IýNISEF aıtady...

Maýsym aıynda halyqaralyq máni erekshe, barsha otbasyǵa ortaq eki mereke bar. 1 maýsym — Balalardy qorǵaý kúni bolsa, 18 maýsym — Halyqaralyq ákeler kúni. Ádette ana men bala týraly kóp aıtamyz. Kóp balany jalǵyz ózi asyraǵan qaısar ana, naýqas sábıiniń densaýlyǵy úshin kúresken batyl ana, joqshylyqty jeńip, balalarymen muratqa jetken optımıs ana. Iá, ana men bala máseleleri árdaıym mańyzdy bolǵan, HHİ ǵasyrda bul taqyrypta aıtylatyn áńgime taýsylmaıdy. Al, ákeler she?

Jyl saıyn 18 maýsymda álemniń seksennen astam memleketi Ákeler kúnin atap ótedi. IýNISEF Balalar qory usynǵan «Kóptegen kórsetkishter boıynsha klasterlik zertteý» málimetterine (2016) nazar aýdarsaq, elimizde tek anasymen turyp jatqan balalar 13,1 paıyz. Olardyń 9,2 paıyzy týǵan ákesi tiri bola tura qatynaspaıdy. Jalpy áke men bala arasynyń alshaqtap ketý sebebi nede? Iá, qoǵamda «balaǵa ana jaqyn, erkek ataýlynyń perzentke degen súıispenshiligi joq» degen pikir qalyptasqan. Ákelerdiń barlyǵy shynymen de balaǵa sýyq, basyna kún týǵanda otbasyna jany ashymaıtyn qatygez be?

Biz jarynan erte aıyrylyp, naryq halyqty qysqan qıyn kezeńde tórt balasyn jalǵyz ózi mápelep ósirip, búginde solardyń qyzyǵyn kórip otyrǵan qurmetti áke Shaıahmet Qusaıynulynyń ómirinen epızodtar usynbaqpyz.

Qaısar áke qaterli isikpen qalaı kúresti?

1990 jyl. Odaq ydyraýǵa bet alyp, quramyndaǵy respýblıkalar bólinýge kóshken. El ekonomıkasy jaǵalaýǵa shyǵyp qalǵan balyq sıaqty kenezesi keýip, ólermen halge túsken. Tapshylyq halyqtyń basyna qamytyn kıgize bastaǵan. Sovet mılısıasyna búkil ómirin arnap, adal qyzmet etken, ári aqyn, ári jazýshy Shaıahmet Qusaıynulynyń otbasyna da synaq merzimi jetkendeı. Ómirlik jary, talantty ánshi, daryndy aqyn Kúlpara tup-týra 37 jasynda qaterli isik aýrýynan jatyp qalady.

Dárigerler de dıagnozdy kesh qoıypty: isiktiń ábden asqynǵan túri. Mılısıoner Shaıahmet Qusaıynulynyń zeınet jasyna jetken kezi. Aýrý áıel men shıetteı tórt balanyń taǵdyry qyl ústine ilingen sát. Tórt balanyń úlkeni Nazgúl on jetide edi. Múgedek ananyń jan qınalysyn kórgen saıyn balalar da shyryldap jylaıdy. Turmys taýqymeti arqaǵa aıazdaı batyp, otbasyndaǵy bar aýyrtpalyq moınyna túsken úlken qyz qıyndyqqa shydaı almaı, asyǵys túrde  turmysqa shyqty. Kishkentaı úsh balany qushaqtap Shaıahmet jalǵyz qaldy. 

Kúlparany meńdegen dert uzaqqa sozbasy anyq, áıelinen aıyrylsa azamatqa qıyn-aq. Shaıahmet qaıda barsa da eldiń onyń otbasy týraly aıtqan sózderin estıdi: «Jalǵyz erkektiń qolynan ne keledi deısiń? Aýrýdyń túri jaman, áıelin saqtaı almas, balalaryn jetimder úıine ótkizetin shyǵar», «Shaıahmettiń ózi de jetim ósti emes pe? Áke-sheshe, týǵan-týystan eshkimi joq, balalaryn jalǵyz ózi qalaı baǵady deısiń? Bul endi aýyrlyqty kótere almaı, otbasyn tastap ketetin shyǵar» degen sózder Shaıahmettiń qulaǵyna jetip jatty.

