany qarashy dep aýzyn ashyp, mańdaı tisterin kórsetti, bári jezden salynǵan. Alla bergen marjandaı appaq tisterimdi tisteýik salyp, aýzymdy qyzyl qanǵa toltyryp bir-birden julyp aldy. Ár tisim úshin esten tanyp otyrdym. Jat nıetti qylmysker atanǵan soń kóptiń aldyna alyp shyǵaryp, basyńa qaǵazdan jasalǵan uzyn qalpaq kıdirip, betińdi qara sıamen boıap, moınyńa uzyn arqanmen birge, aýyr temir ilip kóshe aralatyp, sońynda tergeý úıine ákeletin de bıik ústelge qol-aıaǵyń baılaýly kúıi shyǵaryp, káni qylmysker myna halyq-buqarasy aldynda óz qylmysyńdy moınyńa al-dep sholaq belsendiler jan-jaǵyńnan aıqaı-shýǵa basyp, beıne moıyn jibin bosatsań boldy, talap qoıýǵa shaq turatyn baılaýly, qabaǵan tóbetterdeı arsyldap antalaıtyn. Joq qylmysyńdy qalaı moıyndarsyń. Olar osyny kútkendeı moınymdaǵy arqannan tartyp qalatyn. Tórt aıaǵy baılaýly qoıdaı bolǵan sorly denem gúrs etip sement edenge betimmen kelip qulaıtyn edi. Arsyldaǵan tóbetter esimdi jıǵyzbastan tepkiniń astyna alatyn. Esimdi úlken sary kenepten tigilgen daǵardyń ishinde, sýǵa malshynyp jatqan kúıimde jınaıtynmyn. Sóıtsem, meniń esimdi jyıǵyzý úshin olar meni únemi, osylaısha sary daǵarǵa salyp, aýzyn myqtap arqanmen baılap, bir ushyn aǵashqa bekitip, abaqtynyń qasyndaǵy toǵan sýyna qalqytyp óz jónderine ketedi eken. Aǵam osylardy aıtyp otyrǵanda kókiregim qars aıyrylyp, júregim ezilip keterdeı hal keshtim. Odan artyq tyńdaýǵa shamam kelmedi de aǵamnyń aldyna baryp, tizesine basymdy salyp, onyń belinen qapsyra qushaqtaǵan kúıi solqyldap kep jyladym, jylaı otyryp:
-Aǵa ótinem, aıtpańyzshy, endi aıta kórmeńizshi, men shydaı alar emespin-dedim bulqynyp. Aǵam únsiz qaldy. Álden ýaqyttan soń óksigimdi tyıyp, eptep basymdy kóterip aǵamnyń júzine kóz saldym. Artymyzdaǵy shatqaldyń jelkesinen aýyp, batyp bara jatqan kúnniń sońǵy sáýlesi onyń dıdaryna álsiz, solǵyn nuryn tógip tur eken. Biraq júzinde jylý da, jas ta joq. Jartasta bir, aǵam da bir, ekeýi de meńireý keıipte, únsiz qalǵan. Meńireý jartas qap-qatty tastardan quralǵan, onyń tulǵasy da, júregi de tas. Al adam she, ol et pen súıekten jaratylǵan, onyń júregi tipten názik, sonyń ishinde óner adamdarynyń júregin aıtsańyzshy, sarǵaıǵan japyryq úshin, qustyń qaıyrylǵan qanaty úshin, sulýdyń janarynan jazyqsyz tógilgen bir tamshy jas úshin qan jutyp, qamyǵatyn júrek osynsha azap pen qorlyqqa qalaı tózdi eken á? Al anaý ant urǵan belsendilerdi aıtsaıshy, atasyn da, anasyn da bilmeıtin, jat jurttan kelgen jalǵyz sorlyny sonsha azaptaıtyndaı olardyń qaı atasyn óltirdi eken bul? Jazyqsyzdan jazyqsyz, ómirinde kórmegen jandy sonsha tepkiniń astyna alardaı olarǵa ne istep qoıdy bul? Sonshama názik adam júregi osynshama qataldyqqa, jaýyzdyqqa qalaı barady eken deshi? Eger adam júregindegi meıirimdilik pen qatygezdiktiń qaı-qaısysynda mynaý bejireıgen jartasqa berse kótere alar ma eken? Anaý taýǵa júktese she? Eshqaısysy da ony kótere almaǵan kúıi byt-shyt bolyp talqany shyǵar edi. Beý adam balasy senderdiń ujymaq nemese tozaqqa laıyq bolyp jaratylǵandaryń osy qos sıpattaryń saldary bolar.
