Belgili qoǵam qaıratkeri, Almaty qalalyq qoǵamdyq keńesiniń komısıa tóraǵasy, kásipker-mesenat, ult janashyry Qusman Shalabaev el, jer, rýhanıat, adamı hám ulttyq qundylyqtar týraly órilgen suhbatty Qamshy.kz aqparat agenttigi Almaty aqshamyna silteme jasaı otyryp oqyrman nazaryna usynady.

Uly dalanyń jeti qyry. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń osyndaı qazaqı boıaýy qanyq salmaqty atpen jaryq kórgen baǵdarlamalyq maqalasy qalyń jurtshylyqty bir serpiltip tastady. Ultymyzdyń rýhanı murasy men mádenıetin jańasha zerdelep, zaman talabyna saı órkendeı túsýine jol ashatyn jáne óz tarıhymyzdy jahandyq órkenıet turǵysynan tarazylaý qajettigin kórsetip bergen «Uly dalanyń jeti qyryn» oqı otyryp, onyń rýhanıatymyzdy damytýǵa erekshe serpin bergen keshegi «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynyń zańdy jalǵasy ekenin baǵamdadyq. Elbasynyń ózi solaı ekenin aıtty da.

Iá, damyǵan elderde rýhanıat aldyńǵy orynda turady. Ol – barlyq adamǵa ólsheýsiz azyq. Rýhanı baı adam ǵana eliniń damýyna úles qosa alady.

Babalar amanatyn, olar qorǵap qalǵan ushqan qustyń qanaty talyp, júgirgen ańnyń tuıaǵy tozatyn osynaý ulan-ǵaıyr jerimizdiń tylsym qupıalaryn, árbir tasy men saı-salasy, taýy men ózenine deıin tarıhtan syr shertetin uly dalanyń qyr-syryn búgingi urpaq jete bilýi tıis.

Mine, búgingi keıipkerimiz bizge osy oılaryn tarqatty.

«Qazaqtyń ulttyq sadaǵy»

– Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasyn bir demmen oqyp shyqtym. Ǵajap! Mynaý tusy mynadaı, anaý bir jeri bylaı eken dep bólip-jaryp kórsetetindeı bir-birinen esh artyqshylyǵy ne kemdigi joq. Bári óz ornynda. Bir-birimen úndesip, sabaqta­syp jatyr. Ár bólimi ótkendi saraptaı, búginmen ushtastyra otyryp aıtylǵan. Bizge baǵdarsham ispetti desek te bolady.

Iá, Memleket basshysynyń bul maqa­lasy bizdiń ejelden qalyptasqan qundy­lyqtarymyz, salt-dástúrimiz, mádenıetimiz, ónerimiz, órkenıettik dárejedegi ózindik órnegimiz bolǵanyn kórsetip berdi. Máse­len, maqaladaǵy «Atqa miný mádenıetin» alaıyqshy. Onda qazaq halqynyń tý ustaǵan jaýyn­ger beınesi, batyrlyǵy, qaısarlyǵy, eptiligi, tipti aıbarly atty áskeri­mizdiń qalaı qalyptasqany jan-jaqty baıandalǵan. Jylqynyń tuńǵysh ret qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qolǵa úıre­tilgeni ǵylymı dáleldengen. Jyl­qyny qolǵa úıretý arqyly bizdiń baba­larymyz atqa miný mádenıetiniń de negizin qalap ketken. Bes qarýyn asy­nyp únemi at ústinde júrgen kóshpendi batyr babamyz sáıgúliginiń ústinde neǵurlym erkin de otyrýy úshin er-turman men úzeńgini de oılap tapqan. Bul buıymdar salt sarbaz­dyń at ústinde qaqqan qazyqtaı myǵym otyrýyna, sondaı-aq, shaýyp bara jatyp qolyn­daǵy qarýyn esh qıyndyqsyz jáne neǵurlym tıimdi qoldanýyna, nysanaǵa alǵan qas jaýyn múlt ketpeı dál kózdep atýyna múmkindik bergen. Sonymen qatar, babalarymyz shapqan attyń ústinen sadaq tartýdy da barynsha jetildirgen.