«Joq» dedi Shaıahmet ishteı. «Qalaıda Kúlparany aman alyp qalamyn». Ol endi qaterli isikti emdeýdiń bar amalyn izdestirdi. Dárigerlerdiń keńesimen kelinshegine birneshe ret operasıa da jasaldy. 1991 jyl týǵanda dúkenderden azyq-túlikpen qatar dári-dármek te kózden bul-bul ushyp, óndiris oryndary jabyla bastaǵan. Shaıahmet qysyltaıań shaqqa qaramastan qajet degen dárilerdi aıaǵynan tozyp júrip izdep tapty. Alaıda aýrý asqynyp ketkendikten Kúlparaǵa emniń qonýy qıyndady.

«KSRO İshki ister mınıstrliginiń úzdigi» degen tósbelgisimen zeınetke shyqqan eks-mılısıoner ózi bozbala shaǵynda bastaǵan jazý ónerin tastamaǵan. Endi mine, zeınetke shyqqan soń gazetterge maqala jazýdy tipten jıiletti. Táýliktiń bir bóligin aýrýhanadaǵy Kúlparanyń janynda ótkizse, bir bóligin jazýǵa arnaıdy. Aýrý áıeldiń em-domymen qosa balalardy asyraý naryq zamanynda kimge ońaı deısiz?

Ol kezde kenjesi Aıana eki jasta edi. Kúlparaǵa operasıa jasalmas buryn dárigerdiń aıtýymen Aıana emshekten shyǵaryldy. Búldirshinderge mezgilinde tamaq berý, kirin jýý, úı sharýashylyǵyn retteý, úlken balalardyń mekteptegi sabaǵyn qadaǵalaý, bári-bári bir erkektiń moınyna tústi. Tipti naýqas áıelin kóterip jatqyzý, jýyndyrý da óz moınynda. Kómek berer eshkim joq. Bir úzim nandy bala-shaǵama qalaı taýyp berem dep qınalǵan jurt, árkim ózi basymen áýre bolǵan shaqta syrttan kómek kútýdiń ózi artyq.

Shaıahmet aýrýhana men úıiniń ortasynda zyr qaǵyp júr. Ol dástúrli medısınadan kómek bolmaǵan soń qaterli isikti emdeýdiń halyqtyń tásilderin izdestirýge kóshti. «Bir taýda kók qarǵalar uıa salǵan jartas bar. Kók qarǵanyń etin berseń em bolar» dedi bir tanysy. Shaıahmet júzdegen shaqyrym jerdegi álgi taýǵa bardy. Qus ta ońaılyqpen aýlanǵan joq, uıasyna qol salǵanda bileginen bastap, saýsaǵynyń ushyna deıin jyrym-jyrym etip tyrnap tastady. Qoly aýyrǵanyna qaramaı, qustyń birnesheýin ustap, úıine ákeldi. Áıeline etin pisirip berdi. Biraq aýrý jan jazylmady.

Taǵy bir tanysy aıtty: «Tuzdykól degen jerde qyzyl baqa bar. Sony kúnge keptirip, úgitip, jegizseń, shıpasy tıer». Syrqat meńdegen jaryn qalaıda aman alyp qalý jolynda Shaıahmet budan da aıanbady. Aıtqan emin jasady. Alaıda ózgeris baıqalmady.

«Qara ýyldyryq myń da bir em» dep keńes berdi bir dosy. Dúkende ýyldyryq turmaq kúndelikti azyq-túlik túrleri de azaıǵan shaq. Ýyldyryqty izdeı-izdeı, bir memlekettik mekeminiń bazasyna da bardy. Qyzmetkerge jalynyp jatyp, áreń satyp aldy. Biraq Kúlparanyń beti beri qaraǵan joq.

Kúlparanyń haly múshkil, talaıdan beri nár tatpaǵan. Shahmet «Tábeti qashqan adamǵa ýly jylannyń sorpasyn berý kerek» degen qart adamnyń keńesine qulaq túredi. Aýyl mańyndaǵy alma baqta jorǵalap bara jatqan sur jylanmen arpalysyp júrip, óltiredi. Úıine ákelip, jetige bólip, pisiredi.

