KASPII ATAÝY QAIDAN SHYQTY?

Jalpy tarıh jazýdyń eki túrli joly bar. Birinshisi, eshqaıda bultalaqtamaı, aqıqatyn jazyp, birde-bir suraqty jaýapsyz qaldyrmaý. Bundaı tarıhty, sol tarıhı oqıǵa, sol tarıhı ataýdy qoıǵan eldiń urpaqtary ǵana jaza alady. Buny ár-bir adamnyń óz ómirbaıanyn ózi ǵana jaza alatynymen salystyrýǵa bolar. Ekinshisi, sol oqıǵaǵa, sol elge qatysy joq adamdardyń syrttan kelip jazýy. Búgingi biz oqyp júrgen arabtar bylaı depti, parsylar men orystar olaı depti degenderimiz sol ekinshi topqa jatady. Bul týra, bir adamnyń ómirbaıanyn, ózge adamnyń jazǵanymen birdeı dúnıe. Dálel me? Tyńdap kórińiz?

2010 jyly Aqtaý baspahanasynan sheteldik «ADJIP KKO» kompanıasynyń tapsyrysymen Natalá Zadereskaıanyń «Mańǵystaýdyń qarashańyraǵy -Túpqaraǵan-» atty eńbegi jaryq kórdi. Kitaptyń túrli-tústi sýrettermen óte ádemi etilip bezendirilgeninen jáne onyń óte kóp mólsherde (bizdiń bulaı dep aıtýymyzǵa tolyqtaı quqyǵymyz bar, sebebi, bul kitapta ózgelerdegideı tıraj sany kórsetilmegen) eki tilde jaryq kórgeninen-aq bul kitaptyń aldyna qoıylǵan ózgeshe maqsatynyń bar ekendigi eshqandaı daý týdyrmaıtyn dúnıe ekeni anyq. Kitaptyń alǵy sózinde aıtylǵandaı, kitap birneshe jyldar boıy zerttelip jazylǵan. Men bul jerde N. Zadereskaıany kinalaýdan múlde aýlaqpyn. Árkim bilgenin, óresiniń jetken jerin jáne sonymen qatar aldyna qoıǵan maqsatyna jetý úshin jazady. Sanasy jetpegen jerin qaıdan jazsyn. Shyndyǵynda da, bul eńbekti zerttep oqyǵan adamǵa arnaıy tapsyryspen, arnaıy maqsatpen jazylǵany aıdan anyq baıqalady. Mysaly, ol erte kezeńderde Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyna bir kelip ketip, nemese syrttaı ǵana beıneleý nemese balama úshin aıtylǵan ataýlardyń bárin terip jınaǵan da, teńiz ataýy Kaspıı degen taıpanyń atynan qalǵan, ol taıpa qazir joq, ol taıpa ydyrap ózge elderdiń quramyna sińip ketken. Sondyqtan «Kim biledi, bir kezderi teńiz ataýy taǵy da birneshe ret ózgerer?» dep tujyrym jasaıdy. Mine bul eńbektiń arnaıy tapsyryspen jazylýynyń basty sebebi. Áıtpese, osy teńizdiń burynǵy ataýlaryn altyn ýaqytyńdy bostan-bosqa ótkizip, bútkil jer betindegi jazba tarıhtan bir teńizdiń ataýyn izdegenshe, Mańǵystaý kitaphanasynan Qazaqtyń shejire derekterimen tanyssań, nemese osy Mańǵystaýdyń kónekóz qarıalarymen suhbattassań jetip jatqan joq pa? Ol ataýlardyń da qaısysy shyn, qaısysy jalǵan ekeni bir Alla men Zadereskaıaǵa ǵana aıan. Sebebi, keltirgen derekterinde, olardyń qaı eńbekten alynǵany jóninde birde-bir silteme joq. Sonymen, kezekti Natalá hanymǵa bereıik:

«Eshbir uly ult teńizden jyraqta

ómir súrgen emes. Eshkim de teńiz

jaǵalaýynan alystaǵan uly ultty

kózine elestete almaıdy».

K.Marks.

Esimiń seniń – KASPII. Kaspıı teńizi nelikten Kaspıı atandy.

Kaspıı teńizi eki qurlyqtyń – Eýropa men Azıanyń túıisken jerinde ornalasqan. Pishini boıynsha Kaspıı latynnyń S árpine uqsaıdy. Kaspıı teńiziniń soltústikten ońtústikke deıingi ara-qashyqtyǵy shamamen 1200 shaqyrymdy, al batystan shyǵysqa deıingi qashyqtyǵy 400 shaqyrymdy quraıdy.

Budan ondaǵan, múmkin odan da kóp mıllıondaǵan jyldar buryn Kaspıı álemdik muhıt keńistiginen bólinip shyǵyp, óziniń derbes ómirin bastaǵan. Tarıhtyń belgili bir kezeńinde Kaspıı Qara teńizben ulasyp, ejelgi Tetıs muhıtyn quraǵan eken. Túpqaraǵan túbeginiń ońtústiginde ornalasqan «Qara azý» nemese Qara buǵazda teńiz sýy jer asty patshalyǵyna ketedi, sóıtip Kaspıı teńizi jer asty arnalary arqyly Qara jáne Azov teńizderimen baılanysyp jatady eken degen ańyz sol kezde paıda bolsa kerek.

Bizdiń teńizimiz áli Kaspıı atalmaı, kólemi úlken, jaǵalaýlary ózgeshe bolǵan kezderde de adamdar ony maqtanysh tutyp, súıetin. Óziniń paıda bolǵan kezeńderinen beri, teńizdiń ár halyq ózinshe ataǵan 70-ten astam ataýy bolǵan. Ejelgi grekterdiń «Illıada» jáne «Odısseıa» poemalaryn qurastyrǵan Gomer Kaspııdi óz týyndylarynda «Kún toǵany» dep ataǵan. Nelikten? Bul suraqty tek, eshqashan Kaspııde tań shapaǵyn qarsy alyp, keshki ýaqytta kúnniń uıasyna qonýyn teńiz jaǵasynda turyp tamashalaı almaǵan adam ǵana qoıary anyq.

