Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyń jýyrda ǵana shyqqan «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasy, Qazaqstan qoǵamyn rýhanı modernızasıalaý baǵytyndaǵy, sol modernızasıalaýdy iske asyrý tetikterin naqty kórsetetin kezekti bir baǵdarlamalyq maqala dep baǵalaımyn. Atalmysh maqalany oqı otyryp, tarıhshy retinde, ultymyzdyń rýhanı jańǵyrýynda tarıhshylarǵa júktelip otyrǵan jaýapkershilikti erekshe sezindim.
Kez-kelgen halyqtyń rýhanı qundylyqtary sol halyqtyń tarıhymen tyǵyz baılanysty, tarıhpen bite qaınasyp, astasyp jatatyn dúnıe. Jalpy, ulttyń rýhanı qundylyqtary degen ne? Bul ár halyqtyń alǵash halyq bolyp qalyptasa bastaǵan ýaqytynan beri, sol halyqpen birge qalyptasqan qasıetteri: ádet-ǵurpy, salt-dástúrleri, dini, dili, dúnıetanymy, fılosofıasy, adamgershilik, izgi qasıetteri bolyp tabylady. Bul qasıetter tarıh qoınaýynda qalyptasady jáne tarıhı dáýirlerde onyń ozyǵy halyqpen birge ómir súrýin jalǵastyrsa, tarıh tezinen, synaǵynan óte almaı, eskirgenderi, tozǵandary, ıaǵnı halyqtyń damýy úshin kedergi bolatyndary joıylyp otyrady. Budan shyǵatyn qorytyndy – ulttyń rýhanıjańǵyrýy onyń tarıhyn jiti zertteýdenbastalýy tıis, eń aldymen ǵasyrlar qoınaýynda qalyptasqan ulttyq qundylyqtarymyzdy anyqtap alýymyz qajet.
Elbasynyń maqalasynda halqymyzdyń tarıhı damý barysynda qalyptastyrǵan ulttyq qundylyqtary, sonyń ishinde, tek túrkiler órkenıetine ǵana emes, álemdik órkenıetke orasan zor yqpal etken qundylyqtar «Uly dalanyń jeti qyry» retinde erekshe atap kórsetilgen. Elbasynyń atalmysh maqalasyn eýropasentrıstik ǵylymda kóshpelilerge, túrki halyqtaryna qatysty qalyptasqan «adamzattyń aramtamaǵy», «órkenıet jasaı almaǵan halyq», «jaýlaýshy, qıratýshy, qurtýshy-joıýshy» degen «qara ańyzdy» joıý baǵytynda tereń tarıhı zertteýler júrgizýge baǵdarlamalyq negiz dep esepteımin.
Osy oraıda, maqalada kórsetilgen, halqymyzdyń álemdik órkenıetke qosqan salmaqty úlesi, ulttyq qundylyqtary qandaı tarıhı jaǵdaılarda qalyptasty degen zańdy suraq týyndaıdy. Kez-kelgen tarıhı qubylys belgili-bir tarıhı keńistikte jáne tarıhı ýaqytta (Elbasy maqalasyndaǵy keńistik, ýaqyt ólshemderi), ıaǵnı bir sózben aıtqanda, tarıhı jaǵdaılarda qalyptasady. Bizdiń ata-babalarymyz qalyptastyrǵan kóshpeli ómir salty sol kónezamandarda (óndirgish kúshter, resýrstar mardymsyz erte dáýirlerde) jáne sol aımaqta (Ortalyq Eýrazıanyń arıdtik beldeýiniń surapyl klımattyq, landshaftyq jaǵdaılarynda) eń tıimdi ómir salty boldy. Onyń ústine kóshpeli mal sharýashylyǵy erte dáýirlerde eginshilikke qaraǵanda rentabeldi boldy. Munyń ózi halyqtyń turmysynyń tez kóterilýine, qosymsha ónimniń (materıaldyq óndirispen tikeleı aınalyspaıtyn qoǵamnyń «zıalylaryn» asyraýǵa qajetti qor) jasalýyna, bir sózben aıtqanda memleket, órkenıet qalyptastyrýǵa alǵy-sharttar daıyndady.
Bir sózben aıtqanda, biz tarıhynda maqtan tutatyn, jarqyn betteri kóp, jasampaz, jańalyq ataýlyǵa ashyq, rýhanı qundylyqtardy betke ustaǵan erekshe daryndy halyqpyz. Alaıda, ókinishke oraı, osy dańqty tarıhymyzdyń barlyq betteri, barlyq máseleleri egjeı-tegjeıli zerttelip boldy deı almaımyz, ásirese, kóne dáýirler men orta ǵasyrlyq tarıhta tolyq zerttelip bolmaǵan, óziniń obektıvti baǵasyn almaǵan máseleler jetip-artylady. Osy oraıda, Memleket basshysy tarıhshylarǵa júktep otyrǵan jaýapkershiliktitereń sezinip, tarıhymyzdyń aqtańdaqbetterin jan-jaqty ári tyńǵylyqty zertteý jáne zertteý nátıjelerin jastarymyzdy ulttyq qundylyqtar negizinde ultjandylyq jáne otansúıgishtikke tárbıeleýde paıdalaný árbir tarıhshynyń kezek kúttirmes eń mańyzdy mindetine aınalýǵa tıis dep oılaımyn.
E.Qartabaeva
