Qazaqstannan AQSH-qa kóship barǵan otbasynda keleńsiz jaǵdaı boldy. Kishkentaı balasy úıde asyr salyp oınap júrip qulap, aıaǵyn jaraqattap alady. Ata-anasy dereý aýrýhanaǵa jetkizedi. Balanyń jaraqatyn kórgen dáriger birden polısıaǵa habarlasady. Sol kúnnen bastap polısıa onyń ata-anasyn baqylaýǵa alǵan. Qyz óz betimen qulady ma, álde otbasynda bireý ony soqqyǵa jyqty ma – sony anyqtaý úshin tekserý jumystaryn júrgizgen. AQSH polısıasy óz eliniń azamaty bolmasa da, «ózgeniń» balasyna qamqorlyq tanytyp, onyń quqyǵy buzylyp jatpaǵanyna kóz jetkizýge baryn saldy.
Osy eki jaǵdaıdan keıin Qazaqstan men AQSH arasyndaǵy bala quqyǵyn qorǵaý deńgeıi qanshalyqty alshaq ekenin ańǵarýǵa bolady.
Endi Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa nazar aýdaraıyq. 7 jastaǵy OQO turǵynyna joǵary synyp oqýshylary tarapynanan zorlyq áreketteri jasaldy degen aqparat shyǵyp, bul jaǵdaıdy halyq qyzý talqylap, jiti nazarda ustap otyr. Ásirese, jurtty ashyndyrǵany – balanyń ájesi qansha shaǵymdansa da, is qozǵalmaǵany, Shymkentten Almatyǵa ketip bara jatqan áje men balany poıyzdan polısıanyń kúshtep túsirip alǵany edi.
Bıyl bala quqyǵynyń taptalýyna qatysty halyq arasynda rezonans týdyrǵan jalǵyz oqıǵa bul emes. Óńeshi kúıgen, denesinen ıne tabylǵan 2011 jylǵy Aına esimdi qyzdyń jaǵdaıy da halyqtyń jaǵasyn ustatqan. Qoǵam belsendisi Arýjan Saın densaýlyǵyna zaqym kelgen qyz aýrýhanaǵa jetkizilgende dárigerlerdiń polısıa shaqyrmaǵanyn Facebook paraqshasynda jazǵan.
Halyq nazarynan tys qalǵan jaǵdaılar qanshama? Sońǵy kezderi pedofılder men olardyń kishkentaı qurbandary týraly jıi estıtin boldyq. Kishkentaı balalarǵa áýestigi bolmasa da, qumarlyǵyn basý úshin balalardyń álsizdigin paıdalanyp jatqandar qanshama?
Qaıyrymdylyq qoryn qurǵan Arýjan Saın joǵaryda aıtylǵan eki balaǵa qatysty da pikirin ashyq bildirip júr. Onyń oıynsha, Qazaqstanda bala quqyǵynyń óz deńgeıinde qorǵalmaýy – jaýapty oryndardyń óz isine salǵyrt qaraýynan.
- Osyǵan jaýapty adamdar bala quqyǵynyń buzylýyna jol berip otyr. Bala quqyǵyna qatysty máselege nemquraılyq tanytý, qylmysty jasyrýǵa tyrysý, zańdy tergeýdi jaýyp tastaýǵa árekettený, jaýapkershiliktiń joqtyǵy jáne kinálilerdiń jazalanbaýy saldary elimiz úshin óte aýyr boldy, - deıdi Arýjan Saın.
Qoǵam belsendisiniń aıtýynsha, buryn kóbine ata-anasy joq balalar nemese áleýmettik osal otbasynda týǵan balalardyń quqyǵy jıi buzylsa, qazir ata-anasy, resmı qamqorshysy bar balalardy jábirleý faktileri de kóbeıgen.
- Eldegi birneshe jaǵdaıdy, onyń ishinde Ońtústik Qazaqstandaǵy oqıǵany alatyn bolsaq, adamdar bala quqyǵynyń qorǵalýyna qol jetkize almaı otyr.