«Tarıh atasy» atanǵan Gerodot óz jobalarynda Kaspııdi bylaı sýrettegen: «Eskekti kememen onyń uzyna boıyn 15 kún, al kóldeneńin segiz kún júzý kerek. Onyń batys jaǵalaýy arqyly kólemi óte úlken jáne bıik Kavkaz taýlary sozylyp jatyr».

Júzdegen jyldar boıyna Kaspıı mańyndaǵy jerler qupıa syrǵa toly amazonkalardyń otany dep sanalatyn. Ejelgi kezeńde Kaspıı teńiziniń shyǵys jaǵalaýyn ózderin masagetter dep ataǵan taıpa mekendegen. Bul taıpanyń kósemi Tomırıs esimdi patsha áıel bolypty. Parsy patshasy Kır osy erkin halyqty jaýlap alýdy kózdeıdi. Alaıda Kırdiń jospary júzege aspaǵan: masagetterdiń shabýylyn kútip, túnde qannen-qapersiz uıyqtap jatqan parsy áskerlerin tań qylań bere bastaǵanda dala jaýyngerleri tutqıyldan shabýyldap, talqandaǵan. Osy oqıǵa áıgili Tomırıs pen onyń jaýyngerleriniń oılamaǵan jerden, teńizdiń túpsiz tuńǵıyǵynan kenetten shyǵa keletini týraly ańyzdyń paıda bolýyna sebep boldy.

Bizdiń zamanymyzǵa deıin parsylar men grekter Kaspıı teńizin Gırkan teńizi dep ataǵan. Arrıannyń saqtaǵan ańyzyna súıensek, A. Makedonskıı tek Gırkanıa taýlarynan «orman aǵashtaryn kesip, palýbalary joq uzyn kemeler men grek úlgisindegi palýbasy bar kemelerdi jasaýdy» buıyrǵan. Gorgan (Djýrdjan) oblysy arada kóp ǵasyrlar ótken soń da Kaspıı keme qatynasynyń mańyzdy ortalyqtarynyń biri retinde belgili bolǵan.

Belgili geolog S. A. Kovalevskııdiń eńbekterinde Kaspıı Soltústik teńizi dep atalǵany kórsetilgen, al Qytaılyqtar ony Batys teńizi dese, assırıalyqtar Shyǵys teńizi dep ataǵan eken. Kaspıı teńizi – eń jyly teńiz. Onyń jaǵalaýynda jyldyń tórt mezgilinde de «jyly maýsym» bolatyny tek Kaspıı mańy turǵyndaryna ǵana emes, ózge aımaqtaǵylarǵa da belgili.

ΙΧ ǵasyrdaǵy arab ǵalymdary men jazýshylarynyń eńbekterinde teńiz Hazar dep atalǵan. Áli kúnge deıin Ázirbaıjan, Iran, Túrkimenstanda jáne ózge de shyǵys elderinde Hazar denızı degen ataýdy kezdestirýge bolady. Bul ataý iri túrik etnosy jáne hazar qaǵanaty-memlekettik qurylymynan shyqqan.

Χ ǵasyrda Hazar memleketin slavándardyń talqandaýyna baılanysty olar ózderin qorshaǵan ózge halyqtarǵa sińisip ketken. Alaıda bul halyqtyń tarıhy teńiz ataýynda saqtalyp qaldy. Venesıalyq zertteýshiler Marko Polo Garrıtsa Χ ǵasyrdyń basynda teńizdi Gleveshelan dep ataǵan.

Islam dininiń taralýy men Arab halıfatynyń shekarasynyń keńeıýine baılanysty teńiz arab jaýlap alýshylary men ǵalym-zertteýshileriniń erekshe kóńil aýdarǵan obektisine aınaldy. VIII-XI ǵasyrlardaǵy arab derek kózderinde Tabarıstan, Horezm teńizi dep te atalǵan eken. Iá, shynymen de, kún sáýlesine shomylǵan teńiz tolqynynyń qansha qubylǵan reńi bolsa, Kaspııdiń myń jyldyq tarıhynda sonshama ataýy bar.

Úlgisi, 1306 jyly Kaspıı teńizi men onyń jaǵalaýyn zerttegen zertteýshi Marıno Sanýto teńizge Georgıev teńizi degen jańa ataý beripti. Al, Amsterdam geografy jáne zertteýshisi R. Ottens teńizdi mavrlyqtardan alǵan ataýmen «Bogar-Karsýnskıı» teńizi dep atapty.

Budan júz jyl ótken soń reseılik kópes, saıahatshy Afanasıı Nıkıtın óziniń «Úsh teńizdiń arǵy jaǵyna saıahat» atty joljazba kúndeliginde (1466-1472 jj.) mynadaı málimetterdi keltiripti: «Men ózimniń úsh teńizdiń arǵy jaǵyna saıahatymda Derbent-Hvalyn teńizi arqyly, úshinshi Qara teńiz-Stambýl teńizi arqyly júzgenimdi jazdym»,-degen.

Afanasıı Nıkıtınniń jazbalary ortaǵasyrlyq Rýstiń tek ádebı qundylyǵynyń zor jádigeri ǵana emes, sondaı-aq baǵaly geografıalyq materıal bolyp tabylady.

Hvalyn teńizi týraly Pýgachev kótirilisi kezinde aıtylǵan orys halqynyń ánderinde de «dańqty Hvalyn teńizi» dep shyrqalypty.

Mońǵol shapqynshylyǵyna deıin orystar teńizdi Kók dese, túrikter Aq (Aq denız) dep, sondaı-aq Qara, Qyzyl teńiz dep te ataǵan eken. Jalpy alǵanda, ár halyq úshin bizdiń teńiz tolqynynyń túsi alýan bolyp qubylyp kórinse kerek.

Ejelgi jáne Orta ǵasyrlyq geografıalyq kartalardan-Abeskýn, Daılam, Kolzým, Sıhaı, Kúshik teńiz, Mazandaran, Gılán, Sırıa, Parsy, Pehlıvan, Baký, Astrahan, Salán, Shırvan, Mýgan, Alban, Kazvın, Saraı, Tabasaran ataýlary kezdesedi. Osynyń bári de bir ǵana Kaspıı teńizine baılanysty ataýlar bolatyn.

