Ádette Astana dese kóz aldymyzǵa 20 jyldyqta salynǵan kórkem ǵımarattar eleseıdi. Aqorda, Han shatyr, Báıterek, Hazyret Sultan meshiti syndy kórkem ǵımarattar álbette Astananyń sáýleti men saltanatyn asyryp-aq tur. Al, Astananyń Sáken Seıfýllın mýzeı-úıi, Astana sýpermarketi, Konstantın-Elena shirekeýi sıaqty tarıhı ǵımaratyn biletin be edińiz?
Eýrazıanyń júregindegi marjan qala Astana týraly aıtpas buryn onyń tarıhynan sóz etpeı bolmaıdy. Elordamyz Astana qalasynyń 20 jyldyq mereıtoıy qarsańynda Qamshy.kz aqparat agenttigi tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń profesory Jambyl Artyqbaevtyń Astana qalasy týraly «Astana tarıhynan 20 áńgime» atty estelik-áńgimelerinen oqyrman nazaryna birnesheýin usynady.
Jambyl Omaruly 1959 jyly 20 tamyzda Qaraǵandy oblysy Buqar jyraý aýdany Jańaqala aýylynda týǵan. «HVİİİ ǵasyrdaǵy qazaq qoǵamynyń etnoáleýmettik qurylymy» degen taqyrypta doktorlyq dısertasıa qorǵady. Onyń negizgi ǵylym eńbekteri 15–19 ǵasyrlardaǵy qazaq qoǵamynyń etnoáleýmet máselelerin zertteýge arnalǵan. Ol 2008 jyldan Astana qalasyndaǵy Memleket tarıhy ǵylym-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary bolyp qyzmet atqardy. Ári Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń etnolog-tarıhshysy jáne áleýmettik antropologıa jónindegi mamany.
1- áńgime
Esil men Nura- eki ózen,
Qos ózennen nesi kem ?!
Áńgimeni Esil men Nuradan bastaıyq. Esil men Nura Saryarqanyń usaq shoqylarynan bastaý alyp Astanaǵa qaraı qatar aǵatyn ózender. Saryarqanyń Buǵyly –Taǵyly óńirinen Taldy Nura, Qarqaraly-Keregetastan Sherýbaı Nura bolyp bastaý alatyn Nura ózeni Saryarqany shyǵystan batysqa qaraı kesip, jolda Qorǵaljyn qopasyn dál ortasynan qaq jaryp Teńiz kóline quıady. Nuranyń barlyq uzyndyǵy bes júz shaqyrymdaı, soǵan qaramastan qazaqtyń qarıalarynyń aıtýyna qaraǵanda bir ózine jeti júz ózen quıady. Esil ózeni bolsa Saryarqanyń soltústik qyrynda ornalasqan Jaqsy Nıaz jáne Jaman Nıaz taýlarynyń ortasynan óz bastaýyn alady da eki myń bes júz shaqyrym júrip kelip Túmen qalasynyń túbinde Ertiske qosylady. Saryarqa jerinen bastalyp Ertis arqyly Soltústik muzdy muhıtqa tartatyn dóı ózen osy Esil. Saryarqany bir kórgen adam onyń qasıeti osy Esilmen qadirli ekenin biledi. Erte kezde Esildiń sýy arnasynan asyp-tasyp jatqanyn, jaǵasy toǵaı, kók shalǵyn bolǵanyn qazaqtyń aýyz ádebıetinen bilemiz. Kenesary hannyń janynda bolǵan Dosqoja jyraý kóterilisshiler Saryarqadan Jetisýǵa qaraı aýǵanda :
Bul qonystan ketken soń,
Kóremiz be, dúnıe-aı,
Myna jatqan Esildiń,
Kók oraı tartqan ózenin ?!-
dep jylap qoshtasatyn ózeni osy Esil.