Birazdan soń aǵam sózin sabaqtady. Sondaı "Tárbıe saǵattarynyń" birinen soń, ózime tanys toǵan jaǵasynda esimdi jyıdym. Sol jaq kózim múlde ashylar emes, oń kózimmen syǵyraıyp qaraımyn. Basymda bir adam qoldarymen sý bolǵan shashymdy sıpap, betimdegi qan daqtaryn súrtip otyr. Kim ekenin jyǵa tanı almadym. Qaraýytqan kózimdi kóp ashyp turýǵa shamam keler emes, alaıda basynda jaýlyǵy bar, qoldary názik áıel zaty ekenin sezip jatyrmyn. Sóıleıin desem, tańdaıym keýip, tilim kúrmele beredi. Ol basymdy kóterip aldyna aldy da, torsyǵynan sap-salqyn sútti eptep aýzyma tamyza bastady.
- Sút, ýa berekeli sút-deımin ishimnen, sen qaıdan júrsiń bul qulazyǵan shólde? Sen bizdiń aýyldyń dámi emes pe ediń? Kóz aldyma bir saptyaıaq sútti qylqyldata jutyp, tamaq je-degen anamnyń sózin elemeı, bir kesek taba nandy ala salyp, daladaǵy dostaryma asyǵyp júgirip bara jatqan qyzyl sary shyraıly, alasa boıly ózimniń bala beınemdi kórgendeı boldym. İle kózime anam elestedi. Qolynda bir kese súti bar meniń qarsy aldyma kelip:
- Tasta sol qaǵazdy, kemire bermeı, qarashy túrińe áne, ilmıip, qatyp-semip barasyń, onanda má sút ish-deıdi. Men:
- Ana-dedim daýysym shyǵyp.
- Esińizdi jıyńyz-degen áıel daýysynan esime kele bastadym. Basymdy qushyp sol beıtanys áıel otyr eken.
-Men, sizdiń anańyz emespin. Men sizdiń kameralas Tursynnyń qaryndasymyn -dedi ońtústik adamdarynyń áýenimen. Men sonda ǵana ózimniń esimdi jıyp, qaıda jatqanymdy ańǵardym.
- Rahmet-dedim men de, zorǵa sóılep.
- Tústen keıin men sizderge tamaq aparamyn jáne sizge kıim ala baramyn, kir kıimderińiz bolsa, berińiz men jýyp-shaıyp bereıin-dedi asa bir qamqorlyqpen. Kóp ýaqyt boıy mundaı jyly lebiz estimegen men sorlynyń kózine úıirilip jasym keldi. Alaıda, jylaýǵa da kúsh kerek eken, jylaı almadym. Tek ózegimdi jarǵan ashshy óksik ótkir pyshaqtaı qolqa-júregimdi tile berdi.
Túski úzilisten soń belsendiler meni súıretip aparyp óz kamerama sylq etkizip tastady da júre berdi. Qasyma jetken Tursyn aǵa meniń basymdy tizesine ala otyryp:
- Meıirimsizder, jaýyzdar-dedi zilmen. Ol osyna aıtyp meni sheshindirip tósegime durystap jatqyzdy. Tósek degen aty bolmasa, saban tóselgen eden edi. Tústen keıin Tursyndy kezdesýge adam keldi dep shaqyryp ketti. Men jalǵyz qaldym. Ón-boıymda saý jer joq, barlyq múshem qan-qaqsap aýyryp, janymdy qoıarǵa jer tappaı jatyrmyn. Azdan soń Tursyn keldi de, tamaq salynǵan syry ushqan eski meskeı ishinen bir shómish asty bólek ydysqa quıyp aldy da meniń aýzyma tosty. Jaqtarym synyp qalǵandaı ashylar emes. Zorǵa degende torǵaıdyń balapanyndaı aýzymdy ashamyn, Tursyn aǵa kúrishten jasalǵan suıyq asty qasyqtap meniń aýzyma salady. Shaınaýǵa shamam kelmeıdi, eptep jutýǵa tyrysamyn. Tógip-shashyp júrip bir shómish asty zorǵa taýystym. Meniń aýzy-murnymdy súrtip basymdy qaıta jastyqqa tıgizgen Tursyn aǵam endi meniń ústimdegi túgi qalmaı tozyp bitken kıimderimniń qalǵanyn sheshti de shyt-jańa kıimderdi kıgize bastady. Anasy kıindiretin jas baladaı bylq-sylq etip men otyrmyn.