TEŃİZ QASHAN KASPII DEP ATALDY?

Erte zamanda Kaspııdiń ońtústik-batys jaǵalaýynda negizinen jylqy sharýashylyǵymen aınalysqan kaspı taıpalary mekendegen. Bul taıpanyń osylaı atalýyna onyń eń úlken jabyq sý qoımasy-Kaspıı kóliniń jaǵalaýyn mekendeýi sebep bolsa kerek. Bizdiń teńizimizdiń alǵash Kaspıı atalýy arab derekterinde kezdesedi.

Tarıhshylar b.d.d. İİ myńjyldyqta kaspı taıpalary «Kaspıana» dep atalatyn derbes memlekette ómir súrgen dep tujyrymdaıdy. Keıinnen olar óziniń memlekettik kúshi álsiregen soń Albanıanyń qaramaǵyna kirip, onyń bir oblysy bolǵan. Ýaqyt óte kele kaspı taıpalary alban halqymen, keıin ázirbaıjandarmen aralasyp, sińisip ketedi. Ejelgi halyq tarıh sahnasynan joǵalǵanmen, ol týraly ańyz máńgige saqtalyp qaldy.

Sol ańyzdardyń birinde bul halyqtyń óte aıbyndy, jaýynger halyq bolǵany jaıly aıtylady. Olardy Soltústik Ázirbaıjannyń strategıalyq pýnkti Derbentti qorǵaıtyn «Kaspıı qaqpasyn qorǵaýshylar» dep ataǵan.

Antıkalyq avtorlar bul halyq Kserkstiń parsylar áskeri quramynda (b.d.d. Vǵ.) soǵysqany týraly jazǵan. Sóıtip Kaspıı teńiziniń qazirgi ataýy onyń jaǵalaýyn mekendegen ejelgi taıpalar ataýynan alynǵany belgili boldy.

Arabtyq jazýshylar men tarıhshylar Ibn-Isfendıar, Ibn-Moskaveıh óz eńbekterinde orystardyń Kaspııge jasaǵan joryqtary týraly jazǵan. Orystar Kaspıı teńizi týraly IX ǵasyrda bilgen.

913 jyldary knáz Igordiń jasaqtary Kaspıı teńizin sharlap júrgen eken.

Túrikter Anatolıı jartyaralyn jaýlap alǵannan keıin Eýropadan Úndistanǵa baratyn saýdanyń burynǵy taptaýryn joldaryn paıdalaný múmkin bolmaı qaldy.

Sondyqtan ózge jańa joldardy izdestirý qajettiligi týdy. XVI ǵasyrda Qazan jáne Astrahan handyqtaryn jaýlap alǵan. Máskeý memleketi Úndistanǵa Kaspıı teńizi arqyly baratyn jol ashty. Bul jaı Uly Petr bılep turǵan kezde orys memleketiniń pozısıasyn kúsheıte tústi.

Kaspıı teńizi jaǵalaýyn ár kezeńde mekendegen talaı halyq tarıh qoınaýynyń qatparyna sińip joǵaldy.

Kaspıı – sý astyna batqan qalalardyń qupıasyn saqtaýshy. Onyń tereńinde áli kúnge deıin ejelgi órkenıettiń izderi jatyr.

Daýyl men kúshti jel Kaspııde jıi bolatyn kórinis. «Kaspıı daýylyn basynan keshirgen adamǵa, muhıt daýyly qorqynyshty emes» dep teńizshiler beker aıtpaǵan ǵoı.

Qater men qaýipke toly teńiz tolqyndary óz izderin tek tilemdengen jaǵalaýlarda ǵana qaldyryp qoımaı, sondaı-aq daryndy shyǵarmashylyq ıeleriniń ónerine de zor áser etken kezderi de barshylyq.

1899 jyly qysta Kaspııde bolǵan joıqyn tabıǵat apaty qazirgi Atyraý men Mańǵystaý oblystarynyń kóptegen eldi mekenderin zor shyǵynǵa ushyratyp, sý astynda qaldyrdy.

Qazaqtyń uly kompozıtory Qurmanǵazy bul qaıǵyly oqıǵany óziniń «Kóbik shashqan» kúıinde dombyradan kúı qylyp tókse, aıtýly aqyn Qashaǵan Kúrjimanuly «Topan» poemasynda jyrlaǵan.

Baıyrǵy zamandardan beri Kaspıı jaǵalaýynda dúnıe júzindegi barlyq dinderdi tutynatyn san alýan ulttar men ulystardyń ókilderi ómir súrýde.

Kaspıı teńiziniń jaǵalaýy- ejelgi órkenıettiń tarıhı eskertkishteri, alýan túrli halyqtardyń ulttyq qundylyqtary saqtalǵan ejelgi meken.

Birneshe jyldardan beri Mańǵystaý ólkesinde «Kaspıı – dostyq teńizi» atty halyqaralyq festıváldiń ótkizilýi de tegin emes. Bul festıválǵa Kaspıı aımaǵyndaǵy elderden daryndy adamdar keledi.

Kim biledi, bir kezderi teńiz ataýy taǵy da birneshe ret ózgerer?» (12-18 better).

Kitap túrli-tústi sýrettermen, óte ádemi bezendirilip eki tilde, qazaq jáne orys tilderinde jarıalanǵan. Kitaptyń qansha danamen shyqqany jaıly derek esh jerinde kórsetilmegen. Múmkin júz myń, múmkin odan da kóp. Sebebi, «kitaptyń eki tilde basylyp jarıalanylýy Shyǵys Kaspııdiń Túpqaraǵan atalyp júrgen bir buryshynyń erekshe tarıhyn oqyrmandarǵa molynan tanystyrýǵa múmkindik beredi» dep osy eńbektiń alǵashqy betinde kórsetilgen. Kitapqa óte-móte mol qarajat jumsalǵany óz-ózinen aq aıqyn kórinip tur.

