Nursultan NAZARBAEV:
«Rýhanı jańǵyrý» jalpyulttyq baǵdarlamasynyń jańa komponentteri ata-babalarymyzdyń kóp ǵasyrlyq murasynyń sıfrlyq órkenıet jaǵdaıynda túsinikti ári suranysqa ıe bolýyn qamtamasyz ete otyryp, ony jańǵyrtýǵa múmkindik beredi. Tól tarıhyn biletin, baǵalaıtyn jáne maqtan etetin halyqtyń bolashaǵy zor bolady dep senemin. Ótkenin maqtan tutyp, búginin naqty baǵalaı bilý jáne bolashaqqa oń kózqaras tanytý – elimizdiń tabysty bolýynyń kepili degenimiz osy».
(«Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynan).
Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty eńbegi elimizde jalpyhalyqtyq sıpat alǵan «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalanyń zańdy jalǵasy bolýymen de qundy. Bul maqalanyń da qurylymdyq jaǵynan ǵylymı baǵdary zor, ol da kirispe, negizgi bólim jáne qorytyndydan turady.
Qazaqtyń kórnekti jazýshysy İlıas Esenberlınniń «Aǵash neǵurlym bıiktep ósken saıyn, tamyry da soǵurlym tereńdeı túsedi, adam da sondaı» degen tujyrymy bar. Elimizdiń táýelsizdik alǵannan bergi 27 jyl ishindegi qaryshtap damýy, álemge tanymal bolýy ǵasyrlar tereńindegi óz tarıhymyzdy da tanyp-bilýge, zertteýge ıtermelep otyr. Osydan úsh jyl buryn, 2015 jyly ulttyq memleketimizdiń qurylǵanynyń 550 jyldyǵyn atap ótip, keıbireýlerdiń oıynda tarıhymyzdyń túbi jarty-aq myń jyl ma degen saýaldar qalǵany belgili. Endi mine, bul maqala tarıhymyzdy bes myń jylǵa deıin tereńdetip, ondaǵy nebir keremet máselelerdi zertteýge baǵyt siltep otyr.
«Uly dalanyń jeti qyry» degen maqala ataýy «Álemniń jeti kere-meti» degen sóz tirkesimen baılanysyp túr. «Álemniń jeti keremeti» – erte zamandardaǵy adamzat tarıhynda erekshe oryn alatyn jeti keremet, ǵajaıyp dúnıe. Sol sıaqty, «Uly dalanyń jeti qyry» – qazirgi qazaq halqynyń ata-babalarynyń Qazaqstan aýmaǵynda, ıaǵnı Uly Dala turǵyndarynyń erte zamandarda álemdik órkenıetke qosqan jeti keremetin, ǵajaıyp dúnıesin kórsetip otyr. Memleket basshysy olardyń bárin ret-retimen aıtyp berdi.
Elbasy maqalasyndaǵy Uly Dala turǵyndarynyń álemdik órkenıetke qosqan alǵashqy jańalyǵyna – «atqa miný mádenıeti» jatady. Ýaqyt jaǵynan alǵanda, bul jańalyq osydan bes myń jyl buryn, bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi XXX–XXVİİİ ǵasyrlardaǵy mystas kezeńinde, keńistik jaǵynan alǵanda Qazaq Eli aýmaǵynda júzege asqan. Soltústik Qazaqstandaǵy Botaı mádenıeti osynyń dáleli jáne ol búkil álemde moıyndalǵan tujyrym. Osy jerde paıda bolǵan jańalyq ýaqyt óte kele dúnıeniń tórt jaǵyna taraıdy.
«Atqa miný mádenıeti» kóptegen jańalyqtardy ózimen birge ala keldi. Salt atty adamnyń kıimi de ózgeriske túsip, maqalada jazylǵandaı, syrt kıim – astyńǵy jáne ústińgi kıim bolyp jikteledi, qazirgi shalbardyń kıizden, teriden jasalǵan negizderi, etik, er-turman men at ábzelderi, at ústinde sadaq tartý, naızalasý, osylardyń bári osy mádenıetti quraıdy. Bul jańalyqtar óz zamanynda zor tabystarǵa qol jetkizip, mádenıetti alǵash ret qalyptastyrýshy turǵyndardy álemdik damýdyń aldyńǵy qataryna shyǵarady. Ot qarý keń qoldanysqa ıe bolǵanǵa deıin dúnıejúzilik tarıhtyń damý baǵytyn aıqyndaǵan «atqa miný mádenıetin» jasaýshylar boldy. Bul degenimiz – qazaq halqynyń arǵy ata-babalary degendi bildiredi. Ǵylymı jaǵynan dáleldengen osyndaı tarıhı bilimniń kózderi bizdiń azamat-tarymyzdy, jas urpaǵymyzdy qanattandyryp, keýdelerinde maqtanysh sezimderin týǵyzady. Tarıhı sananyń ózi osyndaı maqtanysh sezimderden quralatyny belgili.
Elbasy maqalasyndaǵy ekinshi mańyzdy jańalyqqa – elimiz aýmaǵynda ejelgi metalýrgıanyń joǵary dárejede damyǵandyǵy jatady. Qazaqstannyń shyǵysyndaǵy Altaıda, Ortalyq Qazaqstanda qola dáýiri men erte temir dáýirlerinde Uly Dalanyń turǵyndary metalýrgıany jaqsy meńgere bilgen. Onyń ishinde mystan, qoladan, kúmisten, altynnan jasalǵan ár túrli buıymdardyń elimiz aýmaǵynan kóp tabylýy osyny dáleldeıdi. Qazirgi tańda arheologtarymyzdyń qazba jumystary barysynda tapqan artefatary mýzeılerimizde oryn alǵany belgili.