Arada biraz kúnder ótken soń eptep basymdy kóterýge de jarap qaldym. Kelgen tamaqty ózim qasyqpen jeıtindeı hálge jettim. Tursyn aǵanyń áńgimesine de qulaq túrem. Qazir otyryp, tań qalamyn. Adam balasynyń jaratylysy tym tylsym, bek kúrdeli ǵoı, sonsha taıaqtan soń aman qalasyń, taǵy da tirilik qamyn jasaısyń. Sondaı berik, tozbaıtyn dúnıeden jasalǵandaısyń. Al keıde op-ońaı, túkke turǵysyz birdeńeden jan tásilim etip jatasyń.
Bul Tursyn aǵanyń kim ekenin aıtaıyn, ol kisi sol jerdiń oqý-aǵartý isine jaýapty basshy kadry eken. Mádenı revolúsıa bastalǵanynan-aq basshylar men zıalylarǵa qyryn kelgenin ózińde estigen shyǵarsyń. Sol solaqaı saıasattyń salqyny osy bir jany taza, adal nıetti adamdy da aıamaǵan. Oǵan soqtyǵýdyń jolyn tappaǵan buzaqylar bir kúni ádeıi izdep baryp, qoldaryna ustaǵan "Maodyń sózderinen úzindini" ashyp, onan
- Kóktem eginshilik ýaqyty-degen sóılemdi oqyp, sen kóktemniń egistik kezi ekenin bilesiń be?-deıdi.
- Árıne, biz de dıhan balasymyz ǵoı, bilemiz-deıdi. İzdegenge suraǵan degendeı olardyń da kútkeni sol edi.
- Mine, sasyq zıaly, uly kósemniń bilgenin men de bilem deıdi-dep jaǵasynan ala ketedi. Bir aýyz sózi úshin aıypty bolyp bir-aq kúnde abaqtydan biraq shyǵady. Sodan beri ekeýimiz bir kameradamyz.
Kún artynan kúnder ótip jatty. Bul jyldar el ishindegi taptyq sıpat alatyn kúres beleń alǵandyqtan, sharýashylyq toqyrap, halyq jalpybettik qyzý saıası naýqanǵa aralasyp ketken edi. Sondyqtan el ishinde ashtyqta dendep, ashtyqqtan adam shyǵyny da kún saıyn artyp otyrǵan kez edi. Syrtqy dúnıede erkindikte júrgen adamdardyń ózi ashtan ólip jatqanda túrmege toǵytylǵan qylmyskerlerdiń jaǵdaıyn kóz aldyna elestetýdiń ózi múshkil bolatyn. Ábden terisi súıegine jabysqan ash-aryq "qylmyskerler" kúnine bir sát esik aldyna kún kózine shyǵýǵa ruqsat beriletin. Ondaı da, táýliktep, aılap, jyldap sement edennen zábir kórgen "qylmyskerler" súıretilse de, órmelese de esikke qaraı betteıtin.
Túrme bolǵan soń alýan túrli adamdar toptasary anyq. Olar alqa-qotan dóńgelektenip alyp, túrli nárseni sóz etýge tyrysatyn. Ondaı da, tyrysqaq, qyrysqaq adamdar biriniń sózin biri kótermeı boqtasyp ta jatatyn. Sóıleýge shamalary kelmegende bir-birine judyryǵyn kórsetip, qabaqtaryn túıetin. Tipti, qany qyzbalary bir-birine qaraı súıretile syrǵyp baryp, qaıratsyz qoldarymen birin-biri urǵandaı bolatyn. Alaıda, qaýqarsyz qoldar kóterilmeı jatyp sylq etip qulaıtyn. Al olar sonda da boı-bermeıtindeı syńaı tanytyp, jer qushyp jatsa da ala kózdenip birin-biri jep jibererdeı qarasatyn.