«ADJIP QKO» kompanıasynyń basqarýshy dırektory Ýmberto Karrara bylaı dep kirispe sóz jazady: «Túpqaraǵan aýdany Mańǵystaý oblysynyń eń bir eliktiretin aýdany, jáne de ol Qazaqstan Respýblıkasynyń eń qyzyqty oblysynda ornalasqan.

Osy kitaptyń avtory Natalá Zadereskaıany eń joǵarǵy deńgeıde kórsetken bilimdiligimen quttyqtaı otyryp, birneshe jyl naqty zertteý nátıjesinde paıda bolǵan osy kitap, bolashaqta mańyzdy derekqor jáne baǵaly bilim quraly bolady degen senimdemin» dep atap kórsetedi. Onyń osy tujyrymynan-aq, bul eńbekti jaryqqa shyǵarýdyń basty maqsaty Mańǵystaýdyń shynaıy tarıhyn kórsetý emes, kerisinshe tarıhı shyndyqtyń betin «qyryq qabat kórpemen» qymtap jasyrý bolyp tabylady. Túpki oılary «Kim biledi, bir kezderi teńiz ataýy taǵy da birneshe ret ózgerer?» degen nıet-pıǵyldarynda ashyqtan-ashyq usynady. Bul usynys, bir qaraǵanda óz eliniń, óz jeriniń shejire-tarıhynan habarsyz adamǵa durys bolyp kórinetini anyq.

Al, óz tarıhyn bir aýyz sózben jazyp, sóz qadirin elden buryn tanyp, bir aýyz sózge toqtaǵan kónekóz Adaı qarıalarynyń derekterine súıensek, osy Kaspıı ataýynyń shyǵý tarıhy tómendegishe bolyp shyǵady:

- Kaspıı – taza qazaqsha ataý, Qas jáne Bı degen birikken sózderden turady.

Bul tujyrym «Sózderdiń durys aıtylý erejeleriniń jıyntyǵyn nemese durys aıtylý normasyn jáne ony qarastyratyn til biliminiń orfoefıa salasyna tolyqtaı sáıkes keledi.

Orfoefıalyq norma boıynsha jekelegen sózder ǵana emes, sóz tirkesteri de belgili bir zańdylyqqa sáıkes aıtylyp estiledi. Sózderdiń jáne sóz ishindegi, sóz tirkesteriniń quramyndaǵy bir nemese birneshe dybystardyń basqasha aıttylýyna ilgerindi-keıingi dybystardyń yqpaly mol bolady. Mysaly: dúısembi (jazylýy dúısenbi), sársembi (jazylýy sársenbi), ala geldi (jazylýy ala keldi), Qasbı (jazylýy Kaspıı) t.t.

Adamnyń aty-jónderinde orfoefıalyq normalardyń qoldanylatyny bar, ıaǵnı sózdiń negizgi tulǵasyn saqtap jazý mindetti dep eseptelmeıdi: Zeınolla (Zeıinolla emes), Aldońǵarov (Aldyońǵarov emes), Kenjahmet (Kenjeahmet emes) t. s. s.

- Alys, jaqyn kórshi elder, ıaǵnı olardyń daýysty dybystarynda «Q» áribi joqtarynyń bári osylaı atap, osylaı jazady. Osyǵan sáıkes «B» men «P» dybystary da ilgerindi yqpal retimen oryndaryn aýystyrady.

- Qastyń sóz túbiri As. Demek, bul ataýdyń barlyq qupıasy osy As sózinde jatyr. Al, As degenimiz eń joǵarǵy dúnıe, eń joǵarǵy uǵym jáne solardyń eń bıik shyńy. Mysaly: Adam – Allanyń alǵashqy jaratqan sanaly tirshilik ıesiniń jıyntyq ataýy. Adam – Ata-Ana (Amazonıa) degen sózdiń shyǵý tórkini osy. Adam denesiniń ár músheleriniń ataýlary osy Adam atamyzdyń ótken tarıhyna baılanysty. Adam denesiniń ataýynan oryn alǵan Adamnyń, Rýdyń, Eldiń attary Adam atanyń qarashańyraǵy kimder degen suraqqa tolyqtaı jaýap beredi. Al, Adaıǵa kelsek, Ad atasy, nemese áýlettiń basy bolsa, Aı – áıel (ana) anasy, sonymen qatar balasy, urpaǵy, jalǵasy, ıaǵnı aıaǵy degendi de bildiredi. Soǵan sáıkes, Adam denesiniń ıyqtan joǵarǵy múshesi Bas dep atalady. Adam denesiniń búkil basqarý júıesi osy bastyń aýmaǵynda, nemese ishinde ornalasqan. Osy Bastyń astyna qoıatyn bıik tósenishti jastyq desek, osy sózden basshy, bastyq, basqarý, basqarýshy degen sózder dúnıege kelgen. Osy Bastyń aýmaǵyndaǵy, nemese ishindegi ataýlardyń bári Adam ata urpaqtarynyń el, ult bolyp uıysyp, adamzattyń uly mádenıetin jasaýǵa úles qosýǵa basshylyq jasaǵan jeke tulǵa, rý, ulttyń ataýy bolyp tabylady. Mysaly, Qulaq – birikken sóz. Sóz túbiri Qý (Qudaı), Ul, Aq (Saq) degen ataýlardan turady. «Sybyrlaǵandy Qudaı estimeı me?» degen sóz tirkesteriniń shyǵý tegi men óz qulaǵyńmen estigenderińniń aqıqat bolatyny da osy.

Al, Bastyń sóz túbiri - As emes pe?! Demek, As – jıyntyq ataý, joǵarǵy basqarý júıesi. Osy aıtqanymyzǵa jerden joǵarǵy búkil ǵaryshtyq keńistikti Aspan dep ataýymyz tolyqtaı dálel bola alady. Soǵan sáıkes Uly Jaratýshy - Allanyń da mekeni jerde emes aspanda delinedi. Kúni búginde de óz isiniń asa bilgirin Asstar dep ataýy osydan. Endi osynyń ústine búkil taǵam qoıylatyn jaımany Dastarhan dep ataıtynymyzdy qosyńyz. Dastarhannyń da sóz túbiri As, quramynda Ar (ár azamattyń qorǵaýǵa tıis ary – Imany (senimi), Atamekeni (otany), Otbasy emes pe?!), Astar, Han (bıleýshi) degen uǵym tur. Osyǵan sáıkes, búkil Qazaqta As pen Dastarhannan uly joq delinedi. Maqal: «As adamnyń arqaýy». Atam Qazaq ta Tipti Asty Qurannan da joǵary qoıady. Odanda basqa búkil dándi daqyldy Astyq deıtinimiz taǵy bar.

