2015 jyl ataýly oqıǵalar men saltanatty mereıtoılarǵa toly jyl. Sózimizdi dáıektesek, osy jyly qazaqtan shyqqan tuńǵysh ǵalym, tarıhshy, geograf Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanovtyń 180 jyldyǵy, Alash zıalylarynyń biri ári biregeıi, jazýshy, aqyn Mirjaqyp Dýlatulynyń 130 jyldyǵy, qazaq halqynyń iri jazýshysynyń biri, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy qyzmetin atqarǵan İlıas Esenberlınniń 100 jyldyǵy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaq KSR ǴA-nyń korespondent-múshesi Ermuhan Bekmahanovtyń 100 jyldyǵy, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 20 jyldyǵy, t.b. kóptegen mańyzdy mereıtoılar bar. Desek te, osy aıtýly sharalardyń ishinde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy mereıtoıynyń shoqtyǵy bıik, joly bólek, alar orny erekshe.
Táýelsizdigimiz – elimizdiń basty qundylyǵy. Bul uran teledıdardan da, radıodan da, áleýmettik jelilerden de aıtylyp júr. Biraq bul Allanyń bizge bergen nyǵmetin tolyq maǵynasynda, tereńine boılap túsindik pe? Bul suraqqa ár adam óziniń ishine úńilip jaýap bere jatar. «Materıaldyq jaǵdaıda ózińnen tómen turǵandarǵa qarap, shúkir et. Al bilim-ǵylymda, mádenıette ózińnen bir qadam joǵary turǵandarǵa qarap, teńesýge talpyn», – dep aıtqan ǵalymdardyń nasıhaty ómirsheń. Osy formýlany táýelsizdigimizge, beıbit ómirimizge salyp, bir sát aınalamyzǵa kóz júgirtsek. Basyndaǵy táýelsizdigin ýystan shyǵaryp alǵan, birligine syzat túsken elder quldyrap, qurdymǵa ketýde. Oǵan aıqyn dálel Ýkraına memleketi. Barǵa qanaǵat, shúkir deýdiń ornyna aspandaǵy aıdy alamyz dep óziniń táýelsizdigin bodandyqqa almastyryp alǵandaı. Árıne biz olarǵa synshy emespiz. Biraq bolashaǵymyz úshin úlken ónege, mysal bolýda. Al endi sáýleti men dáýleti, ǵylymy men bilimi tasyǵan, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mádenıeti joǵary elder qanshama. Mysaly, Birikken Arab Ámirligi. 1971 jyly táýelsizdigine qol jetkizgen memleket qazirgi kúnderi álemdik saıası-ekonomıkalyq sahnasynda oıyp turyp oryn alǵan memleket. Quqyq buzýshylyq pen qylmys deńgeıi eń tómen el [1]. Nege osy arab eline qarap, úlgi alyp, boı túzemeske?!
Máńgilik el bolamyz degen qanshama dúldúlderdi jer qoınaýy óziniń qushaǵyna tunshyqtyrdy. Jalpy, máńgi el bolýdy armandamaıtyn memleket kemde-kem emes pe? Osy tabıǵı zańdylyqqa baǵynǵan biz de máńgi el bolýdy basty nazarǵa alyp, maqsat etip qabyldadyq. Oǵan elbasymyzdyń «Máńgi El» ıdeıasy kúshti ımpúls bolyp, halyqtyń basyn biriktiretin ulttyq ıdeologıa deńgeıine kóterildi. Maqsat anyq, baǵytymyz aıqyn, túp turaǵymyz belgili, endigi kezekte osyǵan jetýdiń joldary qandaı jáne sharttary qalaı bolmaq?
Alǵashqy kezekte osy «Máńgi El» ıdeıasynyń anyqtamasy qandaı eken, soǵan oı júgirtsek. Qashannan ata-babamyz tereńnen oılap, astarlap aıtyp, ár sózdiń túbine tereń maǵyna salatyn. Sondyqtan «Máńgi El» termınin sol kúıinde qabyldap, máńgi eshnárse joq dep kesip aıtý asyǵystyq. Bálkı, bul sózdiń astarynda túrki babamyz keler urpaqqa úgit-nasıhat, aqyl-ósıet qaldyrǵan bolar. Abaı Qunanbaev aıtpaqshy:
Aldyńǵy tolqyn aǵalar,
Artqy tolqyn iniler.
Kezekpenen óliner
Baıaǵydaı kóriner.
Bul dúnıe ótkinshi, adamdar tek meıman, osy ýaqytqa deıin qanshama adamdar kelip-ketti, neshe elder paıda bolyp, qaıta joıyldy. Sondyqtan, máńgi el bolýdy maqsat tutpaıtyn qoǵam shyǵar. Al ol úshin eń aldymen máńgilik qundylyqtarǵa kóńil bólý shart. Sonda ǵana Ál-Farabı ǵulamanyń kóksegen «Qaıyrymdy qala turǵyndary» bola alarmyz.