Bizdiń jatqan kameramyz shaǵyn bolatyn. Sharshy salynǵan bólme qaı jaǵynan sanasań da úsh qadamnan aspaıtyn. Qaı zamanda aǵartylǵany belgisiz, uzaq ýaqyt tazalyq pen jóndeý kórmegen tozyǵy jetken bólme bolatyn. Tereze degen aty bolmasa durystap kún sáýlesi túspeıtin alaqandaı tor kóz eki kisiniń boıy jetpesteı bıikte, jalǵyz kózdi dıýdyń kózindeı úńireıip úreı shashyp turatyn. Tóbe bıik, sol bıik tóbede táýlik boıy kirpik qaqpastan, joǵary vattyq lamposhka janyp turatyn. Alaqandaı bólmeniń ishi jap-jaryq bolǵandyqtan qabyrǵada órmelep, emin-erkin saırandap júretin búrgelerdi de anyq kórip jatatyn edik. Shoqpardaı temir qulpy salynǵan temir esikte kúzetshilerge arnap tesilgen tesik bolatyn. Sol tesikten olar bizge tamaq tastap, ara-tura qarap óli-tiri ekenimizdi baqalyp otyratyn.
Basqa "qylmystylarǵa" qaraǵanda bizdiń kameramyzǵa tamaq pen kıim jıy kelip turdy. Bárin jetkizip turýshy Tursyn aǵanyń qaryndasy. Onyń dıdaryn kórmesem de, atynyń Farıda ekenin Tursyn aǵadan estigem. Tursyn aǵanyń inisinen keıingi jalǵyz qaryndasy, jasy sol jyly 23-te, menen dál eki jas kishi. Aǵasynan qaryndasy týraly qutqýyrlap qýzaýdyń reti joq. Sondyqtan bar bilerim sol ǵana.
Sol jerdiń týmasy bolsa da, Tursyn aǵanyń kórgen kórgiligi de az bolǵan joq. Talaı ret es-tússiz kúıde kameraǵa jetkizildi. Ondaıda men báıek bolyp, aýzyna sý tamyzyp, jarasyn tańyp, qanyn jýatyn edim. Esin jyıǵan soń, ol meni inisindeı aıalap, baýyryna basyp otyryp:
- Basyńnan baǵyń qulasa,
Demeıdi jattar: bul obal.
Qazaqtyń jany jylasa,
Qyrǵyzdyń jany oramal!- degen bir-aq shýmaq óleńin oqyp, óksip jylap jiberetin. Ondaıda, jat el, jat jerde, eshkimnen meıir-shapaǵat kórmeı, ógeı ómir keship, jany men táni birdeı tozyp júrgen men beıbaq qosyla jylaıtyn edim. Sol shaqta osy bar-joǵy bir-aq shýmaq óleń men úshin, tamyrlas halyqtardyń taǵdyrlas tirshiligine baılanysty bıik minbelerden qabyldanǵan sheshimder men josparlardan da, tom-tom bolyp jazylatyn ǵylymı-zertteý eńbekterinen de joǵary turatyn, jan men tánniń qaýyshýynan týyndaǵan adam aqylymen sezine bermeıtin, uly súıispenshilik álemi bolatyn.