Osy As sóziniń basqarý júıesine qatysty jıyntyq ataý ekendigin bildiretin taǵy bir sóz Astana. Al, Astanada búkil basqarý júıesi ornalasqan joq pa?

Astana – qysqartylǵan sóz. As (Asstar), Stan, Tana, An, Ana degen birikken sózderden turady. Ózderińiz kórip otyrǵandaı bul jerde de sóz túbiri, nemese osy ataýdyń shyǵý tegi As, ıaǵnı Asstar atalǵandar. Endi osyǵan qazaq halqynyń ómirden ótken ata-babalaryna arnap beretin sadaqa-jıyndaryn As dep ataıtynyn qosyńyz.

Bul jerde bizdi oılandyratyn basty bir másele bar. Ol qazaq halqynyń óz eliniń ortalyǵyn Astana, Astana jurt dep ataıtyndyǵy. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, A-stan-a ataýynyń quramynda, ıaǵnı qaq ortasynda Stan degen túbir sóz tur. Demek, «stan» bizdiń tól sózimiz. Bul ataý kezinde qazaq dalasynyń ortalyǵy, ıaǵnı Ortalyq Qazaqstan oblysyndaǵy Qazyǵurt (Qazyq jurt) taýynda dúnıege kelgen. Nuq paıǵambardyń kemesi toqtaǵan Jýdy taýynyń basy eń alǵashqy «stan» (eki-úsh kúrke jáne ýaqytsha turaq) boldy.

Qazaqta «Stan» degen túbir sóz tek qana ekinshi býynda qoldanylady. Astana, astan (aýrý astan, daý qaryndastan), dastan, jastan, bastan (O, bastan-aq), oqystan, ustaný, ustanbaý, bostandyq, lastaný t.t. bolyp kete beredi. Iaǵnı, adam balasynyń mynaý tirshiligi qaıdan bastaldy? degen suraqqa Nuq paıǵambardyń alǵashqy turaǵy «Stannan» - Túrkistannan bastaldy dep jaýap beredi. Olardyń sol keme toqtaǵan jerden keıingi qonystanǵan jeri, ıaǵnı qos-qostan úı tikken jeri Qostanaı. Sol qosty tikkender Adaıdyń úshinshi býyn urpaǵy jáne ekinshi nemeresi Qosaılar. Bul uǵymdardyń barlyǵynyń sóz túbiri (óz túbi, atasy) Os bolatyny osydan. Bul daýǵa da, kúmánǵa da jatýǵa tıis emes.

Soǵan sáıkes, orys tilinde «stanısa» (úı sany 2-3 úıden turatyn kishkentaı eldi meken) jáne ýaqytsha turaq «stansıa» (poezdardyń 5-10 mınýt aıaldap ótetin jeri), polevoı stan (eginshilerdiń ýaqytsha turaǵy), «ohotnıchı stan» (ańdy bir jerde jatyp máńgi aýlamaısyń), «senokosnyı stan» (bir jerdiń shóbin máńgi shappaısyń, 2-3 kúnnen keıin basqa jerge aýyp qonasyń) delinse, bul sóz parsy tilinde sol eldiń shet aımaǵyndaǵy kólemi kishkentaı eldi meken (provınsıa) degendi bildiredi.

Osyǵan sáıkes eń alǵashqy keme toqtap, kemedegilerdiń turaqtaǵan jeri men eli Astana jurt dep atalyp keledi. Osy úlgini basshylyqqa alǵan búkil álem elderi óz elderiniń basqarý júıesi ornalasqan qalasyn Astana nemese Bas qala dep ataıdy. Astanasy (bas qalasy) joq el bolmaıdy.

Tarıh taǵlymy: Keleshek te Mańǵystaý men Túrkistandy búkil álem elderiniń rýhanı astanasyna aınaldyrý jáne ony moıyndatý keler urpaqtyń abyroıly boryshy bolmaq.

- Qas bı ataýynyń Qazaq shejiresindegi týǵan halqyna jeruıyq izdegen Asan qaıǵy atalǵan, Asan bı atamyzdyń esimimen sáıkes bolýy da bekerden-beker emes. Iá, Iá, Kádimgi Túmen Baltabasuly atamyzdyń «Mańǵystaý» atty tolǵaý jyryndaǵy:

«Mańǵystaý – Mashaıyqtyń jatqan jeri,

Qasıet, keremeti tasqan jeri,

Jer júzin jelmaıamen jeti aınalyp,

Aýǵanǵa Asan bıdiń asqan jeri» delinetini osy jer. Asan birikken sóz. As jáne an degen eki sózden turady. Negizi As Mannyń balasy, urpaǵy degen maǵyna beredi. Asan atanyń atamekeni Mańǵystaý.

«Halqynyń qamyn oılaǵan

Burynda ótken erler kóp,

Asan bı dep aıtady

Oılaǵan aqyl keńnen dep,

Jel maıa minip qyryq jyl

Tynym tappaı jelgen dep,

Jer júzin barlap kezgen dep

Baıtaq jurtyn bastapty

Ketken eken sert etip

Endi qaıtyp kelmen dep» (Sáttiǵul «Amanat» Almaty-1996. 127 bet).