Men bıyl jazda  Vengrıada, madıar­lar elinde bolyp, 27 ulttyń basy túıisken, 240 myńdaı adam jınalǵan etno-mádenı jıynǵa qatystym.

Jalpy, qaı elge barsam da, baıqaı­tynym, qanshama ulttyń, etnostyń ara­synan bizdiń elden barǵan ókilge mindetti túrde alǵashqylardyń biri bolyp sóz beriledi. Bul – Qazaqstanǵa, ony jahanǵa tanytqan Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa degen qurmet. Bizdi álemniń moıyndaǵany! Bul endi basqa áńgimeniń taqyryby. Álgi sadaqqa qaıta oralaıyn.

Sol halyqaralyq quryltaıda, dáli­rek aıtsam, Býdapeshtten 100 shaqy­rymdaı qashyqtyqta ashyq aspan astyn­daǵy alqa­ly jıynda júzdegen kıiz úı tigilip tastal­ǵan, áskerı, jaýyngerlik oıyndar, sadaq­pen atý, báıge, at ústin­degi saıystar, baqsylyq salttar, bir sózben aıtqanda, ejelgi madıar-ǵun­dardyń, kóshpendilerdiń dala mádenıeti kórsetildi. Majarstanda at ústi áskerı, ásirese, sadaqshylyq, qylysh­tasý óneri óte joǵary deńgeıde damyǵan­dyǵyn baıqadym. At ústinen nemese jaıaý júgirip kele jatyp, aspandaǵy nysana­lardy op-ońaı atyp túsirip jatqan­daryn kórip, netken jaýynger halyq dep, delebem qozyp, qatty qyzyqtym. Sol dáýirde júrgendeı áserde boldym. Ásirese, osy elde úlken bıznes kózine aınalǵan (tipti, ony jasap shyǵaratyn irgeli zaýyt ashyp alǵan) sadaqqa kóńilim aýa berdi.

– Majarstandaǵy sadaq atý máde­nıetiniń Edil (Atılla) patshanyń dańqy arqyly qalyptasqanyn tarıhtan biletinimiz bar. Atılla – Azıany dúr silkindirip, uly Qytaıdy jeńgen ǵun-túrkilerdiń urpaǵy ǵoı.

– Iá, durys aıtsyz. Jalpy, sadaq­ty tas dáýirinen XX ǵasyrǵa deıin dúnıe júziniń barlyq halqy paıdalanǵan. Erte kezde ań aýlaýda, keıin soǵys isinde qoldanylǵan.

Al sadaq atý óneri Qazaqstanda áli damı qoıǵan joq. Bul áskerı ónerdi bylaı qoıǵanda, onyń ózin biz myńdaǵan evroǵa shet elderden satyp ákelip jatamyz. Biz de jaýynger halyqtyń urpaǵymyz ǵoı, son­dyqtan nege bul salany ózimizde damyt­pasqa degen oı meni kóp ýaqyt boıy maza­lady. Nátı­jesinde kóp izdenip, jan-jaqty oıla­nyp júrip, múldem ózgeshe sadaq jasap shyǵardym. Muny «Qazaqtyń ulttyq sada­ǵy» dep atap, avtorlyǵyn da patent­tep aldym.

Ózgeshe bolǵanda qalaı deısiz ǵoı, mine, qarańyz. Kádimgi biz kórip júr­gen, biz biletin sadaqta tıek bar ǵoı, sony men asyqqa, al sadaqtyń eki ushyn doǵa táriz­des ıip tartyp turatyn adyrnasyn ala jipke aýystyrdym.