Bul óleń qansha márte qaıtalandy, ol jaǵy esim de joq. Bir bilerim osy shýmaq óleń, maǵan jaýyzdyq pen qatigezdiktiń tóbesinde qashan da kún dıdarly meıirim men syılastyqtyń turatynyn ár daıym esime salyp otyrdy. Júregime eptep úmit, bir jyly sezim ene bastady. Alǵashqy jyldary búıtip tirideı tamuqqa túskenshe, ólip-aq túseıin dep san márte óz-ózime ólim tilegenim bar. Naǵashy atam dindar adam edi, ol kisiniń aýzynan Allanyń salǵan synaǵyna shydamaı, ózin-ózi óltirgen pende tozaqttyq dep aıtyp otyrǵanyn estýshi edim. Sonda, adam balasy ne úshin óz-ózine qol jumsaıdy eken -dep túsine almaı ári Qudaıdyń bergen ǵumyrynan ýaz keshý Jaratýshyǵa bolǵan qarsylyq qoı, múmkin tozaqqa túskeni de sol úshin bolar dep ózimshe joramal jasaıtynmyn. Al aýyr kúnder basyma kelgende, ózimniń taǵdyryma esh qatysy joq, tek álde bir tózimsiz, aqylsyz jandardyń basyna túsetin baqytsyzdyqtaı seziletin kúıge ózimniń qalaı túskenimdi de bilmeı qaldym. Munym bálkim sańyraý, mylqaý, meıirimsiz adamdarǵa ózimniń kúnásizdigimdi dáleldeı almaıtynymdy túsinip, ádil de, keshirimdi Allanyń quzyrynan teńdik izdegen dalbasalyǵym álde sharasyzdyǵym bolar. Qolyma iliger eshteńe bolmaǵandyqtan, qur ólimdi tileı bergenshe, iske kósheıin dep, basymdy abaqty qabyrǵasyna urǵanym esimde, ar jaǵyn bilmeımin, esimdi jısam, basym tańýly, qasymda Tursyn aǵa otyr eken. Meniń zorǵa kózimdi ashqanymdy kórip, eki qolyn jaıyp, duǵa jasap, Allaǵa minájat etti. Men ózimniń tiri qalǵanymdy bilip, qasiretke shomydym. Qolymnan tipti ólýde kelmedi, nedegen sory qalań, ıt jandy pende edim. Meniń jan-dúnıem osylaı azappen alysyp jatqanda:
- Basyńnan baǵyń qulasa,
Demeıdi jattar: bul obal.
Qazaqtyń jany jylasa,
Qyrǵyzdyń jany oramal!- degen, qyrǵyzdyń muńly áýenimen aıtylǵan óleń,Tursyn aǵanyń qońyrqaı daýysymen júregime jetip, jan-saraıymdy sálde bolsa jeńildetkendeı boldy.
Birde aǵa meni qaryndasy kelgende kezdesýge birge barýymdy ótindi. Bul kezde Tursyn aǵa ekeýimizdiń ara baılanysymyz naǵyz qandy kóılek dostyq negizinde qalyptasqan, myzǵymastaı aǵaly-inili qatynas bolatyn. Sondyqtan Tursyn aǵanyń "Tursyny" ketip, "aǵasy" qalyp edi. Qaryndasy qansha kelse de, meni ertpeı jalǵyz ózi baryp kezdesip júrgen aǵam alǵash ret qaryndasymen meni tanystyrýdy jón kórip otyr. Men onyń júzine suraýly kózben qaradym. Bir-birimizdiń jaǵdaıymyzdy kózimizdiń qarasynan túsine beretindikten, meniń oıymdy ol da bildi. Sabyrly únmen:
-İnim, óziń de bilesiń, bir ata, bir anadan úsheý edik, menen keıingi inim bala kúnde ákemmen birge kólik apatynan mert bolǵan, artymnan ergen jar degende jalǵyz ǵana qaryndasym, et-baýyrym bar. Meniń densaýlyq jaǵdaıym ózińe málim, ne osy sasyq túrme ishinde, ne bolmasa budan shyqqan soń kóp ǵumyr keshpeı ólermin. Ony júregim sezedi. Sonda qaryndasymdy kimge amanattaımyn? Mynalar sekildi eki aıaqty haıýandarǵa