Jylannyń sorpasyn alyp, aýrýhanaǵa barǵan Shaıahmet ony naýqasqa ishkizýdiń amalyn oılastyrady. Ábden álsirep, haly ketken Kúlpara jylan sorpasyn ishe qoımasy anyq. Ózi de qatty qaljyraǵan Shaıahmet áıeliniń kózinshe kók jasyl tústi sorpadan bir stakan quıyp alyp, jutyp jiberedi. Sol sátte boıyn ystyq jalyn kernegendeı búkil boıy dýyldap, sýyq ter burq etedi. «Birden tamaq ishýge degen tábet paıda boldy. Jarymnyń, balalarymnyń qamymen júgirip júrip, mezgilimen as ishpegeli qashan? Sodan áıelime aıttym: «Kúlpara, mine, men jylannyń sorpasyn ishtim. Tamaqqa degen tábetim artty. Múmkin sen de tatyp kórersiń?» Aýrýdan qınalǵan ol «kelistim» degendeı ısharat bildirdi. Bir stakan sorpany aýzyna taqadym. Sonymen ne kerek, jylannyń sorpasy dátke qýat bop, Kúlpara sodan keıin úsh aı tamaq ishýge jarady. Biraq aýrýdyń shegi jetip turǵan soń bul da ony ólimnen qutqara almady. 1991 jyly jazda men jubaıymnan aıryldym».  

Tórt balamen qalǵan Shaıahmet «Bul da bolsa Qudaıdyń maǵan jibergen synaǵy bolar. Osy synaqtan mújilmeı, ezilmeı ótýim kerek. Eń bastysy balalarymdy asyrap, jetkizýim qajet» dep ózine ózi sert etedi. Biraq...

Áıeli men balalaryn oılap, ózin ózi kútýge murshasy jetpegen Shaıahmettiń júıkesi syr berdi. Aýyr eńbekpen kúni-túni damyl tappaǵan, aılar boıy durys uıqy kórmegen azamat kenetten sal aýrýyna shaldyǵady.

Ol sonda da moıymady. Odan saıyn jigerlene tústi. Birde aýrýhanada aıaǵy qozǵalýǵa jaramaı, tósek tartyp jatqan Shaıahmetke máskeýlik praktıkant jas dárigerdi ertip aǵa dáriger keledi. Aǵa dáriger «Bul azamatty tóńirektegiler óledi dep esepteýde. Biraq ol ólmeıdi. Óıtkeni kózinde ot bar. Onyń kózindegi jiger áli uzaq ómir súretinin kórsetedi. Onyń aıaqtan tik turyp ketýine sen járdemdes» dep tapsyrady praktıkantqa. Qaraly oqıǵadan keıin sal bop jatyp qalǵan Shaıahmettiń júregindegi úmit sáýlesi dárigerdiń sózinen keıin lapyldaǵan otqa aınalyp, tula boıyna kúsh quıylǵandaı bolady. Jas dáriger de kúni-túni naýqastyń qasynan shyqpaı, qajetti em-domdy túgel jasaıdy. «Ádette sal bolǵan adamnyń jazylýy qıyn. Biraq meniń bar oıym úıdegi balalarym úshin ornymnan turyp, tirshilikke aralasý edi. Bolashaqqa degen senim men úmit meni aýrýdan aıyqtyrdy» deıdi Shaıahmet Qusaıynuly.

«Saǵan amanat»

Áıelin jer qoınyna tapsyrǵan soń ózi de aýrý azabyn bastan ótkergen Shaıahmet es jınaıyn dep úıde jatpady. Balalardy jetimsiretpeı, tolyqqandy asyrap, jetkizý úshin birden jumysqa kiristi. Aldymen jazýshylar Odaǵynyń sharýashylyq bólimine jumysqa turdy. Kóp uzamaı Jazýshylar Shyǵarmashylyq úıiniń dırektory boldy. Kólik tapshy kezeń bolsa da Shaıahmet Qusaıynuly Almatydaǵy jumysyna shalǵaı Esikten ýaqytyly kelip, iste tıanaqtylyq kórsetti.