Asyqty paıdalanǵan sebebim, qazaqta «Asyǵyń alshysynan tússin» degen ádemi tilek bar. Bolashaqta sadaq atý ónerine qatysyp jatsań, ylǵı jeńiske jetip júrgeısiń degen maǵyna beredi. Qazaqta asyq qasıetti sanalady. Balasy ul bolsa, besiginiń basyna bóri­niń asyǵyn ilgen eken. Bul – bále-jaladan aýlaq, ári shymyr-qaıratty bolsyn degeni. Qyz bolsa, besigine eliktiń asyǵyn taqqan. Al bul – kórikti bolyp boıjetsin dep yrymdaǵany. Kelini qursaq kótergende ata-enesi yrymdap asyq jınaǵan, onysy – ul tilegeni. Jaýgershilik zamanda babala­ry­myz soǵys strategıasyn, soqqy beretin tusty asyqty shashyp jiberip túsindirip, jobalap, josparlaǵan kórinedi. Ǵajap, á?! Bizdiń qazaq óte dana halyq qoı.

Ala jiptiń de biz úshin uǵymy óte keń. Mysaly, balanyń tusaýyn ala jippen kesken. Ol bireýdiń «ala jibin» attamasyn, eshkimge qıanat jasamasyn, aq-adal azamat bolyp óssin degen maǵynany beredi. Al sadaqtaǵy ala jip te sol maǵynany joımaıdy, ıaǵnı atqan oǵyń jazyqsyz bireýdi jaralap qoımasyn, bireýdiń qanyn bosqa tókpe degen nıetten týǵan.

Bul sadaqty nege tańdadyńyz dese­ńiz, ony da aıtaıyn. Sadaq atý ónerin kez-kelgen adam, jas-kári, tipti bala bolsyn, bári meńgerýine bolady. Osy­ny oılaǵan men kóz aldyma qarakóz­derimdi, mektepte oqyp júrgen jetkin­shekterimdi ákeldim. Bul óner kez-kelgen balanyń matematıkaǵa beıimin arttyrady. Mysaly, tarıhı fılm­der­degi kadrlardy ózińiz elestetip kórińizshi, at ústinde nemese jaıaý kele jatqan batyr jebesin kózdep turyp  nysa­naǵa dál tıgizedi. Demek, bul balanyń jas­taıynan júıke júıesin shyńdap, olardy dál esepteýdi jáne kózdeý ádisterin meń­gerýdi úıretip, epti­lik­ke, ushqyrlyqqa, batyldyqqa, ustamdylyq pen sabyrly­lyq­qa tárbıeleıdi. Sadaq atqanda adamnyń tek eki qoly ǵana emes, oılaý múshelerinen bastap, ıyǵynyń bulshyq etterine deıin qımyldaıdy.

Almatydan «Rýhanıat saıabaǵyn» ashýdy usynamyn

– Osy ult murasyn jańasha baǵam­daý turǵysynda dúnıege kelgen «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynan keıin maǵan taǵy da bir mynadaı oı keldi. Myń taǵdyrlar toǵysqan, myń boıaýy qabysqan Almaty – irgeli, ekonomıka­lyq jaǵynan qýatty megapolıs. Týrıs­tik aımaq. Osy shaharda, barshamyzǵa belgili, Gorkıı atyndaǵy Ortalyq saıabaq bar. Sonyń ataýyn «Rýhanıat saıabaǵy» dep ózgertsek nemese bar dúnıege qol tıgizgimiz kelmese, ashyq aspan astynda óz aldyna «Rýhanıat saıabaǵyn» ashsaq degen usynysymdy bildirgim keledi.

At ústindegi soǵys óneri, sadaq­shylyq, qylyshkerlik, qamshygerlik mádenıeti óte kúshti qalyptasqan majar­lardyń álgindeı salt-dástúri bizge úırenýge tatıdy. Osy sadaq atý ónerin qolǵa alýymyz kerek. Mektep qabyrǵasynan búkil oqýshyǵa úıretsek, oqytsaq. Bálkim, pán retinde engizý kerek shyǵar. Balaǵa sózben túsindirip qana qoımaı, tájirıbe júzinde kórse­týimiz kerek. Sonda uǵynyqty bolady dep oılaımyn. Qımyldaý barysynda denege qan júgiredi, boıdy tik ustaýǵa, symbatty bolýǵa baýlıtyny sózsiz.  Bul óner ul, qyz dep bólinbeıdi. Bolashaqta chempıondar shyǵyp jatsa, bek qýanar edik.

