Kóshpendiler tarıhy negizinen aýyzsha tarıh, shejire retinde qalyptasyp kelgen. Munda ata tek shejire, jer sý ataýlary, iri tarıhı oqıǵaǵa baılanysty ataýlar jáne ańyzdar, jyr dastandardy eńgizýge bolady.
Sońǵy jyldary shejireshiler kóbeıip te ketti. Bul, árıne, ata tegin túgeldeý, qannyń tazalyǵyn saqtaý, ári yntymaqty nyǵaıtýǵa sebepker bolary haq. Biraq tarıhtan beıhabar adamdardyń jazǵan keıbir shejirelerinde aǵattyq ta ketip jatatyny anyq. Munda kóbine qazaqtyń shyqqan tegi, nemese taıpalardan bastaǵan tustarda jansaqtyq paıda bolady. Ári óz oı, pikirin týra tyqpalaýshylyq ta bar kórinedi.
Qazaq ıslam dininde bolǵandyqtan arabtan taralady nemese Kereıden Abaq, Ashamaıly dep taratyp ketedi.
Jalpy qazaq taıpalary ıslamdy HİÚ ǵasyrdan qabyldaı bastaǵanyn eske alǵan jón. Al Kereı ataýy İ ǵasyrlarda «Helán» atpen Qytaı jazbalarynda kezdesedi.
Eger Kereıden Abaq, Ashamaıly dep taratar bolsaq qazirgi urpaqtan Kereıge deıin 21-22 ata aralaıdy. Bir atany 30-35 jyl dep eseptegende kereıge deıin 600-630 jyl ótken, ıaǵnı Kereı HİÚ-HÚ ǵasyrda ómir súrgen adam bop esepteledi.
Jeti ata sanasý Jánibek hannyń tusynan bastaý alady da, sol dáýirde ómir súrgen adamdar jeti atasyn túgeldeý úshin Kereıden bastap ketken bolýy múmkin. Osy turǵydan qarasaq Kereı adam aty emes, taıpanyń ortaq ataýy bolmaq.
Áńgimege arqaý bop otyrǵan Saryarqa tórindegi jer, sý ataýlary, ıaǵnı Botaqara taýy, Jántekeı aýyly, Nura ózeni, Teńiz, Baraq kólderi.
Shejirege júginsek Jántekeı - on eki Abaq Kereıdiń iri rýy. Jántekeıdi «Keń qoltyq Kereı» dep te ataıdy. «On eki Abaq Kereı búlinse, Jántekeıdiń qoltyǵyna enedi, Jántekeı búlinse, qaıda sıady?» degen támsil sóz bir jaǵynan taıpalyq birlikti saqtaýǵa baǵyttalyp aıtylǵan bolsa, bir jaǵy Jántekeı urpaǵynyń óskendiginen maǵlumat berip otyrǵandaı.
Jántekeıde Súıinsháli, Súıindik, Súıinbaı atty úsh ul bolǵan. Súıinsháliden Qojamjar, Baraq, Sekel, Bulanbaı taraıdy.
Qojamjardan Botaqara, Áıtimbet, Botaqaradan Tynybek, Januzaq, Derbesáli, Balqybek, Aqsha, Soltan taraıdy.
Áıtimbet ómirden ótken soń eki áıelin birdeı Tynybekke qaratqan. Sonymen Tynybektiń úsh áıelinen Shoqan, Qarajandardy qosqanda 8 ul týǵan eken. Kishi áıelinen týǵan tuńǵyshy Nura, Nuranyń tuńǵyshy Teńizbaı.
Qazirgi urpaqtan Botaqaraǵa deıin 12 ata, Jántekeıge deıin 14 ata aralaıdy.
Jántekeı aýyly Aqmola oblysy, Qorǵaljyń aýdany, Qarashalǵyn aýyldyq okrýginyń ortalyǵy. 1928 jyly qurylǵan eken.
Teńiz kóli. Aqmola oblysy, Qorǵaljyń aýdany. Kólemi 1590 sharshy km, jaǵalaý syzyǵy 470 km, tereńdigi 7,75m, ortasha tereńdigi 2,5 metr. Munda Qorǵaljyń memelekttik qoryǵy ornalasqan. Quıatyn ózender: Nura, Qulanótpes
"Bir atanyń urpaqtary bul jerde qaıdan júr?" degen suraq týyndaýy oryndy.
Jaýap qaıtarý úshin jazba tarıhqa kóz júgirtý kerek.
