Karantın men oqshaýlaný rejımine qaramastan Parlament óziniń zań shyǵarýshylyq qyzmetin toqtatpaıdy. 14 sáýirde Senatqa «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jıyndardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly» zań jobasy usynyldy. Zań jobasynyń qandaı ereksheligi bar?

Birinshiden, kópshilik zań jobasyn talqylaýǵa jáne ázirleýge óte belsendi qatysty. Qujat tujyrymdamasyn daıyndaý kezeńinde birneshe qalalarda, sonyń ishinde aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Dáýren Abaevtyń qatysýymen birneshe qoǵamdyq tyńdaý ótti. Ásirese, mınıstrdiń Almaty men Qaraǵandydaǵy azamattyq qoǵam ókilderimen kezdesýleri óte qyzyqty ótti. Zań jobasy sonymen qatar HAQ jáne Talda.kz ınternet-alańdarynda, sondaı-aq halyqaralyq uıymdardyń (EQYU, USAID, BUU Adam quqyqtary jónindegi Joǵarǵy Komısarynyń Keńsesi) jáne Germanıa, Ulybrıtanıa, Nıderlandy jáne AQSH elshilikteri ókilderiniń qatysýymen talqylandy.

«Mıtıńiler týraly» zań jobasyna qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵy túsinikti – bul Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi alańynda bastaý alǵan jáne Prezıdent Q.K. Toqaev tarapynan qoldaý tapqan saıası reformalar toptamasyndaǵy mańyzdy sátterdiń biri. Qujat «estıtin memleket» tujyrymdamasyn júzege asyrýǵa baǵyttalǵan.

Sondaı-aq zań jobasyn ázirleý jónindegi jumys tobyna qoǵam qaıratkerleri, Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń músheleri – Erlan Saırov, Marat Bashımov, Murat Ábenov, Asylbek Qojahmetov, Muhtar Taıjan jáne basqalar kirgenin atap ótken jón.

Azamattyq qoǵamnyń zań jobasyn jasaý boıynsha jumystarǵa osyndaı keń kólemde qatysýy barynsha lıberaldy jáne progresıvti qujat daıyndaýǵa múmkindik berdi.

Ekinshiden, zań jobasy boıynsha jumys karantın jáne oqshaýlanýdyń erekshe jaǵdaılarda júrgizildi. Sonymen birge, jumys tobynyń quramyna kirgen qoǵamdyq belsendiler men sarapshylardyń pikirleri boıynsha, onlaın-talqylaýlar zań shyǵarýshylyq jumystaryna tereń enýdi qamtamasyz etýge múmkindik berdi. Qazaqstan tarıhynda alǵash ret sıfrlyq tehnologıalardyń zańnamalyq jumysta keńinen qoldanylýy oryn alǵan shyǵar. Bolashaqta bul tájirıbeni zań shyǵarýshylyq úrdiste qoldanǵan jón.

Zań jobasynyń mańyzy men ózektigi ony talqylaý men qabyldaýdyń karantınnen keıingi kezeńge aýystyrylmaǵandyǵymen túsindiredi, bul jaǵdaıda qujat ne kúzde, ne 2021 jyly ǵana qabyldanatyn edi. Bul jaǵdaıda azamattyq qoǵam kúzgi saıası maýsymǵa 1995 jylǵy, barynsha eskirgen mıtıń týraly zańmen keletin edi. Biraq osy jyldyń kúzinde saıası kúshter parlamenttik saılaý naýqanyna daıyndyqty tómen deńgeıde bastaıdy. «Mıtıńiler týraly» zań saıası qoǵamdyq keńistikti retteıtin qujattardyń eń mańyzdysy retinde jańa jaǵdaıǵa sáıkes kelýi kerek ekendigi de anyq.

Úshinshiden, mıtıńter týraly qazaqstandyq zań postkeńestik keńistiktegi eń lıberaldy bolyp shyqty. Eń aıqyn aıyrmashylyq – mıtıńter men beıbit jıyndardy uıymdastyrý (eskertý nemese ruqsat berý) qaǵıdattary jáne ótinimdi berý men qaraýdyń sońǵy merzimi.

Senatqa engizilgen «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly» zań jobasynda mıtıńilerdi uıymdastyrýdyń eskertý qaǵıdaty belgilendi jáne habarlama is-sharany ótkizýden 5 jumys kúni buryn usynylýy kerek.

Reseıde de eskertý qaǵıdaty bar, alaıda mıtıńke qatysý týraly ótinish «kópshilikke arnalǵan is-shara ótetin kúnge deıin 15 k8nnen erte emes jáne 10 kúnnen keshiktirilmeı berilýi kerek».

Qyrǵyzstanda – eskertý qaǵıdaty, ótinish berý merzimi «kúntizbelik 12 kúnnen keshiktirilmeıdi».

Ózbekstanda «Azamattardyń mıtıńileri, jıyndary jáne demonstrasıalary týraly» zańy alǵash ret ázirlenip, ótken jazda talqylaýǵa shyǵaryldy, onyń normalary mıtıńilerdi uıymdastyrýdyń ruqsat etilgen qaǵıdatyn qarastyrady, al ótinish is-sharadan 30 kún buryn berilýi kerek.

Sonymen qatar, joǵaryda atalǵan elderdiń eshqaısysynyń mıtıńiler týraly zańnamasynda Qazaqstan zańynyń 3-babynda bekitilgen (beıbit jıyndardy uıymdastyrý jáne ótkizý prınsıpteri bóliminde) «beıbit jıyndardy ótkizý paıdasyna prezýmpsıa» degen uǵym joq.

Beıbit jıyndardy ótkizý paıdasyna prezýmpsıa – 2007 jyly EQYU  DIAQB-nyń Sarapshylar keńesi daıyndaǵan «Beıbit jınalystar bostandyǵy týraly nusqaýlyq» qujatta kórsetilgen alty (olardyń qataryndaǵy birinshisi) qaǵıdattarynyń biri. 

Bul qaǵıdatty bekitý beıbit jınalystar ótkizý bostandyǵy quqyǵy adamnyń negizgi quqyqtarynyń biri bolǵandyqtan, ony iske asyrý múmkindiginshe rettelmesten qamtamasyz etilýi kerek. «Zańda tikeleı tyıym salynbaǵan kez kelgen nárseni ruqsat etilgen dep sanaǵan jón, al jıynǵa qatysqysy keletinder ony ótkizýge ruqsat alýy kerek emes. Zańda jıyndar bostandyǵy paıdasyna prezýmpsıany anyq jáne birjaqty belgilený kerek» delingen EQYU / DIAQB qujatynda.

Bul qaǵıdattyń mıtıńiler týraly qazaqstandyq zańnamada bekitilgeni onyń progresıvti sıpaty týraly aıtýǵa múmkindik beredi. Qazirgi ýaqytta eldiń zań shyǵarýshy organynyń jumys toptarynda «Saıası partıalar týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý týraly» zańdaryna túzetýler (partıany tirkeýdiń sandyq shegin azaıtý jáne partıadaǵy áıelder men jastarǵa kvotalar belgileý bóliginde), sondaı-aq «Parlamenttik opozısıa týraly» zań jobalary talqylanyp jatyr. Bul zańnamalyq qujattar «Mıtıńter týraly» zańmen birge Qazaqstandaǵy qoǵamdyq-saıası keńistikti qaıta qurýǵa, partıalar arasyndaǵy básekelestikti arttyrýǵa, sondaı-aq saılanǵan organdarǵa jan-jaqty, teńgerimdi sıpat berýge múmkindik beredi.

Janar Týlındınova, saıasattanýshy