Bul – Uly dala mádenıetiniń bólin­bes bir bólshegi retinde ultymyzdyń rýhyn jańǵyrtyp qana qoımaı, týrızm salasy­nyń damýyna serpin beretin tamasha múm­kindik ekendigi de sózsiz. Mine, osy saıabaqta túrli ulttyq oıyndar, jarystar ótkizilip tursa.

«Uly dalanyń jeti qyry» maqala­synda talaı dúnıe aıtyldy. Ádemi aıtyldy. Sonyń bári naýqanǵa, qur sózge aınalmasa eken dep tileımin.

Bizdiń ulan-baıtaq jerimizden bári tabylyp jatyr: baǵzy zamanǵy dala órke­nıetiniń tynys-tirshiligin pash etetin qarý-jaraq, saýyt-saıman, tur­mystyq ydys-aıaqtar, áshekeı buıym­dar, qundy arheo­logıalyq eskertkishter men arheologıalyq keshenderdiń ekspozısıalary tarıhı dáýirlerdiń qandaı da bir kezeńindegi ár túrli sharýashylyq salalarynyń damý úderisin kórsetetin zattar, sonyń bárin (kóshirmeleri bolsa da) osy saıabaqqa qoısaq. Ejelgi saqtar, ǵundar, uly túrki qaǵandarynyń dáýiri jáne basqa da taqy­ryptar boıynsha taqyryptyq festıvál­dar, túrli tárbıelik jıyn­dar, mádenı is-sharalar ótkizip tursaq.  Búgingi urpaq sonyń bárin kózben kórip, júrekten ótkizip, qolmen ustap kórse deımin, ata-babasynyń keshegi júrip ótken joldarymen bir sát ózi de júrip ótkendeı áserde qalsa deımin. Sonda olardyń boıynda eljandylyq sezim kúsheıip, elin, jerin súıýge, ótkenin qadirlep, baǵalaı alatynyna senemin.

Tokıoda bolǵan bir saparymda myń­daǵan jyl bolǵan kádimgi tal aǵashta­rynyń shyǵý tarıhyn áspettep jazyp, shyny áınektiń ishine salyp dáriptep qoıǵanyn kórgenim bar edi. Mine, ótkendi qadirleý degen osy.

Bizdiń ultta sonaý patsha zamanynan kele jatqan bir úreı bar, ol bertin kele Keńes ókimetine jalǵasty, sol úreı áli kúnge deıin kele jatyr. «Tynysh, bireýge aıtyp qoıma; estip qalmasyn; onda barma; sóıtpe, tynysh júr; neń bar» degen syndy úreı. Biz jaltaqtap turamyz. Kóńilshekpiz. Orynsyz jalpyldap qalamyz, kóńiline tıip almaıynshy degendeı. Ol da úreı.

Ol tipti bizdiń qanymyzǵa sińip ketken, tipti urpaqtan-urpaqqa jalǵa­syp keledi. Sol úreıdi boıymyzdan rýhanı jańǵyrý arqyly, Elbasy kórsetip bergen «Uly dalanyń jeti qyryndaǵy» maqsat-mindet­terdi júzege asyrý arqyly shyǵaryp tastaýy­myz kerek. Bizge úreılenýge negiz joq, biz o bastan jaýynger halyqpyz. Órkenıetti eldermen terezemizdi teńestiremiz desek, tegimizdi joǵaltpaýymyz kerek.

