Dál qazirgi kezeńde ultqa qatysty uly tirlikter jasalýda. Ony joqqa shyǵara almaımyz. «Qazaqtyń tili damymaı jatyr» dep baıbalam salatyndar Gerold Belgerdiń sózimen aıtsaq, bir nárseni túsingeni jón: «Qazaq tilin damytatyn ózge ult ókilderi emes, qazaqtyń ózi». Shyndyǵynda solaı. Muny naýryz meıramynyń aldynda ǵana buqaralyq aqparat quraldary ókilderimen kezdesken Nursultan Nazarbaev ta ashyq aıtty.
–Men aıtqandaı, 2025 jylǵa deıin daıyndalyp, biz qazaqtyń tilin barlyq salada engizýge jumys jasaımyz. Óz ishimizde, elimizde, memlekettik basqarý organdary men basqa salalarda barlyǵy da óz tilimizde júretin bolady, qudaı buıyrtsa. Biraq oǵan asyǵystyq jasaýdyń eshqandaı qajeti joq. Elimizde tynyshtyq, ózara senim, barlyǵynyń quqyǵyn qamtamasyz etý, din, mádenıet, til boıynsha eshkimdi de shektemeımiz, árkim óz mádenıetimen, óz tilimen ómir súrsin. Bul qalypty jaǵdaı, – dedi Nursultan Ábishuly. Sonymen qatar, jýrnalısermen kezdesýde Prezıdent ózge tilderden ajyrap qalý durys emes ekendigin de atap ótti.
Aqıqatynda, Prezıdenttiń de aıtyp otyrǵanynda kóregendik saıasat pen tarıhı mán-mańyz jatyr. Qazir qudaıǵa shúkir, osydan 5-6 jyldaǵydaı emes, memlekettik tildiń qudyretin moıyndaıtyndardyń qatary kúrt artyp keledi. Balabaqsha men mektepterde balalaryn qazaq tiline bergen ata- analar kóbeıdi. Óıtkeni olar qazaqtyń tiliniń mártesi kún saıyn artyp kele jatqanyn túsine bastady. Bul ǵana emes, Ulybrıtanıanyń elshisi Kerolın Braýn úsh aıdyń ishinde qalaısha qazaq tilin úırengenin aıtyp berdi.
–Men mınıstrlik jetekshiligine ózimniń úsh aı ishinde qazaq tilin úırenetinimdi aıtyp sendirdim. Bul ýaqytta tildi túbegeıli meńgerý múmkin emes. Alaıda, sóıleı almaǵanmen birshama úırenýge bolady. Bastapqyda Londonda turatyn qazaq muǵalimderimen jumys istedim. Onyń biri qyzylordalyq, biri qaraǵandylyq boldy. Sondyqtan ekeýiniń tilinen aıyrmashylyq baıqaýǵa bolatyn edi. Áserese, «k», «q», «y», «i»» áripterin úırený ońaıǵa soqqan joq. Muǵalimim ǵarysh, ǵylym sózderin mysalǵa keltire otyryp, úıretti. Al maǵan Naýryz merekesi qatty unaıdy. Birinshiden, bul keremet mezgil, ekinshiden, jer jańaryp, kún uzarady. El bir-biriniń úıine qonaqqa baryp, dámdi taǵamnan aýyz tıedi. Byltyr Áıgerim esimdi qyz Kórisý merekesi jaıly aıtyp berdi. Ásirese, batys qazaqstandyqtar Naýryz merekesin erekshe toılaıdy. Brıtandyqtar jylqy etin jemeıdi. Siz London kóshesinen bir brıtandyqty toqtatyp, jylqy etin usynsańyz, ol qatty tańǵalatyn edi. Biraq men Qazaqstanda turyp, jylqy etin jeýdi úırendim. Óte dámdi. Óıtkeni ol óte paıdaly eken, quramynda holesterıni az, dámi til úıirer taǵam ekenin bilemin. Ózim brıtandyq bolsam da, qazir qazaqtar sekildi jylqy etin súısinip jeımin, – deıdi elshi Kerolın Braýn.
Qazaq tiline kún ótken saıyn ózge ult ókilderi tarapynan artyp kele jatqan qushtarlyqtyń bir kórinisi retinde taǵy bir mysaldy aıta ketýge bolady. «Qazaq arýy -2017» baıqaýyna Pavlodardan orys qyzy Vıktorıa Petrova qatysty. Ol júldeli oryndy almasa da, memlekettik tildi jetik biletinin ańǵartyp, qazaq halqynyń salt-dástúrine qatysty qoıylǵan saýaldarǵa tosylmaı jaýap berdi. Demek, memlekettik tildiń mártebe alyp, ómirdiń bar salasynda kórinýi evolúsıalyq jolmen birtindep damyp kele jatyr. Mundaı jaǵymdy kózqarastaǵy mysaldy júzdep keltirýge bolady. Jaqynda ǵana Almaty qalasynyń turǵyny Vácheslav Popov óziniń áleýmettik paraqshasynda jarty jyl ishinde qazaq tilin meńgerip, erkin sóıleýge úırenetinin aıtyp, eldiń aldynda ýáde berdi.