«Máńgi El» – ımannan bastalady, al uıat ımannyń jartysy. Ata-babamyz musylman bolǵan, urpaǵyna ushqan qustyń qanaty talatyndaı úlken aýqymdy jerdi ǵana emes, sonymen qatar shoqtyǵy bıik mádenıetti, asyl dinimizdi, baı tilimizdi, ónege toly salt-dástúrimizdi, ǵylym-bilimdi mıras etip qaldyrǵan. Joǵaryda atalǵan qundylyqtarmen óskeleń urpaqty sýsyndatyp, besikten bastap tárbıelegen jón. Memlekettiń tiregi de, qozǵaýshy kúshi de artymyzdan ergen urpaǵymyz. Bul mindet ár adamnyń, kez-kelgen ata-ananyń, qoǵamnyń, memlekettiń moınyna artylatyn júk. Qazirgi zaman tehnologıalar zamany bolsa, onda jańa qurylǵylar arqasynda aqparattyq tárbıeleýdi de qolǵa alaıyq. Sonda ǵana bolashaǵymyzdan úmit kútýge bolady.
Memleketimizdiń basshysy Nursultan Nazarbaev 2015 jyly Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl tolatynyn jáne ol tarıhı datany aıryqsha atap ótetinimizdi málimdedi [2]. «Kereı men Jánibek 1465 jyly alǵashqy handyqty qurdy, qazaqtyń memlekettiliginiń tarıhy sol kezden bastaý alady. Bálkim ol búgingi shekarasyndaǵy, búkil álemge osynsha tanymal ári bedeldi, osy uǵymnyń qazirgi maǵynasyndaǵydaı memleket bolmaǵan da shyǵar. Biraq bulaı dep sol kezeńdegi basqa da barlyq memleketter týraly da aıtýǵa bolady», – dedi prezıdent [3]. Osy jerde 1465 jyl degen ýaqyt qaıdan alyndy? Jalpy Qazaq handyǵy jóninde, ulttyq quramy, terıtorıasy, handary jóninde derekter men eńbekter kóp. Alaıda handyǵymyzdyń qurylǵan naqty ýaqytyn kórsetetin derekter joqtyń qasy. Tek bir ǵana derekte dál ýaqyty kórsetilgen. Ol – Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı Rashıdı» eńbegi. Myrza Haıdar Dýǵlat óziniń eńbeginde hıjra boıynsha 870 jyl dep kórsetken. Álemdegi qazirgi kúnde saıası-ekonomıkalyq ahýal óte kúrdeli. Onyń ústine álemdik ekonomıkalyq daǵdarys ta ottyń ústine maı quıǵandaı bolyp otyr. Ýkraınadaǵy bolyp jatqan saıası naýqandar, Reseı Federasıasynyń Qazaqstannyń Soltústik oblystaryna kóz alartýy, AQSH pen Eýro Odaqtyń Reseıge qarsy sanksıalyq saıasattary, t.b. máseleler aıasynda Qazaqstannyń álemdik sahnadaǵy óziniń statýsyn nyǵaıtyp, ornyn zańdy bekitýi birinshi kezektegi másele bolyp otyr. Sondyqtan bolar elbasymyz Qazaq memeketiniń 550 jyldyǵyna úlken mán berip, álemge pash etip atap ótýde. Osy 550 jyl datanyń tóńireginde kóptegen talas-tartystar men dıskýssıalar boldy. Iaǵnı, memlekettiligimizdi qazaq handyǵynan emes, sonaý túrki qaǵanattarynan, odan ári úısin, ǵun, saqtar zamanynan alý kerek dese, endi keıbireýleri arıı taıpalarynan órbitý kerektigin usynyp otyr. Árıne, ár usynystyń artynda bir shyndyq bar. Ýaqyt óte kele biz aqıqatqa jaqyndaı túsemiz, al qazirge osy 550 jyldy qaldyryp, daý-damaıdy doǵaryp, birtutastyǵymyzdy kórsetsek, qazaq memlekettiligin zertteý jumystaryn odan ary qaraı jalǵastyryp, tyń málimetterdi jınastyrýdy toqtatpaı. Tarıhı shyndyq qajet, árıne, oǵan bárimiz kelisemiz, biraq osyndaı qysyltaıań kezde bizdiń aýyzbirshiligimiz aldyńǵy orynda turýy kerek.
Elimizge bereke-birlik, amandyq, tynyshtyq, sapaly damýdy tileımin!
Mýrzahodjaev Qýanysh Mádıuly, Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy
Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń «Halyqtaný jáne tarıhı tulǵataný máseleleri» bóliminiń kishi ǵylymı qyzmetkeri