«Elim dep soǵar júregim»

– Sizdiń «Máńgilik el», «Elime kelip eleýli boldym» degen ánderińizdiń baryn, olardy belgili ánshilerdiń oryn­dap júrgenin de bilemiz. «Elime kelip eleýli boldym» degen taqyryp sheńbe­rinde patrıottyq ánder shyrqalatyn rýhanı konsert uıym­dastyryp júrgeni­ńiz taǵy bar. Keýdeńizdegi «Elim dep soǵar júregim» degen tósbelgini de kózimiz shalyp otyrǵany. Qazaqta «Er jigit elge bolsyn deıdi» degen jaqsy támsil bar. Sizdiń janyńyzǵa «el» degen sóz jaqyn sıaqty…

– Ózińde bardy elmen bólisip, ózgeni, kópti qýantyp júrgenge ne jetsin. Men, jalpy, kópshil adammyn.

Prezıdent osy maqalasynda bizdiń tarıxqa kóptegen ár túrli ult ókilde­riniń eńbek sińirgenin naqtylap aıtty. Iaǵnı bul negizinen, ıdeologıalyq máse­le. Mine, osy mańyzdy bolyp tabyla­dy. Sondyqtan da óshpes erligimen, eseli eńbegimen erekshe­lengen azamattardy urpaǵymyzǵa úlgi retinde dáriptep otyrýymyz kerek.

Men osy maqsatta «Elim dep soǵar júregim» degen tósbelgi jasap shyǵar­dym. Ony kim-kóringenge tabystamaı­myz. Shyn máninde kim osy táýelsiz Qazaqstanǵa eńbek sińirip júr, sol adam­nyń keýdesine taǵamyz, onyń ultyna da qaramaımyz. Ol uıǵyr, qazaq, meıli tájik, orys bolsyn, kim bolsa da báriniń júregin, tilegin, maqsat-múd­desin biriktiretin tósbelgige aınalady.  Bul jáı tósbelgi emes. Altyn jala­tylǵan, baǵaly tastarmen kómkeril­gen, pıramıda keskinindegi toǵyz ushy bar tósbelgi.

Mysaly, tarıhtan bilemiz, áıgili Shyń­ǵys han ómirge kelgende, oń jaq qolyna kepken baýyrdaı uıyǵan qan ýystap týǵan degen ańyz bar. Al Muhammed paıǵamba­rymyz (s.ǵ.s) sol qolynda 81, oń qolynda 18 degen jazýmen týǵan deıdi. Sonda qarasańyz, eki alaqandaǵy eki sandy da bir-birine qossańyz (8+1 jáne 1+8), 9 sany shyǵady. Sonda paıǵambarymyz rýhanı bilimmen týǵan ǵoı. Al Shyńǵys hannyń álemdi soǵyspen, qantógispen jaýlaǵa­ny tarıhtan belgili.

Mysaly, Astanadaǵy pıramıda tárizdes Beıbitshilik pen Kelisim saraıyn alaıyq. Ol  – sáýlet óneriniń biregeı týyn­dysy. Balama aty –  Álem­niń pıramı­dasy. Jahandyq jáne dás­túrli dinder kóshbas­shylarynyń sez­deri  ótetin oryn retinde baǵalanady.

«Elim dep soǵar júregim» tósbelgisin taqqan adam kókten kúsh-qýat alady, bul anyq.

«Taqıaly perishte»

– Sizdiń Sháken Aımanovtyń «Taqıaly perishte» fılminiń jalǵasyn túsirgeni­ńizden habardarmyz. Ekrannan qashan kóremiz? Estýimizshe, burynǵy Taılaq endi nemeresine jar izdeıtin kórinedi. Tapty ma?

– Árıne, tapty. Taılaq atanyń oqy­ǵan, toqyǵan nemeresi Ańsar kelin túsirip beredi. Bul fılmge rejıserdi uzaq izdedim. Aqyr sońynda tańdaýym qyrǵyz­standyq Naızabek Sydyqov esimdi azamat­qa tústi.