Esil men Nura Saryarqanyń qos alqasy sıaqty, ekeýi qatarlasa, jarysa aǵyp, qalyń qazaqtyń násibesin ashyp, Astanadan asa bere biri ońǵa, biri solǵa burylyp, birin biri qımaı qoshtasyp, ajyrap ketedi. Osy qımastyqtyń, eki aradaǵy jarastyqtyń belgisindeı eki ózendi qosyp turǵan Qozykósh atalatyn kishkentaı ózenshe Muqyr, Qarasý degen salalarymen Astanadan Qorǵaljynǵa qaraı jol tartqan júrginshiniń aldynda jatyr. Saryarqanyń eki ózeni Esil men Nura Astana mańynda bir-birine qyryq shaqyrymǵa deıin jaqyndaıdy, ıaǵnı erte kezde jazǵuturym sý tasyǵanda eki ózen bir-birine qosylyp ketedi degen sóz. Ertede úlkender «árkimniń óz úıi- ózine meshit» deýshi edi, sol sıaqty ár azamatqa óz jeri Jıdeli-Baısyn emes pe ?! Esil men Nuranyń sonaý kóne zamanda Qos ózen órkenıetin týǵyzǵan Efrat pen Tıgrden nesi kem ? Qytaı órkenıeti óz bastaýyn alatyn Saryózen men Ianszy arasy bizdiń Saryarqadan artyq pa ? Ind men Gang arasyndaǵy úndi órkenıetin jasaǵan da bizdiń atalarymyz emes pe ? Kógildir Nil boıy da bizdiń Baıbarystardyń barǵan jeri emes pe ? Endeshe biz babalarymyz «Esil-Nura eki sý, eńkeıip odan betiń jý» deıtin ózimizdiń Esil men Nuranyń qadirin nege bile almaı júrmiz ? Shamasy týǵan jerdiń qadirin bilý de tarıhtan bastalady-aý !
Osy eki ózenniń arasy tolǵan kishi-girim kólder men kólshikterdi qazaqtyń aýyz áńgimelerinde «Toǵanastyń toqsan eki kóli» ataıdy.
4- áńgime. Kerýen saraı -Sıne Tempore
Qazirgi kúni astanalyqtardan, jalpy qazaqstandyqtardan bizdiń baıtaǵymyzldyń eń kóne eskertkishi qaısy dep surasań Buzoqty aıtady. Kemel Aqyshev aǵamyzdyń eńbegimen, qasıetimen Esil men Nuranyń arasyn qosatyn Qozykósh boıyndaǵy shaǵyn qalashyq elimizge tanymal boldy. Al endi shynyna kelsek Astanynyń eń eski qurylystary qalanyń óz ishinde, onyń eń myqty eskertkishi qazirgi Sıne-Tempore, buryńǵy Kerýen saraı. Reseı osy jerge kelip bekinis qorǵanyn salǵan soń Kerýen saraıdy «Gostınyı dvor» dep atap jiberdi, odan Sovet úkimeti ornady, Kerýen saraıdy «SÝM» dep ózgertti, óldik-taldyq degende Táýelsizdik keldi, endi Sıne-Tempore degen ataýdy maldanyp júrmiz. Eger osy maǵynasyz, bireýdiń bıznesimen kelgen, bizge syrttan juqqan Sıne-Tempore Kerýen saraı bolyp ózgerse, onda Astanany tolyq máninde qazaqtyń astanasy deýge keledi.