Birneshe jyl boıy biz QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligine, Úkimetke óz usynystarymyzdy jiberip kelemiz. QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginen balalardyń quqyǵyn qorǵaý komıtetinde jumys istep jatqan adamdardyń jumystan bosatylýyn talap ettik.
Komıtette jumys istep jatqandar balalardyń múddesi úshin jumys istemeıdi. Olardyń ornyna patrıottardy jáne balalardyń quqyǵynyń taptalýyna qatysty máselelerdi joǵary deńgeıde sheshýge yntaly adamdy qoıý kerek. Ókinishtisi, bul adamdar áli kúnge deıin komıtette jumys istep jatyr. Jaqynda Nurbek Orshybekov QR BǴM Balalar quqyǵyn qorǵaý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılandy. Endi jaqsy ister atqarylady dep úmittenemiz. Jaqynda ótken bilim mınıstirimen kezdesýde tek bizdiń qor ǵana emes, kóptegen úkimettik emes uıymdar mınıstrden kadrlardy tez qaraýdy surady. Komıtetke qyzmetkerlerdi alǵanda úkimettik emes uıymdardyń pikirimen sanassa degen ótinish bildirdik, - deıdi Arýjan Saın.
Balaǵa jasalǵan zorlyq birneshe túrge bólinedi: fızıkalyq, emosıonaldy, seksýaldy zorlyq. Mamandardyń pikirinshe, balaǵa jylý syılamaý, meıirim bildirmeý, qamqorlyq kórsetpeý de oǵan jasalǵan qıanat bolyp esepteledi.
Fızıkalyq zorlyq – balaǵa qasaqana túrli dárejedegi jaraqat salý.
Seksýaldy zorlyq – balany jynystyq qatynasqa nemese uıatty jerlerin kórsetýge májbúrleý, pornografıalyq mazmundaǵy beınejazbalarǵa túsirý.
Emosıonaldy zorlyq – balaǵa dushpan retinde qaraý nemese múlde elemeý arqyly onyń ózine degen senimdiligin joǵaltýǵa sebepker bolý, ózin basqalardan tómen sanaýyna áser etip, patologıalyq minezin qalyptastyrý jáne sol arqyly qoǵamǵa sińise almaýyna soqtyrý. Sonymen qatar balaǵa qatty aıqaılaý, jeke basyna tıisý, qorlaý, kóńil bólmeý, árbir is-áreketin synap-mineý, balaǵa jaman sózder aıtý, onyń kózinshe úı janýaryn azaptaý nemese óltirý de emosıonaldy zorlyqqa jatady.
Statısıkaǵa súıensek, álemde ár 2 mınýtta bir bala zorlanady. IýNISEF-tiń málimetinshe, dúnıejúzi boıynsha 5 mınýt saıyn bir bala kisi qolynan óledi.
Álemdik problemaǵa aınalǵan bul máseleni sheshý úshin Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy kópsalaly baǵdarlama jasaýdy usynyp otyr. Ata-anaǵa qoldaý kórsetip, bala tárbıesinde baǵyt-baǵdar berýge kómektesetin atalmysh jobany sarapshylar qoldap otyr. Olardyń oıynsha, kóp ata-ana balasyna qol jumsaý arqyly ony tek fızıkalyq emes, psıhologıalyq aýrýlarǵa da dýshar etetininen beıhabar.
AQSH-ta júrgizilgen «Qıyn balalyq shaqtaǵy tájirıbe» (Adverse Childhood Experiences, ACE) atty zertteý kórsetkendeı, bala kezinde mahabbat, jylý, qamqorlyq kórmegen nemese jıi soqqyǵa jyǵylǵan adam sozylmaly aýrýlarǵa beıim keledi. Óskennen keıin ondaı kisilerden psıhologıalyq aýytqýshylyq baıqalady. Densaýlyq saqtaý uıymynyń dereginshe, áıelderdiń 20%, erlerdiń 5-10% bala kezinde jynystyq zorlyqty bastan ótkerse, 20-25% balalar fızıkalyq zombylyqtyń qurbany bolǵan.