- Bul jerge «Q» áribi nege qosylady degenge kelsek, Qasbı sóziniń birinshi

býyny «Qa» Qazaq atamyzdyń aty. Qazaqta «Qaz» turý (sábı balanyń alǵash ret óz aıaǵynan tik turýy), qaz basý, qaz-qaz basý «óz erkimen alǵashqy aıaq basyp júre bastaýy), at ústinde tik tursa nemese tóbeniń basynda qaraýyl qarap jalǵyz turýdy «qazdıý», «qasqaıý» (qaqqan qazyqtaı bolyp, qazdyıyp nemese qasqaıyp qarsy turdy), «qazyq» - nyq turý, «qaz-qalpy» degen tirkestegi «qaz» - eshbir ózgerissiz, alǵashqy naǵyz beınesi degen orynda jumsalady. Al, Temirqazyq (juldyz) – bir orynnan qozǵalmaıtyn, adastyrmaı jol silteıtin baǵdar retinde qoldanylady. «Qas» degen sózde osy maǵynany beredi. Aıyrmasy, «qaz» degen sóz bútkil jer betindegi alǵashqy memlekettik qurylymdy bildirse, «qas» sózi «jaýyna qasqaıyp qarsy tura alatyn», «qas batyrlardan» turatyn myqty memlekettik qurylym degendi bildiredi. Demek, Kaspıı teńiziniń aty da «qazaq» memlekettiginiń atyna sáıkes qoıylǵan. Maǵynasy, Qazaq búkil álemniń bas bıi degendi bildiredi.

- «Kavkaz» taýy da qazaqtyń atynan shyqqan. Qazaqta ony ejelgi jyr, shejirelerde «Qap taýy» dep ataǵan. «Qap» taýy ushy-qıyry joq, búkil álemdi orap alatyn taý, ıaǵnı bıiktik ólshem-mejesi bolǵan meken jaı. «Qap» taza qazaq sózi. Bul sóz kúni búginde de bizde qoldanysta bar. Kez kelgen zatty ishine salatyn matadan (kenepten) jasalǵan ydys retinde qoldanylady. Bul, aldyńǵy Qap sóziniń balama maǵynasy. Sonda «Kapqazdyń» maǵynasy – Qazaqtyń uly taýy bolyp shyǵady.

«Kavkaz» taýynyń aty «qaz», «qazaq» sózinen shyqqanyn jáne qazaqtardyń (kasahı) bizdiń zamanymyzdan buryn Kaspıı teńiziniń batysynda turatyn kún taıpasy ekenin Chehoslavakıa akademıgi B.Groznyı men akademık I.Ia.Marrda kórsetedi.

Kavkaz – Qap jáne Qaz degen eki birikken sózden turatyn taza qazaqı ataý. Bul jerde Qazdyń (qazaqtyń) Qap sózinen keıin turǵany, Qaptyń sóz túbiri Ap (apa), ıaǵnı ana degendi bildirip, qazaqtyń Úsh ananyń balasy ekendigin kórsetip tur. Bul tujyrymymyzdyń kim-kimdi de moıyndatar, taǵy bir bultartpas dáleli, Taý degen sózdiń ózi Aýa anamyzdyń esimi ekendigi. Taý menen Aýa anamyzdyń esiminiń «Aý» degen bir túbirden bolatyny osy. Sóz túbiri jańylyspaıdy.

- Kaspıı sóziniń Qas bı degen uǵym beretininiń taǵy bir basty dáleli, Qazaqtyń uly taýy atalǵan Qap taýy osy Kaspıı teńiziniń arǵy betinde ornalasqan. Al bergi beti Qaz Adaılardyń atamekeni Mańǵystaý, Qazaq memlekettigi emes pe?! Sonda, bizdiń atalarymyzdyń óz jeriniń qaq ortasynda ornalasqan teńizdi Qas bı dep atamaı, basqasha ataýy múmkin be?!

Kaspıı sózindegi «Pı» diń, «Bı» degen maǵyna beretindiginiń taǵy bir basty dáleli, bul kúnde Qap taýynyń arjaǵynda turatyn Alban eli (Albanıa) Qap taýyn «Taý bı» dep ataǵan. Sol Albanıa men Qazaqtyń Uly júziniń (Aqarys) quramyndaǵy Alban rýynyń tegi bir, soǵan sáıkes tańbalary da birdeı. Demek, Taý bıdiń baýraıyndaǵy teńizdiń Qas bı atalýy óte oryndy bolyp shyǵady. Taý bı «úsh anadan týǵan» qazaqtyń laqap aty. Onyń keıinnen Qapqazǵa (Kavkazǵa), ıaǵnı qazaqtyń Qap taýyna aınalýynyń syry osy. Sońǵy ataýdan biz uly, bıik degen sıaqty jalpylama ataýdyń anyqtalyp, naqty Qazaq atymen atalǵanyn kóremiz.

- «Ólkemizge belgili shejireshi İzbasar Shyrtanov kóne basylymdarda Kaspıı jaǵasyna (Mańǵystaý) ornalasqan Sultanepe áýlıeniń esimi «Gobbı» dep atalǵandyǵyn keltiredi, bul sirá túrikpenniń «kóp bı» degen sózi bolsa kerek» (S.Qondybaı «Mańǵystaý men Ústirttiń kıeli oryndary» Almaty-2000. 96 bet).

- Bul jerde óte úlken kólemde qarajat shyǵaryp, kitapqa tapsyrys bergender Túpqaraǵan aýdanynyń ákimshiligi emesi aıdan anyq, sebebi, olar tapsyrys berer bolsa, osy Mańǵystaýda ólke tarıhyn zerttep júrgen bilikti de, bilgir jergilikti azamattarynyń bireýine bergen bolar edi. Al, bul ólke de mundaı azamattar jetkilikti. Mysaly, basqalaryn bylaı qoıǵanda, osy ólke tarıhynan habar beretin otyzdan astam kitaby jaryq kórgen bir ǵana Ábilqaıyr Span aǵamyzdyń ózi nege turady?! Demek, kitaptyń qojaıyny ADJIP QKO kompanıasyn qurǵan sheteldik memleket. Demek, N.Zadereskaıaǵa tapsyrys bergen de solar. Olardyń alǵa qoıǵan maqsat-murattary da birdeı, Kaspııdiń (Qasbı) atyn ózgertýge alǵy sharttar jasaý. Áıtpese, «Kim biledi, bir kezderi teńiz ataýy taǵy da birneshe ret ózgerer?» degen oıdy kóldeneń tartýdyń eshqandaı qajettigi joq edi?! Aýdan basshylyǵynyń óz tiline, óz eline, óz jerine ıe bola almaı, buǵan jol bergeni, árıne óte ókinishti-aq.