ma, jo, joq, ataı, tipti, oılaı kórme. Ol osylardy aıtty da kúrekteı qoldaryn maǵan usyna berdi. Men qapelimde eshteńe aıta almadym, mundaı da ne deýge bolady? Únsiz qolymdy usyndym. Ol meniń qolymdy qatty qysty, men de álim jetkenshe qysyp jatyrmyn. Onyń qara qoshqyl, susty júzderine qan júgirgendeı boldy. Qap-qara kózderinen tógilgen jyly shýaq onyń qoly arqyly meniń de tula boıyma tarap ketkendeı boldy. Ol ántek únsizdikten soń:
- Bárimiz erkekpiz ǵoı, týǵan qaryndasyńdy ózgelerden qyzǵanady ekensiń. Sen aıyp etpe, túsinesiń ǵoı, al qazir qyzǵanatyn kez emes. Ol osylardy aıtty da meniń jaýabymdy kútpesten meni jetelegen kúıi kezdesý bólmesine qaraı asyǵa basyp tartyp ketti. Al meniń júregim atsha týlap, keýdemdi tesip shyǵardaı alsaurady. Ózimnen-ózim qysylyp, degbirim qashyp, mazam ketip keledi. Aına-taraq kórmegen bet-júzimmen qyz júzine qalaı qaraımyn degen oı onan beter sastyrady, eptep túkirigimdi alaqanyma jaǵyp, shashymdy qolymmen taraǵandaı bolamyn. Kıimderimdi tartqyshtap durystaǵandaı bolamyn. Áıteý qoıshy, ózimmen-ózim alysyp júrip qabyldaý bólmesine de keldim. Basqa da tutqyndardyń týys-týǵandary da kelgen eken. Tórt kisilik ústelderde adamdar bir-birine qarap, álde nelerdi aıtyp, sybyrlap sóılesip otyr, álde bireýler qystyǵa jylap ta otyr. Biz buryshtaǵy orynǵa jaıǵastyq, bizdiń kelgenimizdi kórip taldyrmash qyz júgirip kelip aǵamnyń qolynan alyp, keýdesine basyn qoıdy. Qaryndasyn qushaqtaǵan aǵam onyń shashynan ıskegen kúıi biraz turdy da meni ertip kelgeni esine tússe kerek, burylyp maǵan qarady da:
- İnim kel, bul Farıda-dedi. Men sol jerde jeńgeńdi alǵash kórdim, qazirgi kezi ol kezdegi beınesinen artyq desem qate aıtpaǵan bolarmyn. Biraq, myna súreı ortada, qan sasyǵan túrmede, qatygez jaýyzdardyń ortasynda men úshin odan artyq meıirimdi, odan artyq sulý, odan artyq áıel zaty joq edi. Bizdiń tanystyǵymyz osylaı bastaldy...
Sodan kóp uzamaı, aǵam túrmeden bosatyldy. Qoshtasar sátte, ekeýimiz bir-birimizdi qımaı uzaq qoshtastyq. Torǵaı bolsam, myna tar kózden ushyp shyǵyp, anam men qaryndasymnyń qasyna baryp hal-jaǵdaılaryn bilip, anamnyń tamaǵyn jep qaıtar edim-deıtin aǵam endi osy bir tar qapasty qımaıtyn jandaı ketkisi kelemeı tura berdi. Tek ýaqyt tolyp keter shaqta:
- İnim jasyma, batyr halyqtyń urpaǵysyń, bizdiń boıymyzda kóshpendi babalarymyzdyń qapasqa sımaıtyn erkin rýhy jatyr. Ony eshkim de qul ete almaıdy. Osyny umytpa, túrmeden áli-aq shyǵasyń, sonda meni sóz joq izdeıtin bol. Farıda kelip turady, densaýlyǵym jar berse men de jıi kelemin. Al amandyqpen kóriseıik, Alla sony násip etsin bizge - dedi de, keń qushaǵyna alyp, qulaǵymnyń túbinen múńly qyrǵyz áýenimen óziniń qoshtasý jyryn aıtty:
- Qaıyr qosh, qaıyrly dos,
Janymdy janyńa qos.
Ótpesin ómiriń bos,
Keletin baǵyńdy tos.
Qazaqtyń ulanysyń,
Bula bel bulanysyń.
Samǵaýǵa tıistisiń,
Dalanyń qyranysyń!