Men «Taqıaly perishte» fılminiń jalǵasyn túsirýdi 2013 jyldary oılana bastaǵan bolatynmyn. Jasyratyny joq, qazir biz sekildi aǵa býyn jas býynnyń keıbir oǵash qylyqtaryn túsinbeıtin deńgeıge jettik. Mysaly, til máselesinde, otbasyn qurý jaǵynda. Qazir bizde de qyz-jigitter eýropalyq­tar sıaqty 40 jastan asqanda otaý kóterý jaıly oılana bas­taıdy. Aza­mat­tyq neke degen uǵym da uıat bolmaı qaldy. Ózge ulttyń ókiline turmys­qa shyǵyp, jat elden kelin túsirý de úıren­shikti jaǵdaıǵa aınaldy. Biz osylaı kete beretin bolsaq, taza qanymyzdy qalaı saqtamaqpyz? Mine, osyndaı máselelerdiń bárin oıyn-shynyn aralastyra otyryp, kórermen nazaryna usynǵymyz keledi. Buıyrtsa, úlken ekranǵa kelesi jyldyń aqpan aıynyń basynda shyǵarýdy jos­par­lap otyrmyz.

Búgin ekinshi fılmdi qolǵa alǵaly otyrmyz. «Sploshnaıa bratstva» degen. Egiz, biraq bir-birin eshqashan kórmegen eki jigit týraly. Qazir akterlyq quram­men kezde­semiz. Bul da komedıa janrynda, qylmys­tyq oqıǵalarǵa qurylǵan. Adamdy kúldire otyryp, oılandyrary sózsiz.

Odan soń «Taǵdyr» degen fılmimniń de senarıi daıyn tur. Tórt jasar orys qyzy úıinen qashyp shyǵady. Sheshesi úıden ketip qalǵan, qaıda júr­geni belgisiz. Zaǵıp ájesiniń qolynda turyp jatady. Ákesi momyn adam. Týǵan-týystan ábden teperish kórgen búldirshin bir kúni úıinen qashyp shyǵyp, meshit aldyna kelip otyrady. Meshit aldynan qaıyrymdy bir qarıaǵa jolyǵyp, keıingi ómirinde úlken ózgerister bolady.

Aıtpaqshy, «Taqıaly perishte–3» fılmin de túsirý oıymda júr.

Jaqsy sÓz sÓılegin

– Sonda siz qaı kezde demalasyz? Sizdiń qoǵamdyq jumystarmen aınaly­sa­tynyńyz da bar. Bıznesińiz óz aldy­na. Án jazasyz. Án salatyn da ónerińiz bar dep estımiz. Bárine qalaı úlgerip júrsiz, qupıasy qandaı?

– Adam balasy syltaý izdese, ony mindetti túrde taýyp alady. Mynaǵan úlger­meımin dese, árıne úlgermeıdi.

Mysaly, kóp adam óz-ózin aldaıdy, «mende týǵannan ondaı daryn joq, ne keler deısiń qolymnan, osyǵan uryn­baı-aq qoıaıynshy» degen sıaqty. Negizi, adam  týylǵanda oǵan qabilet-qarym qanmen 5 paıyz, bálkim 10 paıyz ǵana beriler, jaraıdy, endi bireýge 20 paıyz deıik. Al qalǵany eńbekpen, taban­dylyqpen keledi. Sondyqtan eńbekte­ný­den qashpaý kerek.

– Aınalańyzda júrgen jastarǵa jıi qaıtalap aıtýdan jalyqpaıtyn qanat­ty sózińiz?

