Negizinde, qolda bar artyq aqshasyn banktegi depozıtke salý – halyqtyń arasynda eń kóp taraǵan ári qarapaıym ınvestısıa túriniń biri. Qandaıda bir bank bankrotqa ushyraǵan jaǵdaıda el úkimeti 5 mıllıon teńgege deıingi depozıttik salymdy qaıtaryp berýge kepildik beretindikten, mundaı salym bizdiń elde qaýipsiz qural retinde esepteledi.

Bul rette Qazaqstan ulttyq bankiniń derekterine súıensek, 2018 jyldyń aıaǵynda depozıttik uıymdarda jınaqtalǵan soma 10 trıllıon 100 mıllıard teńge bolǵan. Bul somanyń 3 trıllıon 900 mıllıard teńgesi jeke tulǵalarǵa tıesili. Al sol jeke tulǵalar 2 trıllıon 200 mıllıard teńgeni ulttyq valútamen ıaǵnı teńgemen saqtaıdy, al 1 trıllıon 700 mıllıard teńge kólemindegi aqshany shetel valútasymen ustaıdy. Jalpy, mamandardyń baıyptap otyrǵanyndaı qandaı da bir valútany tańdaý úshin onyń kýrsy men jalpy ekonomıkalyq ahýaldan habardar bolǵan jón. 

Bul rette, ekonomıs-sarapshy, bank sektorynyń mamany Toǵjan Shaıahmetova bylaı deıdi:

– Qazirde Reseı rýbli men ekonomıkasy turaqsyz bolyp otyr. Osyǵan oraı qaısybir ınvestorlar aqshasyn dollarmen ustaıdy. Sondaı-aq AQSH-tyń federaldy rezerv júıesi dollardy nyǵaıtýǵa áreket jasap jatyr. Muny eskergenderdiń de birazy qarjysyn dollarmen ustaýǵa mashyqtanǵan. Al endi Eýroaımaq elderiniń ekonomıkasy jandana bastady degen boljam jasaıtyndar evro baǵamyn baqylaýdan bir tanbaı otyr. Qytaı ekonomıkasy qarqyndy ósip, halyqaralyq tólemderde ıýán kóbirek paıdalanyla bastaǵandyqtan, bul valútanyń bolashaǵy zor dep eseptelinýde. Sóıtip, qazirde qarjy naryǵynda aǵylshyndardyń «jumyrtqany ár túrli sebetke bólip salý kerek» degen máteliniń róli joǵary bolyp otyr. Qazirde mýltıvalútalyq depozıtterge degen suranys bar. Halyqtyń birazy qolynda bar 5myń AQSH dollarynyń ózin dollar, evro, teńgege bólip salýdy jón sanaıdy. Óz basym halyqtyń mýltıvalútalyq depozıtterge beıimdele bastaýyn jón sanaımyn. Sondyqtan bank sektorynyń mamany retinde aıtarym, mýltıvalútalyq depozıtterge suranys bolashaqta artýy tıis. Osyǵan baılanysty qarapaıym halyq qolda bar qarjysyn teńge, evro, dollarǵa bólip bólip depozıtke salsa utylmaıdy dep oılaımyn. 

Áıtse de mamandar mýltıvalútalyq depozıtterge bolashaqta suranys artady degenimen, sondaı-aq elde aıyrbas oryndary arqyly dollardy qolma-qol satyp alý kóleminiń artqanyna da qaramastan bizdegi quzyrly tarap halyqty aqshany ulttyq valútada saqtaýǵa shaqyrady. Bul rette elimizdiń bas bankıri Erbolat Dosaev «Ulttyq bank tóraǵasy retinde ekinshi deńgeıli bankterde teńgedeı ashylǵan depozıtterdi saqtaýǵa keńes beremin. Óıtkeni ózimiz de qazir ekonomıkany dedollarızasıalaý saıasatyn (dollardy yǵystyrý) júrgizip jatyrmyz. Bul – bizdiń ekonomıkamyzdyń odan ary ósýi úshin jáne 30-30-40 qaǵıdasy tyǵyryqtan alyp shyǵa ma?

Sóıtip, mamandardyń birazy mýltıvalútalyq sebet ashý qajet dese, endi biri dollardy yǵystyrý úshin teńgelik depozıtterdiń syıaqysyn arttyrý qajet desti. Al endi qarjyger Jasulan Maqsutov bul rette mynadaı keńester usynady: 

A) Aqshany qaı valútada jáne qandaı mólsherde saqtaý kerek ekenin túsiný úshin sońǵy úsh jyldaǵy valútalardyń baǵamynyń qalaı ózgergenin zerttep otyrý kerek. AQSH dollary, evro jáne Qytaı ıýanin zerttep kórsek, sońǵy bir jyldyń ishinde álemdik turǵyda qytaıdyń ıýani (4,2%) óskenin baıqaýǵa bolady. Budan soń AQSH dollary (0,3%) ósse, al evro kerisinshe (1,2%) arzandaǵan. Budan shyǵatyn qorytyndy bir jyl buryn bul valútalarǵa aıyrbastalǵan aqsha aıtarlyqtaı ózgermes edi. Mine, valútalar naryǵynda osyndaı saýattylyqtar kerek. 

Á) Ókinishke qaraı, kapıtaldy qolma-qol aqsha retinde saqtaǵan ınflásıadan qutqarmaıdy, sondyqtan jıǵan aqshańyz qalaı saqtasańyz da jyl saıyn shamamen 5 paıyzǵa qunsyzdanyp otyrady. Bul ishki naryqtaǵy qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty bolǵandyqtan budan qoryqpaý kerek.

B) Qarjyny saqtaýda eń bastysy bankti durys tańdap alý qajet. Aqshańyzdy reıtıńisi joǵary bankterde ustańyz da únemi reıtıńteriniń ózgerýin baqylap otyryńyz.

V) Bırjada otyrǵan on sarapshynyń tek qana bireýiniń boljamy iske asady. Olaı bolsa sizdiń qolyńyzda tek qana ótken jyldardyń tájirıbesine súıenýińiz ǵana qalady. Sondyqtan sizderge usynarym – aqshalaryńyzdy: 30-30-40 qaǵıdasymen saqtaǵan jón. Bul degenińiz jıǵan qardyńyzydń 30 paıyzy dollar; 30 paıyzy evro nemese ıýán; qalǵan 40 paıyzyn teńge túrinde saqtaǵanyńyz durys. Teńgege basymdyq berý sebebim – ulttyq valútamyz retinde aqsha-nesıe saıasatyn júrgizý qajettiligi týyndaıtyndyqtan zańdylyq boıynsha osylaı etý mańyzdy. Jıǵan tergenińizdiń 40 paıyzy mindetti túrde ulttyq valútada bolýy tıis. Sebebi qandaıda bir jaǵdaı týsa Úkimet ulttyq valútada jıǵan qarjyńyzdy qaıtaryp berýge kepildik bere alady. Al bul senimdilikti arttyra túsetin tásil.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy