Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Elbasy Nursultan Nazarbaev keıingi jyldary «ulttyq kod» degen sózdi jıi aıtyp keledi. Taıaýda ǵana jaryq kórgen «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda da qazaqtyń baıyrǵy ónerine toqtalyp: «Uly dalanyń kóne saryndary» jınaǵyn basyp shyǵarý kerek» dep arnaıy atap ótti. Óte durys bastama. Qýanasyń. «Rýhanı jańǵyrý» máselesinde ulttyq ónerdiń qoldaý tabýy qazaq óneriniń erteńine degen senimdi bekemdeı túsedi. Jer betinde jappaı jahandaný júrip jatqan búgingi tańda shynymen de ulttyq erekshelik kim-kimge de aýadaı qajet. Ásirese, qazaqqa. Qazaqy qanymyzǵa tán ónerimizde de ulttyq boıaýdyń bolýy jahandyq úrdiske jutylyp ketpeı, jalpaq jer betinen ózindik qoltańbamyzdyń qalyptasýyna aıtarlyqtaı yqpal etedi.
«Áý» demeıtin qazaq joq» deıdi dana halqymyz. Shynymen de, qamshy sabyndaı qysqa ǵumyrynda jyr jattap, jaq kirisin ashpaıtyn qazaq kemde-kem. Ultymyzdyń jańa týǵan nárestesi shattyq úni shalqyǵan «áldı-áldı» jyrymen tal besikke salynyp, qımastyqtan kóz jastary kól bolǵan «joqtaý» únimen jer besikke bólenedi. Osydan-aq qazaq ómirin án-jyrsyz elestete almaıtynymyzdy ańǵarý qıyn emes.
Ǵulama, danyshpan aqynymyz Abaı Qunanbaev:
«Qulaqtan kirip, boıdy alar,
Ásem án men tátti kúı.
Kóńilge túrli oı salar,
Ándi súıseń menshe súı», — deıdi. Shirkin, keremet-aq, jaqsy án jannyń rahaty, tánniń saýyqtyrýshysy ǵoı.
Tyńdaǵan saıyn boıdy balqytyp, oıdy shalqytyp sala beretin áni men kúıi bar ult naǵyz ómirsheń. Óneri men mádenıeti tasqa basqan tańbadaı qanyq túsken halyqtyń rýhanı tamyry tereńdeı túseri aıdan anyq. Rýhanı tamyry tereńge tartqan ult eshqashan jer betinen joǵalmaıdy.
Birjan sal, Aqan seri, Úkili Ybyraı salyp ketken qazaq ániniń sara joly jahandyq úrdistegi «ulttyq kodymyz» ekeni de daýsyz. Óıtkeni, dástúrli án ónerimizdiń ózine ǵana tán minezi, qońyr taýdyń qoıdaı qońyr qazaǵyna tán máneri bar. Biz Batystyń estradasyn, Eýropanyń operasyn naqyshyna keltire oryndaı alýymyz ábden múmkin. Oryndap ta júr bizdiń ánshiler. Biraq olardyń qolyna qara dombyra alyp, qońyr minezdi qazaq ánin qońyrlata oryndaı alýy ekitalaı. Mine, naǵyz ulttyq kod!
Qazirgi tańda óz ultymyzdyń sap altyndaı mádenıetinen, salt-dástúrinen, ónerinen úrkip, ony kóneliktiń belgisi sanap, jat jurttyń qańsyǵyn tańsyq kórip júrgender de joq emes. Árıne, bul barlyq adam osylaı bolyp ketti degendi bildirmeıdi. Deıturǵanmen de, basylym betteri keıingi qazaq ániniń mátininen mán, áýeninen ár ketkenin, qazaqy saryny sarqylyp, ózge ulttyń yrǵaqtary basyp bara jatqanyn jarysa jazyp júrgeni jasyryn emes. BAQ ókilderiniń óksı jazýy da óte oryndy. Tyńdarman qaýymnyń biri retinde kórip te, estip te júrmiz. Shynynda da, búgingi estradamyz qazaqy qalpyn buzyp, qaraqalpaq, túrkimen, tájik, ózbek áýenderine beıim bolyp barady.
Biz án ónerine eshýaqytta nemquraıly qaramaýymyz kerek. Qazaqtyń án óneri – qazaq rýhanıatynyń qaınar kózi. Án óneri – alyp aına. Onda ulttyq ádebıettiń, ulttyq tildiń, ulttyq tanymnyń, ulttyq mádenıettiń, oryndaýshynyń beınesi anyq kórinedi. Qazaq ánimizdiń teksti shatqaıaqtap tursa, ádebıetimiz damyp, ilgerilep ketti dep aıta almaı, aýzymyz birden býylary belgili. Sony sezetin sergek oıly, kemeńger kózdi kókirek bolsa, árıne!
Baıyrǵy qazaq ánderiniń kóbi keń tynysty, mátini mándi, maǵynaly, saryny sazdy bolyp keledi. Beıne qazaqtyń dalasyndaı darhan, peıilindeı keń. Sol ánderimizdiń búgingi tańda qatary tym sırep ketti. Men ǵana emes, kóp adam ańǵaryp júr. Osy úrdis úzdiksiz jalǵasa berse, bir kúni qazaqy sarynnan bútindeı aıyrylyp, san soǵyp qalýymyz ǵajap emes. Jas urpaqtyń sanasyn jat jurttyń áýenimen árlep alsaq, ulttyq sarynymyz olardyń sanasyna sińbeı qalary sózsiz. Budan ári kókeıinde qazaqy áýeni joq urpaqtan keleshekte ulttyq boıaýy qanyq án týady dep aıtý tym qıyn.
Dál qazir syrt kózge toıdan basqa ermegi joq halyq bolyp kórinemiz. Ánshiler de, sazgerler de tek toıǵa arnap án jazýdy bastap ketkeli de biraz jyldar boldy. Nátıjesi de joq emes. Toı bıznesine arnalǵan ánderdiń qatary qaýlap ósip keledi. Toı basqaratyn asabalardyń da, qýanysh ıeleriniń de sanasyna «toıda jurt jappaı bılese ǵana dastarhan qyzyqty bolady, qonaqtar jaqsy demalyp qaıtady» deıtin túsinik qalyptastyryp úlgerdik. Osydan keıin mán-maǵynasy bar, tyńdarmandy oılandyratyn, tolǵandyratyn ánder oryndamady dep ánshilerdi kinalaýdyń ózi orynsyz. Toımen nápaqasyn taýyp júrgen óner ıeleri ózgeniń áýenine kóshpeı qaıtsin.
Ándi kún kóristiń kózine aınaldyryp otyrǵan ánshilerdi aqtaýǵa tolyq negiz bar. Alaıda, óner ıeleri Abaı atamyzdyń «Sóz túzeldi, tyńdaýshym sen de túzel» degenin esten shyǵarmaǵandary jón. Óıtkeni, tyńdarman qaýym óner ıelerine qarap oı túzeıdi, boı túzeıdi. Tyńdarman qaýymnyń kókeıine ne uıalatsaq, sonyń jemisin kóretinimiz de shyndyq. Erteńgi kúni elimizdiń aty qazaq, zaty ózge bolyp qalmas úshin bárin de búginnen bastaǵanymyz jón. Utylmaımyz, utamyz. Utarymyz – qazaq ániniń qadirin de, qasıetin de saqtap qalýmen qatar, jahandyq án ónerinen oıyp turyp ornymyzdy alamyz.
Men ózge ult ókilderiniń ánin joqqa shyǵaryp, olarǵa qarsy túbegeıli tóńkeris jarıalap otyrǵan joqpyn. Ózgeniń ónerin úırengen – artyqshylyq bolmasa, kemshilik emes. Elbasymyzdyń maqalasynda da aıtylǵan oı osy. Tek óz ónerimizdi ógeısitpeı, ózgeniń ónerinen joǵary qoıa bilsek bolǵany.
Tursynbek Keshýbaı
gýmanıtarlyq ǵylym magıstri
ánshi, jýrnalıs