HÚİ ǵasyrdyń sońǵy jyldary Oıradtardyń Batysqa degen qulshynysy arta tústi. Onyń sebebi Shyǵystan Mongoldar Oıradty qyspaqqa alyp, Batys Sibirge yǵystyrýyna baılanysty jeri, jaıylymy taryla bastaǵandyq edi. Olar batysta Edil boıyna turaqtap, Reseı qoldaýymen Qalmaq patshalyǵyn qurdy. N. Ia. Bıchýrın torgaýyt jáne dórbettiń bir bóligi Jaıyq, Edil boıyna ilgerileýi «astyrtyn júrgizilgen zulymdyq jospar», ıaǵnı «qyrǵyz-qazaq ordasynyń tý syrtynan shabýyldaý» úshingi oırad feodaldarynyń maqsatynan týyndaǵan degen. (Bıchýrın. N. Ia. Istorıcheskoe obozrenıe oıratov ılı kalmykov s HÚ stoletıa do nastoıashego vremenı. Spb., 1834. S. 62-63)
Qazaq Oırad arasynda 1399 jyldan bastaý alǵan talaı retki soǵys bolǵany tarıhtan belgili. Birde oıradtar qazaqqa, endi birde qazaqtar oıradqa shabýyldap, jerin azat etýmen qatar oıradtyń kóptegen jerlerin basyp alyp ta keldi.
1587 jyldary Hotgoıdtardan jeńiliske ushyraǵan oırad Harahýl Altaı taýy, Altaı ólkesin túgeldeı basyp aldy.
1635 jyly Tobolskge kelgen tatar noıany Abak « Qara qalmaqtar Qazaq ordasyn talqandap, Esim hannyń balasy Jáńgirdi qolǵa túsirdi... osy jetistigine arqalanǵan Dalaı táıji Qazaq ordasyna shabýyldaýǵa attandy» degen. (Rýssko-mongolskıe otnoshenıa. 1607-1634. Sb. Dokýmntov. V 2 t. M., 1974.T.1. S278.)
«Qazaq dalasyna Oıradtar jasaǵan ekinshi iri osy soǵysynyń kezdeısoq kýágerleri Reseı elshisi kazak atamany Gavrıla Ilın jáne onyń atqosshylary edi» deıdi. /V. A. Moıseev /Zúúngaryn haant ýls ba kazahýýd. Ýlaanbaatar. 2015. St.47/
Erdenebaatar hýntaıj 1942-1943 jyldary qazaq dalasyna shabýyl jasaıdy.
1643 jylǵy qysta Altan hannyń uly Ombo-Erdene oırad noıandarymen birlese qazaq dalasyna shabýyldaıdy. G. Ilınniń aıtýyna qaraǵanda Jáńgir handa nebary 600 adam ǵana bolǵan. Bul soǵysta Hýntaıjniń on myń astam qolyn Jáńgir han talqandaǵan eken. Keshikpeı Jalańtós bahadýr jıyrma myń qolmen kómekke keledi. /V. A. Moıseev, Zúúngaryn haant ýls ba kazahýýd. Ýlaanbaatar. 2015. St.47/
1652 jyly Ochırt sesen han qyrǵyz-qazaqtarǵa shabýyldaıdy. Bul soǵysta Ochırt sesen hannyń 17 jasar uly Galdamba Jáńgir hannyń basyn alady.
1658 jyly Buhar qolbasshysy Abdý Shúker 38000 sarbazymen Talas boıyna keledi. Olarǵa hoshýt noıany Galdamba qarsy turǵan.
Oıradtar Qazaq dalasyna qaıta shabýyldaıdy. «Jáńgir jáne Batyr hýntaıj arasyna jasalǵan beıbitshilik kelisim uzaqqa sozylmady» deıdi V. A. Moıseev. /V. A. Moıseev Zúúngaryn haant ýls ba kazahýýd. Ýlaanbaatar. 2015. St.47/
Mine shyǵystan kelgen shapqynshylardan úrikken el, ıaǵnı kereıler Ortalyq Qazaqstan óńirine osylaı turaqtaǵan.
«Búkil qazaqtyń ishinde jalpy kereıler shamamen 1,1 mıllıon, onyń 700 myńdaıy Qytaıda, 200 myń Qazaqstanda, Mońǵolıada 120 myńdaı, Reseı jáne basqa elde birigip 80 myńdaıy turady degen málimetter bar. Osy kezde kereıler Altaıdan Arqaǵa, Arqadan Syrǵa, Syrdan Orǵa, Ordan Yrǵyz Torǵaıǵa, odan Aıagóz, Shyńǵys, Qalbataý óńirine deıin tolassyz aǵylyp birge bosyǵan naıman, arǵyn, ýaqtardyń azdaý bóligimen birge barlyk jaǵynan jońǵar soqqysyna ushyrap álsireı berdi. Búrynnan qalǵan bir sózde «Alataýdy aınala kóshtik, Álemdi aralap kóshtik» degendeı kereı eli joǵary atalǵan jerlerdi sharlap júrgeni, seıil quryp, saıahattap emes zobalań ómirdiń taqarshylyǵyn kórip tentiregendikten eken. Alǵash atamekeni Altaıdan sonaý Arqa, Syr, Or, Torǵaıǵa deıin bosyp kóshkende bir jaǵy 2500-4000 shaqyrym jerdi basyp ótken.» /Habsatar Omaruly. Jádik. Ýlaanbaatar. 2018. 32.b./
Jalpy Tórt Oırad odaqtas el bolǵan. Sońǵy odaqtyq qurylymda Hoshýt, Choros, Torǵaýyt, Dórbet taıpasy boldy. Negizgi bılikti Hoshýt taıpasy júrgizedi. Choros Erdenebaatar hýntaıji Ochırt sesen hanmen qabat bılik júrgizip turdy. Hýntaıji ólgen soń uly Galdan taqqa otyrysymen qaıyn atasy Ochırt sesen hanǵa qarsy shabýyldap jeńedi.