Bala tárbıesimen qatar Shaıahmet Qusaıynuly shyǵarmashylyǵyn da tastamady. Keshke jumysynan kelip, balalardyń tamaǵyn beredi, sabaqtaryn tekseredi. Anasyn joqtatpaıyn dep, neshe túrli dámdi taǵam pisirýden de jalyqpaıdy. Mánti, laǵman, palaýdyń neshe túrin kánigi azpaz sıaqty dámdi ázirleıdi. Endi she? 17 jasynda Keńes Odaǵynyń teńiz flotynda, Vladıvostok aımaǵynda qyzmet etkende áskerıler arasynda aspaz boldy emes pe? Balalaryn uıqyǵa jatqyzǵan soń ózi jastyqqa bas qoıady. Biraq el qatarly tańǵa deıin jaqsylap uıyqtap, demalý degendi Shaıahmet áldeqashan umytqan. Túngi on ekige deıin ǵana kóz shyrymyn alady. Sodan keıin tańǵy altyǵa deıin jazý ústelinde otyrady.

Syrqat áıeliniń balalaryn oǵan amanattap tapsyrǵanyn sýrettegen «Saǵan amanat» degen shyǵarmasy da osy kezde dúnıege keldi. Balalarǵa arnalǵan áńgime, óleń, ocherk, povestermen qatar ózi bozbala shaǵynan qalam sermegen detektıv janryndaǵy shyǵarmalardy da jaza berdi. «İz kesý», «Qylmysty qutylmaıdy», «Erekshe tapsyrma» atty detektıv janryndaǵy kitaptarynyń jalǵasy retinde quqyq qorǵaý taqyrybyndaǵy týyndylardy da dúnıege ákeldi.

Shaıahmettiń Almatydaǵy jumysy ornyqty bolǵanmen tólenetin jalaqy mardymsyz edi. Kúndelikti shaı-puldan artylmaıdy. Jas jetkinshekterge kıim-keshek qajet, mektep kerek-jaraqtary taǵy bar. Onyń bárine boztorǵaıdyń kóz jasyndaı bolmashy jalaqynyń jetpesi anyq. Balalarynyń qarny toq, kıimi bútin bolǵanyn oılaǵan ol mynandaı bekem qadamǵa bardy. Odaq ydyraǵan kezde basqa taýarlar sıaqty aýrýhanalar men emhanalarda dáke tapshy edi. Tashkenttiń Shyrshyq qalasynda dáke óndirisi áli de qarqyndy ekenin estigen Shaıahmet dáke saýdasyn qolǵa alady. Juma kúni keshke jumystan shyqqan soń poıyzben Ózbekstanǵa jol tartady. Jeksenbi kúni dáý qap dákemen Almatyǵa oralady. Jańadan táýelsizdigin alǵan respýblıkalar arasyndaǵy ekonomıkalyq saýda-sattyq jolǵa qoıylmaı turǵan shaq. Oblystaǵy aýrýhana, emhana ataýly Shaıahmet Qusaıynulyna dákeni tapsyryspen aldyratyn boldy. Biraq Shaıahmetke Ózbekstannan taýar tasý ońaı bolǵan joq. Ár joly túrli kedergiler kezdesip, tipti qaraqshylardyń shabýylyna ushyraǵany bar.

«Bala úshin ne istemedim deısiń? Ul-qyzdarym anasyzdyq zaryn tartpasyn, jetimsiremesin dep, bar qajyr-qýatymdy aıamadym. Tashkentte qaraqshylar shabýyl jasaǵanda ózimdi ózim qorǵaýǵa týra keldi. Sondaı sátterde áskerı qyzmette alǵan «sambo ınstrýktory», «bokstan ekinshi razrád ıegeri» degen tárizdi biliktiligim kómektesti. Qazaqsha kúresten de quralaqan emespin».

«Anasy joq dep kim aıtady?»