Kerýen saraı qalaı paıda boldy ? Qazaq handyǵy zamanynda ońtústikten kele jatqan kerýender Nura boıyndaǵy Bytyǵaı qalasyna bir toqtap Esilge shyǵady. Esildegi eń myqty ótkel Qaraótkel ekenin bilemiz, bul jerde ózenniń sýy jarty metrdeı-aq, ótkeldiń eni 100 metrdeı, tabany qatqaq, eki-úsh myń túıelik kerýen ótse tabany ezilmek túgili laılanbaıdy da, arbamen kele jatsań ózenniń arǵy jaǵyna qaraı zý ete qalasyń ! Qaraótkelden ótip alǵan soń kerýender basylar túıedegi, arbadaǵy júkti túsiredi de saýdasyn bastap ketedi. Soltústikten sonaý Qazan, Astrahan, Eýropadan Esildi órlep kele jatqan kerýendermen eki jaq bolyp qazirgi Kenesary kóshesiniń boıynda tabysady. Qaraótkelden bastap Ashyózekke (Solánaıa balka, Grebnoı kanal, Aqbulaq) deıin sozylǵan Kenesary kóshesi ol kezde Úlken bazar kóshesi atalady. Saýdanyń naǵyz qaınaǵan jeri Kenesary men Beıbitshilik kósheleri qıylysatyn alań ol kezde Kishi bazar kóshesi atalady. Bul Kerýen saraı erte zamanda salyndy deýimizge eń birinshi sebep. Saýdagerler jaǵdaıy bar adamdar ekenin umytpańyz, olar bul jerde aılap jatatyny este bolsyn ! Qaı jerde bolsa da olardyń birinshi salatyny Kerýen saraı men Meshit ! Biz 1834 jyldary orystar salǵan bekinis-qorǵannyń aldynan, qazirgi Imanov pen Respýblıka kósheleri qıylysqan jerden Qońyrqulja sultan kóterdi deıtin eski meshittiń de tarıhy kóne dáýirge barady. Qaratókelge ár saýda kerýeni kelgende meshittiń bıik munarasynan arnaıy duǵa oqylatyn dástúr de sol dáýirden Reseı bılegen zamanǵa deıin saqtaldy.
Qaraótkeldiń ortalyq bóliginde salmaqty zertteý jumystary júrgizilse Kerýen saraıdan basqa da eginshi, qolónershi, saýdager qaýymdardyń otyryqshy qonystary tabylatyny sózsiz.
15- áńgime. Jasyl meshit
Astana qalasynyń eń bir kórnekti kósheleriniń biri Abaı kóshesi ekeni belgili. Osy kósheni boılap qalanyń eski ortalyǵyna jaqyndasańyz oń jaǵyńyzdan bıik qyzyl kirpishten qalanǵan baǵandary bar sharbaq, bıik qaqpa kezdesedi. Bul zamanynda Jasyl meshit nemese Tatar meshit atalǵan qurylystan qalǵan qaldyq.
Tatar meshitiniń qurylysy kezinde osy qalanyń eń baı adamy atanǵan Núrkeı Zábırovtyń qarajatyna salnǵan. Kópestiń bir ádeti qandaı qurylys salsa da jasyl boıaýmen syrlaıdy eken. Osy sebepti «Jasyl meshit» atanyp ketti. Esil-Nura alqabynda qazaq zamanyndaǵy kerýen joldarmen júrseńiz eski kópirlerdiń, beketterdiń qaldyqtaryn tabasyz. Eger osy qaldyqtar jasyl boıaýmen boıalsa, onda bul quryystardyń salynýyna Núrkeı Zábırovtyń qatysy bar dep esepteńiz.
Bul meshittiń qaı jyly jabylǵany týraly málimet joq, biraq osy qurylystyń kóp jyldar Pıonerler úıi retinde qyzmet jasaǵanyn qalanyń eski turǵyndary biledi. Keıin kele Pıonerler úıi qalalyq partıa komıtetiniń ǵımaratyna kóshirildi. Osy kezde meshittiń aǵashtaryn otynǵa alý belsedi júrgizildi. Meshit qyzmetin qaıta qalpyna keltirý múmkin emes edi. Aqyr túbinde onyń ornyna úsh qabatty turǵyn úı salyndy. Mine, Abaı kóshesinen Eski ortalyqqa qaraı aıańdap bara jatqanda Respýblıkaǵa jete bere oń jaǵyńyzdan kezdesetin jasyl qańyltyr telpek kıgen tas baǵandar, temirden ıilgen sharbaq pen bıik arkanyń syry osy.