– Ózimniń qazaq tilin bilmeýimdi túpkilikti joıýǵa sheshim qabyldadym! SSRO kezinde týyldym dep aqtalmaımyn, ınternatta, keıinnen mektepte nashar oqytty demeımin. Meniń qazaq tilin bilmeýim – ol meniń jaýapkershiligim! Iaǵnı, jaýapkershiligimniń joqtyǵy! Men ony oqymaǵan ózim, qajet dep sanamaı, qıynsyndym, qoryqtym. Men qazir ózime jáne aınalamdaǵylarǵa, Qazaqstanda ómir súretin barsha qazaqtar men orystarǵa, basqa da ult ókilderine mynany dáleldegim keledi: Shynymen óz dástúrińdi, mádenıetińdi, halyqtar dostyǵyn syılasań, bir kezderi meniń ýkraındyq jáne evreılik arǵy atalarymdy óz jerinde qabyldap, sonaý 1927 jyly Túrkisib qurylysy, keıinnen 1941-1945 jyldary fashızmge qarsy tize búgip soǵysqan eldi syılasań. tilin úırenýge bolatynyn dáleldegim keledi. Olar maǵan jáne meniń otbasyma, meniń balalaryma osy jerde ómir súrip, beıbit ǵumyr keshý múmkindigin bergenderi úshin qazaq tilin alty aı ishinde úırenip, qazaq ádebıetin oqı alatyndaı deńgeıge jetýge ózimdi mindetteımin! Biz – baýyrlarmyz! Biz – bir qannanbyz! Biz – bir isti birge atqarýdamyz! – dedi Vácheslav Popov.
Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XXVII sesıasynda Qostanaı oblystyq fılarmonıasynyń baspasóz hatshysy Alla Chechetkına «qazaq tilin bilý bárimizdiń mindetimiz» dep aıtty.
–Men Qostanaı oblysynyń Amangeldi aýdany Tasty aýylynyń týmasymyn. Ultym –moldavan. Aty-jónim - Alla Chechetkına. Ózim qazaqtyń salt-dástúri men mádenıetinen sýsyndap ósken balamyn. Negizi, qazaq tilin bilý úshin, men sıaqty, kórshi Kúmis ájeniń myjymasyn jep ósý kerek. Al sizder, myjymanyń qandaı as ekenin bilesizder me? Qoldyń sary maıy qosylyp, myjylǵan ystyq taba nannyń dámi áli kúnge tańdaıymnan ketpeıdi. Degenmen, óz ata-anama da alǵys aıtqym keledi. Sol kisilerdiń aqylymen men qazaq synybynda oqydym. Saqypjamal degen alǵashqy ustazymnyń arqasynda qazaq tiliniń qasıetin sezindim. Qazirgi tańda Ahmet Baıtursynov atyndaǵy Qostanaı memlekettik ýnıversıtetinde jýrnalısıka mamandyǵy boıynsha magıstratýrada oqımyn.
Men qazaqtyń nanyn jep, sýyn iship óskendikten, eń aldymen qazaq tiline qurmet kórsetilýin talap etemin. Memlekettik tilde sóılemesek, bilýge tyryspasaq, bizdiń táýelsizdigimizge, egemendigimizge qosqan úlesimiz nemen ólshenedi? Barlyq qandas baýyrlarymdy qazaq tilin bilýge, súıýge, ómirine rýhanı azyq etýge shaqyramyn. Jahandaný zamanynda qazaqy tárbıe umytylmasa degen tilegim bar. Bizdiń aýylda qyz balanyń keshki ýaqytta kóshe kezip júrgeni uıat, ersi sanalatyn. Ózimnen keıin ósip kele jatqan sińlilerim de osy tárbıeden alshaqtamasa eken deımin, - dedi Alla Chechetkına.
Demek, budan shyǵatyn qorytyndy ne? Qazaq tiline degen qajettilik barǵan saıyn artyp keledi. Ony moıyndaýymyz kerek. Jalpy memlekettik tilge degen qajettilikti basqa emes, eń aldymen ózimiz týdyrýymyz kerek. Sonda ǵana ana tiliniń mártebesi artady. Qazaqtyń tilin tereń bilsek, sóılesek, ózge ulttarǵa moıyndatsaq, sonda ǵana memlekettik til damıdy.
Mıýa Baınazar