Balalarym qatarynan qalmasyn, tapshylyq kórmesin dep barynsha tyrystym. El «Baıqustar anasy qaıtys bolǵan soń ash júr, kıimi de jupyny» demesin dep, balalardyń durys tamaqtanyp, jaqsy kıinýin ózim qadaǵalaımyn. Ásirese oqýshy qyzdarymdy mektepte «kıimiń joq» dep eshkim túrtpektemeýin oılap, sapaly kıimnen tańdap turyp, satyp alamyn. Bir kúni Shynar degen qyzyma (ol kezde on bir jasta) mekteptegi muǵalimi: «Seni anań joq dep kim aıtady? Túske deıin bir kóılek, tústen keıin bir kóılek kıesiń» depti. Balalarymnyń kıimi bútin, tamaǵy toq, oqý úlgerimi jaqsy bolyp, tolyqqandy otbasynyń balasy sıaqty bolǵanyna muǵalim de tańdansa kerek».

«Siz anasynyń ornyn joqtatpaımyn» dep qansha tyryssańyz da qyzdarǵa áıel tárbıesi kerek qoı?» degenimde, Shaıahmet Qusaıynuly bylaı dep jaýap berdi: «El «sheshesi joq bolǵan soń jyrtyq, myj-myj kıim kıip júr» dep aıtpasyn dep kishkentaı kezinen balalarymnyń kıimderiniń sógilgen jeri bolsa tigip, túımesi tússe ózim qadap, útiktep beretinmin. Úsh qyzym da úı sharýasyn tıanaqty oryndaýdy, as pisirýdi menen úırendi. Keıin kelin atanǵanda da úı sharýasyna uqypty ekendigin kórsetti. Búginde quda-qudaǵılarym tárbıeli qyz ósirgenime rıza».

«Ákem pisirgen naýryz kóje»

«Toqsanynshy jyldardyń basy. Qyzym Shynar Esik qalasyndaǵy R.Toqataev atyndaǵy mektepte 4 synypta oqıtyn. Birde jumystan úıge kelsem, qyzym jylap otyr. Naýryz meıramy qarsańynda muǵalim kóje jasap ákelińder dep, oqýshylarǵa tapsyrma beripti. «Eń dámdi naýryz kóje» degen baıqaý bolady eken, soǵan Shynardyń synyby qatysatyn kórinedi. Alaıda muǵalim anasynyń joqtyǵyn eskerip Shynardy kóje jasaýdan bosatypty. «Seniń anań joq, kójeni jasamaı-aq qoı» depti. «Qyzym, jylama! Naýryz kójeni men jasaımyn» dedim. Sóıtip túni boıy qazanǵa  kóje pisirýmen boldym. Jurt jeti túrli dám qossa, men toǵyz túrli dám saldym. Kójege qurt ezip, aralastyryp, ishine súr qazy da saldym.

Qyzym mektepten qýanyp qaıtty. Meniń kójem bas báıgeni alypty. Mektepke kelgen komısıa kójeni tatyp kórip, tań qalyp, «Netken dámdi kóje! Buny kim pisirdi?» dep suraǵanda Shynar «Bul ákemniń pisirgen kójesi» dep jaýap beripti. Muǵalimder «Bul kóje erekshe dámdi, komısıa ishsin» degen eken.

Balalarym keshke dastarhan basyna jınalǵanda aıtatynmyn: «Men barda jetimdik kórmeısińder. Anam joq dep nalymańdar. Sender tárbıeli, bilimdi bop ósseńder men úshin qýanysh sol». Shaıahmet ákelik mindeti — urpaǵyn materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etý ǵana emes, qoǵamda óz ornyn alatyndaı, ónegeli adam bolýy úshin olardyń tárbıesine barynsha kóńil bóldi. Tórt balasyn asyraý qamymen birneshe jumysty qatar istep, ter tógýmen qatar ulyn tártipti, qyzyn ıbaly etip ósirgen ulaǵatty áke. Ol balalaryna «úlkendi syıla», «beıpil sóıleme», «bos júriske salynba» degen tárizdi aqyldy da udaıy aıtyp otyratyn.