Aǵamnyń jyry boıyma qaırat bitirgendeı boldy. Alaıda, qansha qaırattansam da kózimnen aqqan jasty toqtata almadym. Aǵam ketken soń múlde qulazyp qaldym. Tek Farıda ǵana janyma shýaq tógip kelip turdy. Endigi ómirdegi bar jaqynym, janashyrym tek osy Farıda ǵana, kelmese saǵynamyn, izdeımin. Kúzetshi kelip saǵan bir qyz kelip tur dep aıtpaıynsha baıyz tappaı sandalatyn boldym. Ol kúnderi ǵumyrymnyń máni de, maqsaty da osy qyz boldy. Alǵash tutqyn bolyp otyrǵan jyldary aýyldy, anamdy, qaryndasymdy, Zeınepti jıi eske alyp, saǵynatynmyn, solardy eske alý arqyly álde bir masań sezimiń qushaǵynda qalyqtaıtynmyn, sodan sálde bolsa lázzát alǵandaı kúı keshetin edim. Alaıda, uzaq jylǵy túrme ómiri, meniń endi olardy qaıta kórem degen úmitimdi birtindep óshirgen edi, sodan olardy oılaý burynǵydaı janyma shyryn emes, júregime ý quıatyn bolǵandyqtan olardy oılaýdy doǵarǵanmyn. Eske alý azaıǵan soń jaqyn adamdaryń da birte-birte umytyla beredi eken. Sodan janymnyń bar qalaýy, osy qyz bolyp qaldy. Oǵan degen sezimimniń jomarttyǵy sondaı onymen kezdeser sol azǵantaı sát úshin endi qalǵan ómirimdi arnaýǵa da daıyn júrdim. Aǵam ketken soń tórtinshi jyly el saıasatynda ózgerister bolyp, jazyqsyz japa sheken adamdar jappaı aqtalyp jatty. Sondaı kúnderdiń birinde men de óligim shyǵady-aý dep júrgen túrmeden tiri kúıde jaryq álemge shyqtym. Ol kezdegi jan terbelisimdi, qýanyshym men qasiretimdi, ókinishim men úmitimdi aıtyp jetkize alamaspyn. Farıdanyń qýanyshynda shek joq, baıaǵyda aǵasy shyǵarda da dál osylaı balasha máz bolǵany bar edi. Al qazirgi beınesi sodan bir mysqal kem emes. Ol meni qaqpa aldynan kútip aldy da úıine jetelep alyp bardy. Úıleri túrmeden tym shalǵaı emes eken. Baıaǵyda meni sabap ákelip, arqanmen matap, daǵarǵa salyp malyp qoıatyn toǵan da sol kúndegideı, eshteńeni bilmegendeı, sezbegendeı jazdyń shýaqty kúnimen oınap, jylt-jylt etip ushqyn shashyp aǵyp jatyr. Eptep keldim de jaǵasyna otyryp, salqyn sýmen beti-qolymdy jýdym. Qasymda Farıda qarap turdy. Ol da men de tis jaryp eshteńe aıtbadyq. Biraq ekeýimizdiń de júrek túkpirimizde ne jatqanyn únsiz uǵysyp turdyq. Qýanǵan da bir qoryqqan da bir degendeı qýanyshtan móldiregen jastarym úzilip-úzdigip tamyp toǵan sýymen birge alys atyzdarǵa qaraı aǵyp jatty. Kim biledi meniń jasymnan sýarylǵan júgeriniń dáni ózge júgerilerdiń dámine qaraǵanda ashshy álde tátti bolyp óser.
Meniń bul qýanyshty shaqtarymdy ókinishke oraı, aǵam kóre almady. Ol men shyǵardan alty aı buryn, túrme azabynan alǵan zardaptan aıyǵa almaı qyryqqa jetpeı qyrshyn qıyldy. Alaıda, sońynda jalǵyz tuıaǵy qaldy. Bir jyldan soń bizdiń de úılený toıymyz boldy. Farıdanyń anasy marqum qaıyn enem meni óz ulynan kem kórmedi. Alaıda eki ulymen kúıeýiniń qaıǵysyn kótere almaı biz úılengennen keıin kóp uzamaı dúnıe saldy. Aǵamnan qalǵan jalǵyz tuıaqty óz baýyryma salyp aldym. Bizdiń bala atanyp júrgen kishkentaı qara domalaq tentek sol aǵamnyń balasy. Al túrmeniń kórsetken "syıy" bolar biz bala súıe almadyq.
Naǵashy aǵam áńgimesin tolyqtaı tamamdady da únsiz qaldy. Kún álde qashan batyp ketken. Qaraıǵan kóńildiń qapasynda qamalyp, qaraýytqan qara shoqynyń basynda ekeýimiz ǵana otyrmyz. Etektegi qalashyqtyń joldary men úılerinde jarqyrap elektr shyraǵy sáýle shashyp tur. Áli-aq erteń tań atyp, araıly kún nury darqan dalany óziniń jaryǵy men jylýyna bóleri anyq. Alaıda, qarańǵy túnekte elektr jaryǵynyń bolǵany da júrekke mahabbat pen úmit syılaǵandaı.
( sońy)
Almaty, 2015