Maqalada Uly Dalanyń adamzat balasynyń órkenıetine qosqan kelesi iri jańalyqtaryna – «ań stılindegi» ónerdiń paıda bolyp damýy, Esik qorǵanynan tabylǵan «Altyn adam» eskertkishi jatsa, Uly Dalanyń búkil túrik áleminiń Otany bolýy, Uly jibek jolynyń mańyzdy tarmaqtarynyń Uly Dala arqyly ótýi, alma men qyzǵaldaqtyń bizdiń jerden jer júzine taralýy, mine osylardyń bári, Uly Dalanyń keremetteri men ǵajaıyptaryn naqtylap, aıshyqtaı túsedi.
Elbasy maqalasynda naqty júzege asyrylar mindetter de aıtylǵan. Olardyń bári tarıhı sanany jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan. Solardyń bárin aıtyp jatpaı bir-ekeýine ǵana toqtalaıyn. «Uly Dalanyń uly esimderi» atty joba týraly, oqý-aǵartý ensıklopedıalyq saıabaǵyn qurý jóninde aıtylady. Bul joba meniń ózime etene jaqyn dep sanaımyn. Uly Dalanyń ejelgi jáne ortaǵasyrlardaǵy tarıhynda esimderi dúnıejúzilik tarıhta, túrik halyqtarynyń tarıhynda, ıslam tarıhynda, otandyq tarıhta erekshe oryn alatyn tarıhı tulǵalar óte kóp. Olardyń bárin hronologıalyq turǵyda ret-retimen zertteý qajet. Bir ǵana Móde shanúıdyń áskerı reformalary nege turady! Ol engizgen prınsıpti jańalyqtar áli kúnge deıin qoldanylyp keledi. Áskerdi basqarýda «buıryq talqylanbaı, buljytpaı oryndalýy tıis» degen qaǵıdatty Móde shanúıdyń óte kúrdeli jaǵdaıda ómirge engizýi kóp uzamaı óz nátıjesin beredi. Osy jańalyqtyń arqasynda ǵun memleketi ımperıa deńgeıine deıin kóteriledi. Móde shanúıdyń – álemdik deńgeıdegi tulǵa ekendigin osyndaı naqty dáleldermen kórsetý kerek.
Ejelgi tarıhymyzdaǵy saqtar, olardyń arǵy jaǵyndaǵy skıfter týraly jazba derekterde málimetter barshylyq. Skıfter Qara teńiz jaqqa ketkenge deıin Uly Dala aýmaǵynda ómir súrgen. Olardy shamamen bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi Vİİİ ǵasyrdyń ortasynda saqtardyń masaget atty taıpalary Uly Daladan yǵystyryp shyǵarady. Skıfterdiń atasy – Tarǵytaı týraly, masagetter patshaıymy – Tomırıs, saq jaýyngeri – Shırak týraly zertteýler júrgizip, olardyń tarıhymyzdaǵy alatyn ornyn kórsetýimiz kerek. Bul tulǵalar – ejelgi dáýirdegi tulǵalarymyz. Módeden basqa ǵundardyń qanshama bıleýshileriniń esimderi, úısin memleketiniń de bıleýshileriniń esimderi jazba derekter arqyly bizge belgili. Olardy júıelep, zerttep, tarıhtaǵy alatyn orny men rólin kórsetýimiz kerek. Tarıhı sananyń nyǵaıýy osyndaı tarıhı tulǵalarǵa degen maqtanysh sezimder arqyly júzege asady.
Erte orta ǵasyrlardaǵy túrik kezeńinde, orta ǵasyrdyń damyǵan kezeńinde Altyn Orda tarıhynda qanshama tanymal tarıhı tulǵalar ótti! Keıingi orta ǵasyrlarda nemese Qazaq handyǵy dáýirindegi tarıhı tulǵalarymyzdyń – ataqty handardyń, sultandar men batyrlardyń, bıler men bekterdiń, ıshandar men áýlıelerdiń, aqyndar men jyraýlardyń, ıaǵnı osyndaı tarıhı tulǵalarymyzdyń sany qanshama! Biz olardy áli kúnge deıin tolyqtaı tanyp bile qoıǵan joqpyz. Elbasy maqalasyndaǵy tapsyrma tarıhshylardyń izdenisterin osyndaı tulǵalardy tanýǵa, olardyń tarıhtaǵy róli men ornyn anyqtaýǵa baǵyttaıdy. Osylaısha tarıhı sananyń jańǵyrýy tarıhymyzdy taný arqyly júzege asatyn úderis ekenine kózimizdi jetkizemiz.
Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynda kóterilgen tarıhı máselelerdiń bári Qazaqstannyń ejelgi jáne ortaǵasyrlardaǵy kezeńderin qamtıdy. Elbasy maqalasyndaǵy tapsyrmalar birinshiden, osy kezeńdermen aınalysatyn tarıhshy – mamandar úshin abyroıly is bolsa, ekinshiden, jaýapty mindetter qataryna jatady. Degenmen de, elimizdiń tarıhshy mamandary mundaı jaýapty isti abyroımen oryndaı alatynyna senemin.
B.KÁRİBAEV, QR UǴA korespondent-múshesi,
t.ǵ.d., ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Qazaqstan tarıhy kafedrasynyńmeńgerýshisi.