– Kez-kelgen nárseni, meıli ol úlken ne kishi bolsyn, bárin jaqsy­lyqqa jorımyn. «Onsha emes, bolmaı tur» degen sózderdi múldem aıtpaý kerek. Siz sol aýzyńyzdan shyqqan sózdi kosmosqa berip jatyrsyz, al ol ózińizge qaıtyp oralady degen sóz. «Jaq­sy sóz – jarym yrys». Bul oraıda qazaq osylaı dep ádemi aıtqan. Jaman aıtqy­ńyz kelip tursa da, óz-ózińizdi tejeı bilińiz. Mysaly, balańyzdy «shoshqa­syń, sen ıtsiń» dep kóńilińiz tolmaı tómendete berseńiz, otbasynda jyly sóz, kótermeleý estip óspegen bala shyn máninde erteń óskende aınalasyna, adamdarǵa ıt sıaqty «úrip» júredi, shoshqa sıaqty aýnap jata­dy. Sol kerek pe?! Mine, ár sózdiń kıesi bar, sondyq­tan otyz eki tisimizdiń arasynan shyq­qan ár sózge mán berip sóılegen abzal-aq.

Sosyn men mynany túsinbeımin: «anaý adam tym baıyp ketipti, qaıy­rymsyz bolyp barady, ózinen aspaıdy, sadaqa berýdi bilmeıdi» dep kúndeıdi. Jaqsy sóıleý kerek degenge mysal úshin aıtyp otyrmyn. Eger ol eshkimge kómektespeıtin qaıyrymsyz bolsa, ol áreketi úshin ózi jaýap beredi. Eshkimge tıispe, bireýge zaýalyń tımesin. Mine, meniń ómir súrý qaǵıdalarymnyń biri. Múmkindigiń bolsa, qolyńa Qurandy al da, jaqsy dúnıelerdi súrelerden izde, aınalańa keshirimdi bol, túsinistikpen qara, qolyńnan kelse túsindir. Jaman degen nárseden de jaqsy nárseni kórýge, tabýǵa bolady. Mine, osy týraly meni qorshaǵan adamdarǵa aıtýdan jalyqqan emespin.

Imam jáne ıman

– Jaqsy sóz aldymen otbasynda aıtylýy kerek-aý. Balanyń boıyna jaqsy ádet-daǵdynyń dánin sebetin ákeniń róli, ananyń orny tómendep ketken joq pa, qalaı oılaısyz?

– Rýhty kúsheıtý kerek. Rýh degeni­miz ne? Jasyratyny joq, qazir qoǵam­da  er men áıeldiń orny almasty. Qazirgi qyz-kelinshekter shalbar kıip, kólik tizgindep, erkektermen teńesti. Munyń bári, árıne, zaman talaby shyǵar. Biraq qazir áıeldiń tabysy erkekten asyp ketti. Qanshama bıznes­men áıel bar?! Al úıindegi erinen joǵa­ry tabys tapqan áıel azamatyn baǵalaı ala ma? Eger otbasynda bir kıkiljiń oryn ala qalsa, áıeli «men senimen teń quqylymyn» dep, al júk kóterý kerek bolsa, «biz názikpiz, áıelmiz» dep shyǵa keledi. Endeshe nege erkeginiń aldynda «men áıelmin» dep bir saty tómen túsip náziktik qurmet kórsetpeske?!

Rýhy synǵan er-azamattar kóbeıdi. «Kógildirler» nege kóp? Qudaı saqta­syn, el basyna kún týatyndaı jaǵdaı bolsa, atqa minip, qolyna sadaǵyn alyp jaýǵa shabatyn erkek tappaı qalamyz ba dep qorqamyn. Sondyqtan erkek óz ornynda, áıel óz ornynda bolýy tıis. Sonda ǵana rýhymyz kóteriledi. Rýhty joǵaltý – ultty joǵaltý.

Keıingi kezde baıqap júrmin, ımam­dardyń bedeli túsip bara jatyr. Osydan bir-eki jyl buryn meshitke kirip, Quran oqytyp, nıet etken sadaqamdy jáshikke salyp jatyr edim, ımamnyń: «Sizge jáshik oqydy ma?» – degeni. Júregim muzdap ketti. Mine, bul da rýhtyń, ımannyń álsizdigi.