- N.Zadereskaıa hanym ózge ulttyń (orys) ókili bolǵandyqtan onyń da óz ultynyń múddesin alǵa qoıatyny túsinikti jaǵdaı. Áıtpese, onyń myna sózderi sonyń aıǵaǵy emes pe?!

«Budan júz jyl ótken soń reseılik kópes, saıahatshy Afanasıı Nıkıtın óziniń «Úsh teńizdiń arǵy jaǵyna saıahat» atty joljazba kúndeliginde (1466-1472 jj.) mynadaı málimetterdi keltiripti: «Men ózimniń úsh teńizdiń arǵy jaǵyna saıahatymda Derbent-Hvalyn teńizi arqyly, úshinshi Qara teńiz-Stambýl teńizi arqyly júzgenimdi jazdym»,-degen.

Afanasıı Nıkıtınniń jazbalary ortaǵasyrlyq Rýstiń tek ádebı qundylyǵynyń zor jádigeri ǵana emes, sondaı-aq baǵaly geografıalyq materıal bolyp tabylady».

Al, shyndyǵynda orys otarshyldyǵynyń Kaspıı teńiziniń jaǵasyna aıaq basqany kúni keshegi H1H ǵasyr emes pe?! Menińshe, bul qazaqtyń bes jasar balasyna da belgili jaǵdaı. Sondyqtan, Afanasıı derekteriniń qundylyǵy tek qana orystar úshin ekendigi aıdaı aqıqat.

Endi osynyń ústine osy Mańǵystaýdy jaýlap alýǵa kelgen, osy jerdiń birden-bir ıesi jergilikti halyqpen basqynshylyq soǵys júrgizý kezinde qaıtys bolǵan patsha «Áskerleriniń (jaýyngerleriniń) beıitin» Mańǵystaýdyń «Kıeli oryndarynyń» qataryna qosýy, endi bul biz úshin baryp turǵan óreskel, shekten shyqqandyq ekendigin qosyńyz. Myń jerden «sózińe bal qosyp» saırasań da «Jaýlaýshynyń» ózi de, beıiti biz úshin ıe de, kıe de, kıeli de bola almaıdy. Kim-kimge de aıtarymyz, bundaı taqyrypqa aıaqty baıqap basqan durys. Bul jerdiń ıesi de, kıesi de áli óz oryndarynda sol ótken Ata-babalarynyń oshaǵynda otyn jaǵyp otyrǵanyn umytpaǵan jón.

- N. Zadereskaıanyń «Kaspıı teńizi jaǵalaýyn ár kezeńde mekendegen talaı halyq tarıh qoınaýynyń qatparyna sińip joǵaldy» degenine kelsek, ol halyq eshqashan da, eshqaıda da joǵalyp kórgen joq. Olardyń bári sol burynǵy ata mekenderinde áli otyr. Al, el, memleket ataýlarynyń ózgerýi zańdy qubylys. Mysaly, osydan myń jyldan asa ýaqyt buryn búgingi Reseıdiń aty da, zaty da joq bolatyn.

- Kaspıı (Qas bı) ataýy Qazaqtar úshin áli sol burynǵy ataýymen atalyp keledi. Ony ár túrli ataýlar men atap júrgender Teńiz jaǵasyna qara basynyń qamy úshin aqsha izdep, paıda tabý úshin, saýda jasap kelip ketken Afanasıı sıaqtylar.

- Tarıhı derekterge súıensek, bul teńiz san myń jyldardan beri Qas bı (Kaspıı) dep atalyp keledi. Bul teńiz ejelgi Tetıs muhıtynan ajyraǵan Azaý (Azov), Qasbı (Kaspıı), Jerorta jáne Qara teńiz atalǵan tórt teńizdiń biri. Ózderińiz kórip otyrǵandaı tórteýiniń de ataýy taza qazaq tilindegi ataýlar. Bul ataýlar Adam, Adam bolyp, tili shyǵyp, sóılegennen bergi aıtylyp kele jatqan ataýlar. Sóz túsingen adamǵa bul degeniń eń alǵashqy adamdardyń da osy tilde sóılegenin kórsetse kerek. Bul jaıly N. Zadereskaıa da shyndyqtyń aýlynyń ústinen attap kete almaǵan. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, onyń keltirgen dereginde Kaspıı ataýy budan tórt myń jyldan ary da belgili bolǵan. Onyń ber jaǵynda kim qalaı atasa da sol ataý áli kúnge deıin saqtalyp keledi. Demek, Kaspıı (Qas bı) basynda naqty bir adamnyń, soǵan sáıkes rý, taıpanyń ataýy bolǵanymen, keıin olardyń tikeleı urpaqtary úshin jalpy ataýǵa aınalǵan. Sóz maǵynasy Taý bı, Bas bı, Bas batyr, Qas batyr, Qas arý, Qas sulý, Qas mergen, Has aqyn, Qas sheber, Qas dushpan, Han táńiri sıaqty kez kelgen uǵymnyń eń bıik shyńy men eń joǵarǵy shegin bildiretin jalpylama ataý. «Has quldardaı túni boıy tik tursam» (Qoja Ahmet Iasaýı). Áıtpese, bul ataý ózge ataýlar sıaqty áldeqashan tarıh qoınaýyna sińip, joǵalyp ketken bolar edi. Barlyq kúmándilik pen dúdámal tujyrymdarǵa Qaspııdiń As degen sóz túbiri toıtarys bere alady. As sózi qazaqtyń tól sózi ekendigi de eshqandaı daýǵa jatpaıtyn dúnıe.