16- áńgime. Konstantın-Elena shirekeýi
Aqmola shirkeýleriniń ishindegi eń kónesi Konstantın-Elena shirekeýi atalatyn qurylys. Sovet zamanynda ǵaıyptan aman qalǵan bul tarıhı ǵımarat qazirgi ýaqytta Respýblıka dańǵylyna jaqyn ornalasqan. İzdegen adam Esil dúkeniniń syrtyna ótse asa qınalmaı tabady.
Orys pravoslav shirkeýi áýlıe qataryna engizgen Konstatın Rım ımperıasynyń sońǵy padıshahtarynyń biri. Onyń bıligi kezinde (306-337 jyldar) hrıstıan dinine erkindik berildi, qýdalaý toqtatyldy. Elena Konstaıtınniń sheshesi, 326 jyly Ierýsalım patrıarhy Makarıımen birge Iısýs Hrıstosty kerip, shegelegen kresi taýyp alyp, ımperıanyń barlyq jerinde putqa tabynýshylyq hramdardy qıratyp, onyń ornyna hrıstıandyq shirkeýler salýǵa ýaǵyz aıtyp, bar ómirin arnaǵan.
Shirkeý qurylysy týraly alǵashqy aqparat 1849 jyly Aqmola sváshennıgi Mıhaıldyń Sibir shekara basshylaryna shirkeý salý týraly ótinishinen bastalady. Aǵashtan salynatyn bul shirkeýdiń jobasy 1850 jyly daıyn bolyp 1854-1856 jyldary Sibir kazak-orys áskeriniń qazyna qarajaty esebinen eski bekinis-qorǵanynyń ishinde júrgizildi. Bir qabatty, kres tárizdi irge tasqa salynǵan qurylysqa Aqmola bekinisiniń garnızonnyń ınjeneri ınjener-porýchık G.A.Vorotnıkov jetekshilik jasady degen málimet bar. Bizdiń qolymyzdaǵy derekter boıynsha Konstantın-Elena shirkeýiniń qurylysyn tatar azamaty A.Abdýlmanov óziniń bir joldasymen birge podrád alyp júrgizdi deıdi. Bir eskeretin másele shirkeý qamaldyń ishinde úlken alańnyń ortasyna, bıik jerge, aǵashtan salyndy. Shirkeý óz jumysyn 1856 jyly bastap ketkenimen qurylystyń ishi-syrtyn árleý, sharbaqtaryn salý t.b. jumystary 1858 jylǵa deıin júrgizildi. 1860 jyldary Aqmola áskerı bekinis esebinde ómir súrýin toqtatty, qalaǵa aınala bastady. 1876 jyly Aqmolada bekinistiń resmı jabylýyna baılanysty Aqmola kazak-orystary shirkeýdi ózderine qaıtarýdy talap etti. 1893 jyly ǵana Tobyl rýhanı konsıstorıasy shirkeýi Kazachá stanısaǵa kóshirýge ruqsat beredi. Bul slabodkanyń onalasqan jeri qazirgi –bir jaǵy Respýblıka dańǵyly, ekinshi jaǵy Jánibek tarhan kóshesi, úshinshi jaǵy M.Ǵabdýllın kóshesi, tórtinshi jaǵy Internasıonalnaıa (búgingi kúni M.Maqataev atynda) kóshesi. Osyǵan baılanysty hramdy qaıta buzyp 1900 jyly 14 mamyrdan bastap qazirgi turǵan ornyna kóshirý bastaldy. 1902 jyly shirkeýdiń bóreneleri túgel alynyp, tolyq kóshirilip bitti. Shirkeýdiń syrtyna basyna qańyltyr qalpaq kıgizilgen qyzyl kirpish baǵanalar ornatylyp, tiginen qoıylǵan qalyń taqtaımen qorshaldy. Bekiniste Konstantın-Elena shirkeýiniń ornynda chasovná ǵana qaldy.