«Bizdiń jalǵyz ákemiz bar. Ol — siz»

Shaıahmet Qusaıynuly balasynyń aldy úılenip, keıingileri qalaǵan mamandyqtaryn ıgerip bólek ketken shaqta jalǵyzdyqty sezine bastaıdy. Balalarynyń qudalyǵy men úılený toıyn qazaqı rásimdermen atqaryp, jeke otaý tikkizgen soń úıde japadan jalǵyz qalǵan Shaıahmettiń kóńili qulazı bastaıdy. «Ul-qyzdarym úılenip, otaý tikkende olardyń qorjynyna deıin dostarymnyń áıelderin shaqyryp, daıyndatyp, el «jetimniń jasaýy», «jetimniń toıy» dep aıtpasyn dep, barymdy saldym. Balalar qanat qaǵyp, árkim óz baǵytymen ketken soń jalǵyz qalǵan meniń janym júdeıtin boldy» dep eske alady sol kezdi Shaıahmet Qusaıynuly. «Balalarym erjete bastaǵanda-aq «Áke, sizge kelinshek alyp bereıik» dep aıtyp júretin. Men qarsy bolatynmyn. «Joq, maǵan áıel kerek emes, sender ómirden óz oryndaryńdy tapsańdar men úshin baq sol» deýshi edim. 1990 jyldan 2003 jylǵa deıingi on úsh jyldy balalaryma arnappyn. Bárinen jalǵyzdyq qıyn eken. Tamaǵymnan as ótpedi. Túnde elegizemin. Jalǵyz qalýǵa bolmaıdy» dep sheshtim.

Osylaısha jıyrma alty kitaptyń avtory, jazýshy Shaıahmet Qusaıynuly «Jolbarys júrek» degen kitaby shyqqan jyly Nurǵaısha esimdi kelinshekti kezdestiredi. Qarataý taý-ken ýnıversıtetiniń ujymy jazýshymen shyǵarmashylyq kezdesý uıymdastyrady. Shaıahmet Nurǵaıshamen osy ádebı keshte tanysady. Nurǵaısha da ómirdiń qıyn ótkelderinen ótken jan, qosaǵy ishimdikke salynyp, qos ulyn jalǵyz ózi baǵyp jatqan kezeńde taǵdyr Shaıahmetteı azamatty janyna serik etti.

Shaıahmet Nurǵaıshanyń eki ulyn da bótensitpeı, baýyryna basady. Esikke kóshirip ákelip, óziniń balalarymen tanystyryp, «Bir-birińe baýyr, qamqor bolyńdar. Báriń meniń balamsyńdar» deıdi. Shaıahmet endi Nurǵaıshanyń eki ulynyń bilim alyp, ómirden oryn tabýyna atsalysady. Olarǵa bilim berip, úılendiredi. Uldar ómirden óz ornyn tapty-aý degen kezde Shaıahmet qos uldy shaqyryp alyp bylaı deıdi: «Senderdi qanatymnyń astyna alyp, baǵyp-qaǵýdy óz moınyma júktegen edim. Sol mindetti oryndadym. Endi óz ákelerińdi taýyp, aralasamyn deseńder qarsy emespin». Sonda Danıar degen jigittiń aıtqany: «Bizdiń jalǵyz ákemiz bar. Ol — siz».

Osylaısha óziniń úsh qyz bir ulymen qosa ekinshi jarynyń qos ulyn tárbıelep ósirgen Shaıahmet áke búginde on alty nemere, úsh shóbere súıip otyrǵan qadirmendi ata. Tuńǵyshy Nazgúl — pedagog, uly Erkebulan — qos dıplomdy zańger, Shynar — ekonomıs-býhgalter bolsa Aıana — Almaty qalasynda dáriger bolyp jumys isteıdi. Al kenjesi Alýa áke jolyn qýyp, shyǵarmashylyqpen aınalysýda.

Baspasózdegi áriptesteri onyń qashanda ótkir taqyryptardy qozǵaıtyn qarymdy qalamger ekenin bilse de qaıtpas qajyr ıesi, qaısar áke ekenin bile bermeýi múmkin. Halyqaralyq Jazýshylar Odaǵynyń, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń jáne Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi, Eńbekshiqazaq aýdanynyń qurmetti azamaty, aqyn Shaıahmet Qusaıynulynyń ómir jolyna qarap otyryp, biz naǵyz ulaǵatty ákeniń bolmysyn kórgendeı boldyq...

Sharafat Jylqybaeva