Osylaı Hoshýt taıpasynyń yqpaly joıylyp, negizgi bılik Chorosqa ótti.
Reseı zertteýshileri 1678 jylǵy shabýylda Galdan han qaıyn atasy Ochırt sesen hannyń basyn alǵan dese Mongol tarıhshylary Ochırt sesen 1980 jyly ólgen deıdi.
Jalpy Oıradtar qaı dáýirde bolsyn Eýropany Azıamen baılanystyrýshy-Jibek jolyn yqpalynda ustaýmen qatar jerin keńeıtýdi kózdep keldi.
Galdan han Tıbette on jyldaı oqyǵan dindar. Ol Orta Azıa, Qazaq dalasyn býrhanızmge eńgizýdi maqsat tutqan eken.
Ochırt sesen 1610-1615 jyldar shamasynda ómirge kelgen. 1635-1636 jyldary han taǵyna otyrǵan.
Joǵarydaǵy atalǵan jer, sý ataýlaryna qaıta oralaıyq. Botaqara shoqysymen irgeles Sheshenqara shoqysy bar.
Qazaq batyry Botaqara, qalmaq batyry Sheshenqaramen jekpe jekke shyǵady. Jekpe jek barysynda qalmaq batyry qyz ekendigin ańǵarǵan soń jekpe jek toqtatylady. Al sol kezdegi qalyptasqan qaǵıda boıynsha jekpe jek barysynda saıystan bas tartqandardy satqyndyq jasaǵanǵa eseptep qatań jaza júktep kelgen. Bul saıysta qarsylasy qyz ekenin bilgen Botaqara birinshi qarýyn tastasa áıelge álimjettilik kórsetip, qarý siltemegen, áıeldi qurmet tutqan nıetimen kelisken Sheshenqarada saıystan bas tartady. Osylaı eki batyrdy birdeı óltirip eki shoqyǵa jerlegen, sol sebepti eki shoqy eki batyrdyń atymen atalǵany týraly ańyz bar.
«Taspen atqandy aspen at» kóneden jalǵasqan qaǵıda osy saıysta júzege asyp turǵandaı.
Doktor profesor Jambyl Artyqbaev Sheshenqara Ochırt sesen hannyń qyzy ekendigin dáleldegen. Biraq Ochırt sesende eki ul bolǵan, qyz bolǵandyǵy týraly aqparat tabylmady. Onyń uly Galdambada eki qyz bolǵan. Galdamba 31 jasynda ómirden ótken soń qyzdary atasynyń qamqorlyǵyna eńgen.
Úlken qyzy Anýdardi Baatar hýntaıjniń uly Senge alady. Senge ólgen soń inisi Galdanǵa qaratqan. Anýdar Mongol Jońǵar soǵysynda Ýlaanbaatar mańynda erlikpen qaza tabady.
Galdan han Ochırt sesen hanǵa shabýyldaǵanda Dorjravdan hanym 1000 otbasymen tórkinine qashady. Dorjravdan hanym Qalmaqtyń Pýnsag hanynyń qyzy, Aıýk hannyń birge týǵan ápekesi.
Kishi qyzy Ahaıdar Sengeniń uly «Aqtaban shubyryndy»-nyń avtory Seveenravdanmen sóz baılasyp júrgende Galdan han toqaldyqqa alǵany týraly aıtylady. Biraq ol Galdan tóńireginde bolǵandyǵy týraly naqty derek joq. Seveenravdanmen Galdan hannyn arakıkiljińin Ahaıdarǵa baılanystyratyndar da bar.
Seveenravdan Galdan han Mongol, Manj Chın birikken áskerinen oısyraı jeńilip batysqa qashyp bara jatqan shaqta Seveenravdan kóterilis jasap, Galdan hannyń basyn alady da ózi han taǵyna otyrady.