Shirkeýdiń qashan jabylǵany týraly derek joq. Aqmolanyń eski turǵynarynyń biri N.I.Vtorov 1930 jylardyń basynda deıdi. 1938 jyldary shirkeýdiń ústindegi kreshi, qońyraýlary alynyp, tarıhı-ólketaný murajaıyna berilgeni aqıqat. Biz ótken jolǵy áńgimelerimizdiń birinde murajaıdyń aldymen qazaqtyń eski meshitinde ornalasqanyn jazǵanbyz. Sovet úkimeti murajaıdy Eski meshitten kóshirip, musylmannyń dinı ǵımaratyn Kazpıvoǵa berdi. Endi Konstantın-Elena shirkeýine kóshken murajaı 1941 jyly soǵys kezindegi qıynshylyqtarǵa baılanysty jabylyp, shirkeý jańa qurylyp jatqan áskerı bólimderge berildi. Osy jerde 1941-1942 jyldyń qysynda 29 atqyshtar dıvızıasynyń baılanys batolony ornalasty. Dál osy alasapyran kezde Konstantın-Elena shirkeýinda saqtalyp turǵan tarıhı-ólketaný murajaıynyń zattary tolyq tonaldy. Osy týraly A.F.Dýbıskıı ashyna jazyp edi: «Posle voıny vdrýg obnarýjılos, chto mýzeınoe ımýshestvo podchıstýıý razorovano kakımı-to merzavsamı. Ischezlı daje pát kamennyh bab, nekogda stoıashıh na drevnıh kýrganah oblastı...Vıdımo zloýmyshlennıkı otpravılı v metalolom vse chto moglo poıtı na pereplavký (chýgýnnye pýshkı, starınnye orýjá, dospehı ı t.d.), derevánnyh vesheı sojglı, a kovry, halaty, ýbranstvo bogatoı baıskoı ıýrty ı prochıe sennostı prısvoılı». Ólketanýshy 1946-1947 jyldary murajaıǵa qatysty keıbir qymbat zattardyń oblys sheneýnikteriniń qolynda bolǵanyn jazady: «otdelnye mýzeınye predmety nahodılı ý nekotoryh otvetstvennyh rabotnıkov oblastı. Popytkı prıvlech vınovnyh k otvetstvennostı nı k chemý ne prıvelı» (A.F.Dýbıskıı. Proıdemsá po ýlısam Selınograda. Selınograd,1900. s.73).
Biz Aqmola tarıhı-ólketaný murajaıynyń taǵdyryna áli de san aınalyp kelemiz. Onyń fondylarynda bolǵan Sámeke men Ábilmámbet handardyń zamanynan saqtalǵan qujattar, qarý-jaraq, ártúrli áshekeıler, kitaphana qaıta túgendeýdi qajet etedi. Konstantın-Elena shirkeýinde joǵalyp ketken bes balbal tas qanshalyqty alys jerge barýy múmkin ?!
1941-1945 jyldardaǵy soǵystyń sońyna qaraı Sovet úkimeti dindi qýdalaýdy azaıtty. Erkek kindiktiń bári soǵysta qyrylǵan, jutap, azyp -tozyp ketken halyqqa bólshevıkter shirkeýge barýǵa rusat berdi. Musylman meshiti qaıta ashylǵan joq, pıvzavod bolyp qala berdi. Bul da Sovet úkimeti eń aldymen orys halqynyń múddesin oılaıtynyn, qazaq qanshalyqty qyrylyp –joıylsa da Reseı ımperıasyndaǵy buratana ult bolyp qala beretininiń dáleli. Dinge senýge jeńildikter ashylǵanyna baılanysty Konstantın-Elena shirkeýi 1942 jyly hrıstıan- pravoslavtarǵa qaıtaryldy, biraq óziniń áýel bastaǵy ádemi kórkinen aırylǵan qalpynda. Shirkeýdiń qońyraý bólmesi qıratylǵan, sharbaǵyn buzyp alyp ketken, jan-jaǵynan jer kepeler qaptap salynǵan, aǵashpen órnektelgen sándi irgesi shtýkatýrkamen sylanǵan t.b.
Búgingi kúni Konstantın-Elena shirkeýine qaıta qapyna kelirý jumystary júrgizildi, biraq ol óziniń baıyrǵy qalpyna keldi dep aıtý qıyn.