Elimizde qıyn jaǵdaıdaǵy balalar men jasóspirimderge arnalǵan aqysyz telefon jelileri bar. Zorlyqqa ushyraǵan bala, oǵan kýá bolǵandar nemese balanyń quqyǵy buzyldy degen kúmáni bar árbir azamat QR Bilim jáne ǵylym Mınıstrliginiń balalardyń quqyǵyn qorǵaý komıtetiniń senim telefony - 8 (717) 2 74 25 28 nómerine habarlasa alady. Sonymen qatar, 105 jedel jelisi jumys isteıdi.
Qazaqstannyń barlyq oblysynda derlik «Kámelet jasqa tolmaǵandardyń beıimdelý ortalyǵy» bar. Olar quqyq qorǵaý organdarymen tyǵyz jumys atqarady. Atalmysh ortalyqta tárbıeshiler, psıhologtar jumys isteıdi. Quqyǵy buzylǵan bala ortalyqqa tússe, dereý qajetti quzyrly organǵa habarlasady.
Qazaqstanda zań boıynsha balalar men jasóspirimderdiń quqyǵy qorǵalǵan, ony buzǵan adam ákimshilik jáne qylmystyq jazaǵa tartylady. Eger balaǵa qasaqana ortasha aýyrlyqtaǵy zıan keltirilse, QR zańynyń 104-babyna sáıkes, aıyptalýshy 3 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. Udaıy uryp-soǵý nemese ózgege kúsh qoldaný áreketteri arqyly zardap shektirse, elý aılyq eseptik kórsetkishten júz aılyq eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salynady nemese eki jylǵa deıin túzeý jumystaryna jegilip nemese dál osy merzimge bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin.
120-bapqa sáıkes, kámeletke tolmaǵan balamen jynystyq qatynasta bolý 8 jyldan 15 jylǵa deıin bas bostandyǵyna aıyrýǵa jáne keıbir laýazymdy atqarý nemese belgili bir qyzmetpen aınalysý quqyǵynan 10 jyldan 20 jylǵa deıingi merzimge alastatylady.
Qazaqstandaǵy balalar quqyǵyn qorǵaý boıynsha quny 163 mln teńgelik 14 granttyq joba júzege asyp jatyr. Bul jobalar aıasynda zertteý jumystary júrgizilip, bilim jáne keńes berý ortalyqtary, 7 ÚEU bazasynda áleýmettik qyzmettiń shaǵyn jelileri paıda bolǵan. Oǵan 65 myń bala men jasóspirim qamtylǵan.
Arýjan Saın qazaqstandyqtardyń kóbi bala quqyǵy taptalǵanyn estise óz betimen áreket etýge tyrysatynyn aıtady. Onyń pikirinshe, bul – eń úlken qatelik.
- Bala ǵana emes, jalpy adamnyń quqyǵy buzylǵan jaǵdaıda mindetti túrde quqyqqorǵaý organdaryna habarlasý kerek. Biraq Qazaqstanda adamdar óz betimen áreket etýge tyrysady.
Mekeme ákimshiligi, mektep, ınternat pen balalar úıiniń dırektory shaǵym túskenin estı sala polısıaǵa mán-jaıdy habarlaý kerek. Tergeý, tekserý jumystarymen quqyqqorǵaý organdary aınalysady. Eger qylmys jasalǵany dáleldense, sot bolý kerek. Eshqandaı psıhologtyń, mekeme dırektorynyń, ákimdiktiń bul istermen aınalysýǵa quqyǵy joq. Sebebi bul – qylmystyq is. Al qylmystyq ispen tek polısıa men prokýratýra ǵana aınalysýy kerek, - deıdi qoǵam belsendisi.