Chın patshalyǵy Qalmaqpen Jongar araqatynasynyń shınelisken tusyn paıdalanyp, Jongardy Qalmaq arqyly buǵattaýdy kózdegen saıasat ustandy. Biraq Reseı tarapynan Jongardy qoldap, Qalmaqqa tosqaýyl qoıyp otyrǵan. Onyń túp maqsaty Qazaqty Jongar arqyly tıtyqtatyp bitirip, Reseıge óz erkimen bodan bolýyna májbúrleý edi.
Al Ahaıdar hanyshaıym Ochırt sesen, Galdan han soǵysynan soń izim-ǵaıym joǵalýy anasy /ájesi/ Dorjravdan hanymmen birge Edilge qashqandyǵy bolar.
Buǵan deıin de, budan keıin de Jońǵarıadan Edilge, Edilden Jońǵarıaǵa talaı ret kósh júrildi. Ortalyq Qazaqstan arqyly ótip turǵan kóshtermen jergilikti halyq arasynda talaı qaqtyǵys órbigeni anyq. Úrkip, bosqan el at kólik, azyq túlik tapshylyǵyna ushyraıdy, qonys, qora qopsy, jaıylymǵa talasýshylyq, urlyq, barymtashylyq, tonaýshylyq etek alady.
Ańyzdaǵy jekpe jek osyndaı qaqtyǵystardyń birinde bolǵan. Sheshenqara Ahaıdardiń laqap aty bolýy múmkin.
Ákesi Galdamba on jeti jasynda Jáńgir hannyń basyn alǵan, ápkesi soǵysta erlikpen qaza tapqanyna qaraǵanda Ahaıdar saıys ónerin meńgergen, qandaı da jekpe jekke daıyn tura alatyny belgili.
Al Botaqara kim?
Joǵaryda atalǵan jer, sý ataýlary bul óńirde bir atanyń urpaǵy meken etkenniń aıqyn dáleli.
Jántekeı aýyly- Jántekeı rýy aýyldary shoǵyrlanǵan óńir, Nura ózeni Tynybekuly Nuranyń týǵan, nemese ómirden ótken jeri, Teńiz kóli Nurauly Teńizbaıdyń atymen baılanysty bolar. Baraq kóli-Baraq Jántekeıdiń nemeresi.
Sonda Botaqara Jántekeıdiń shóberesi, Nuranyń atasy, Teńizbaıdyń ázatasy Qojamjaruly Botaqara ekeni anyq.
1723-1725 jyldary bolǵan «Aqtaban shubyryndy» qarsańynda Nura óńirin Amarsanaa bastaǵan qol basyp alady. Osy tusta Kereıdiń bir bóligi Syrǵa aýǵan bolar. Syrdan Orǵa ketti me?, joq Arqada qalǵan bóligi týra Orǵa kóship, jaý jar basylǵan soń Arqaǵa qaıta oraldyma? degen kóptegen suraqtar jaýapsyz qalyp jatyr.
Bala kezimizde úlkender aıtatyn qasqyr týraly áńgimede qasqyr «Uldy kórsem Ulytaýdy aınala qashamyn, qyzdy kórsem qyzyl óńeshime salyp alamyn» deıtin.
Arqadan Syrǵa jetý úshin arada Ulytaýdy basyp ótedi. «Aqtaban shubyryndy» zamanynda Kereıler Balqashtyń teriskeıi, Shubartaý, Arqadan Syrdy betke alyp shubyrǵan.
Orda kóp turaqtamady, qaıta Arqaǵa oralady. Arqadan Altaıǵa 1760-1770 jyldary shamasynda kóshedi.
Kereıler 1587 jylǵy Harahýl, 1635, 1642,1643, 1646 jyldarǵy Erdenebaatar hýntaıj, 1652, 1653, 1658 jyldarǵy Ochırt sesen, Galdambalar shabýylynda Arqaǵa turaqtaǵany anyq.
Jántekeı, Baraq, Botaqara, Nura ataýlar osy tusqa baılanysty bolsa Teńizbaı ataýy «Aqtaban shubyryndy»-dan keıin, Ordan Arqaǵa qaıta oralǵan tuspen dóp keledi.
Paıdalanylǵan materıaldar:
1.Hojanıaz Qapasuly. Mongolıadaǵy Abaq Kereıdiń Jántekeı rýynyń ata-tek shejiresi, Ólgıı, 2006 jyl;
2.V. A. Moıseev, Zúúngaryn haant ýls ba kazahýýd, Ýlaanbaatar, 2015 jyl;
3.Ch. Dalaı, Oırad mongolyn túúh1-r bot, Ýlaanbaatar, 2002 jyl;
4.Habsatar Omaruly, Jádik, Ýlaanbaatar, 2018 jyl;
5.Radnabadraa, Sarny gerel, Ýlaanbaatar, 1967 jyl.
Kúlmesqan Zaýpiluly,
Dúnıejúzi Qazaq Qaýymdastyǵynyń múshesi, jazýshy, aýdarmashy