– Sizdi búgingideı tabystarǵa jet­kizip júrgen ne? Jetistikterdi baǵyn­dyrý úshin adamǵa eń aldymen ne kerek?

– Tabandylyq kerek. Eshqashan sheginbeý kerek. Biz ata-anamyzdyń is-áreketine, jan-jaǵymyzǵa, ortaǵa qarap ósken urpaqpyz. Ómir jolyńda adasa da bilý kerek, jaqsy dúnıeniń qadir-qasıetin baǵalaı bilý úshin. Men Alma­tyǵa shalǵaı aýyldan arman qýyp kel­gende 21-ge de tolmaǵan balań jigit edim. Kún demeı, tún demeı birneshe jerde jumys istedik. Adastyq ta, súrindik te, biraq qaıta turyp júgirýge kúsh-qýat ta taba bildik. Ómirdiń kez-kelgen sáti – sabaq. Tek sol sabaqty uıyp tyńdaı­tyn, qorytyndy shyǵara biletin, sol túıgenderin durys júzege asyra biletin sanaly shákirt bolý kerek.

Ýaqytty qadir tutamyn

– Dál qazir taǵy neni josparlap júrsiz?

– Kitap jazǵym keledi. Kitap bol­ǵanda, jastardy, qazaqtyń qyz-jigit­terin jigerlendiretin kitap jazǵym kelip júr. Jáne oǵan da ýaqyt tabamyn dep oılaı­myn. Qazir Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıte­tiniń Fılosofıa jáne saıasattaný fakýlte­tin­degi dintaný maman­dyǵynyń dokto­rantýrasynda oqyp júrmin. Oqımyn degen adamǵa eshqashan, eshnárse kesh emes. Tek ynta kerek. Byltyr túskem. Kóp oqımyn. Jáne de kez-kelgen taqy­rypty oqımyn, bir nárse­men toqtap qal­maımyn. Qazir balalarǵa arnalyp jazyl­ǵan burynǵy ertegi kitaptaryn taba almaı júrmin. Qytaıda bar dep estigen edim, biraq qolym jetpeı júr. Baıaǵy Taýsoǵar, Jelaıaq, Kóltaýysarymyz qandaı edi, deseńizshi!

– Al qazirgi balalarǵa arnalǵan mýlt­fılmderdiń keıipkerleri –shekesinde bir kózi bar, tisteri aqsıǵan, usqynsyz quby­jyqtar. Batystan engen osy bir ónimder balany agresıaǵa, qatygezdikke jete­leıdi…

– Ol ultty qurtý úshin ádeıi jasa­latyn batystyń ıdeologıalyq qarýy ǵoı. Bizge mán-maǵynasyz, dańǵaza mýzykalaryn kirgizip, maqsaty – oılaý órisimizdi shektep, bilimnen, órkenıet­ten alystatý. Biraq rýhanı jańǵyrý­dyń dańǵyl jolyna túsken biz endi oǵan boı aldyrmaımyz dep oılaımyn.

– Siz úshin ne qundy?

– Ýaqyt qundy. Osynaý ómirde seniń eń birinshi dosyń da, dushpanyń da – ýaqyt. Ony  durys baǵalaı bilseń – dosyń, qadir­lemeseń – dushpanyń. Sol ýaqyttyń ishinde men asa qadirleıtin bir nárse, ol – qıal. Marqum inim aıtý­shy edi, «sen osy tym qıalısyń» dep. Ol ras. Men ózime, mıyma, oıyma maza bermeıtin adammyn.

Iá, adam aldymen qıaldanady. Ol bir jatqan sheksiz álem. Qıaldan oı týady. Oı armanǵa jetelep ákelip, ol maqsatqa aınalady. Sosyn maqsatqa jetý jolynda tynbaı eńbektenemiz. Sosyn baryp jeńis Sizdiki!

– Endeshe, ómirden alar enshińiz, jeńisterińiz kóp bolsyn, Qusman Kárim­uly!

Suhbattasqan – Nurjamal Álisheva