- Al «Bı» degen sózdiń maǵynasyna kelsek Qazaqta «júzden júırik, myńnan tulpar» degendeı kóp ishinen neler daryndy, aıtqysh, suńǵyla áńgimeshiler, aqyndar, ánshi-kúıshiler, sheshender shyqqan. Ondaı ónerli adamdar bilgenderin el ishine jarıa etip, zerdesine uıalatqan. Nebir ushqyr oılar men ǵajaıyp túıin-tujyrymdar aýyzdan-aýyzǵa jetip, halyqtyń keregine jarap, el jadynda uzaq saqtalǵan. Búkil eldiń, qoǵamnyń bir-birimen ara-qatynasy aýyzeki júrgizilip, barlyq is daý-talqy sıaqty máseleler júzbe-júz, oraı kóz, shyraı júz sheshilip otyrǵan. Bul másele tutastaı alynǵanda sóz ónerine tikeleı qatysty. Búkil qazaq balasy túıini tabylǵan bir aýyz sózge toqtaǵan. Sol arqyly nendeı másele bolsa da tıanaǵyna jetip otyrǵan. Osyǵan oraı atalarymyz bizge «Júıeli sóz júıesin tabar, júıesiz sóz ıesin tabar» degen maqal qaldyrǵan. Budan biz oryndy jerinde aıtylǵan sózdiń baǵasy artyp, baılamy pátýalana túsetinin kóremiz.

Sheshender sózi, bıler pikiri aıtylǵan jerinde tez jattalyp, úlgi-ónege kúıinde halyq jadynda saqtalyp qalǵan. Jalpy tilimizde bı, sheshen sózderi áldeqashan birigip, birtutas uǵym berip, kirigip ketken. Alaıda, bı bolý úshin bir ǵana sóz sheberligi jetkilikti bolyp shyqpaıdy. Bı bolý úshin eń aldymen eldiń tarıhyn, salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, dili men dinin, el basynan buryn-sońdy bolyp ótken oqıǵalardy, tarıhı bolǵan, ótken qaıratkerlerdi (artyna óshpeıtin is pen iz qaldyryp, urpaqqa úlgi bolǵan paıǵambarlar men áýlıelerdi, danalar men danyshpandardy, handar men qaǵandardy, ózderinen buryn ótken bıler men sheshenderdi), tipti bári-bárin, ıaǵnı jaqsysyn da, jaǵymsyzyn da bilip, tanyp, júıelep otyrýy birden-bir qajettilik bolǵan.

Atalarymyz eki sóılemegen. Maqal: «Erdiń eki sóılegeni ólgeni».

Halyqtyń dúnıege kelip, tili shyqqannan beri qaraı jasap, jadynda saqtalyp, urpaqtan-urpaqqa ulasyp, saqtalyp kele jatqan telegeı-teńiz ádebı, rýhanı murasy óz sabaqtastyǵyn úzbeı búgingi kúnge jetti. Atam zamannan beri, ıaǵnı Atalarymyzdyń tili shyqqannan beri osy kári Qas bıdiń jaǵasyndaǵy kári Manqystaýdy mekendep otyrǵan qazaq elinen neler aıtqysh, tapqyr, kóripkel, sýyryp salma bilgishter shyqqan. Olardyń ár oı-tujyrymdarynyń ón boıynda qazaq eliniń shynaıy tarıhy: olardyń erligi men eńbegi, aqyl men armany, turmysy men salty, dástúri men ǵurpy, dili men dini beıneli kórinis beredi. Olardyń qataryna Móńke bı, Maıqy bı («túgel sózdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bı»), Aıaz bı (artyna «Aıaz bı álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil» degen ulaǵatty sóz qaldyrǵan), Tóle, Qaz daýysty Qazybek, Áıteke, Syrym, Ájibaı, Seıit, Ermembet, Mátjan t.b. bılerdi aıtýǵa bolady. Atam qazaqtyń «Bı bol, bı bolmasań, bı túsetin úı bol» degen batasy, «toqsan aýyz sózdiń, tobyqtaı túıini» bolmaq.

«Qazaqtyń ulttyq úrdisinde bı ózinen keıin el sózin ustaıtyn dilmar jasqa batasyn bergen. «Qara qyldy qaq jarǵan» atalarymyz el sózin ustaýdy tek óz balalaryna ǵana emes, jaqyny, tipti atalastyǵy, aǵaıyndyǵy joq basqa adamdarǵa da bergen. Mysaly, Qaz daýysty Qazybek bıdiń bıligi óz urpaǵy Alshynbaıǵa deıin kelse, Arǵyn Aqjol bıdiń bıligi satylap Keńgirbaıǵa jetken. Keńgirbaı bılik tizginin óz urpaǵyna mıras etpeı, týysynyń balasy Óskenbaıǵa ustatqan. Óskenbaıdan – Qunanbaı, odan – Abaı. Bizdiń Adaı elinde de sol dástúr saqtalǵan. Mysaly, Shegem Tobysh Kóben bıdiń bıligi jıeni Mátjanǵa buıyrǵan. Al Ermembet óleriniń aldynda batasyn qonystas, óristes aǵaıyn Aqbota Qabylǵa beripti. Qabyl elinde 20 jyldaı ádil bılik qurǵan» (Á.Span «Qaırolla Erejepov» Almaty-2003. 16 bet).

Bı sózinen tómendegideı maǵynalary bar sózder jasalǵan: bılik, bılik aıtý (tórelik aıtý), bıleýshi (laýazym, bılik ıesi), bılep-tósteý, bı-bolys, bı bıleý (adam kóńil-kúıiniń sharyqtaý shyńy), bıbi (Aısha bıbi), bıke, bıdaı (astyq bitkenniń tóresi), bılik, bılik qumar, bıik, bıikteý, bıiktetý, bıe (qulyndy bıe) t.t. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, bı degen sóz túbirinen jasalǵan sózder tek qana «eń joǵarǵy» degen uǵym beredi.

«Bul kúndegi Adaıdyń

Qonysy edi ıelengen

Mańǵystaý, Jańǵaq, Alaqyr

Joǵary menen tómennen

Saryarqa sala ózennen

Táńirdiń bergen halqy edik

Keregin taýyp kenelgen.

Baıqasaq, neler shyqqan joq

Qalyń Adaı kólemnen?

Shejire-sheshen bı shyqty

Keńes aıtqan tereńnen» (Sáttiǵul Janǵabyluly «Amanat» Almaty. 1996. 157

bet).