Dittegen jerimiz Qazyǵurt taýynyń etegindegi Aqbýra áýlıeniń bulaǵy. Aramyzda Oral men Qostanaıdan, Rýdnyı men Kentaýdan, Astanadan kelgen qonaqtarymyz bar. Áńgime dúken qura otyryp Aqbýra áýlıeniń bulaǵyna da kelip jettik.
Bulaq basynda zıaratshylar azdaý eken. Kelýshilerge arnalǵan sákige jaıǵasyp bolǵan soń shyraqshynyń basshylyǵymen baba kesenesine baryp, rýhyna quran baǵyshtadyq. Aqbýra babamyz túrki jurtynyń piri bolǵan Qoja Ahmet Iasaýı babamyzdyń zamandasy ári shákirti bolǵan eken. Aq býraǵa minip, zikir salyp júrgen desedi. Sondyqtan da Aqbýra áýlıe atalypty. Shyraqshy aǵamyz áýlıeniń shyn esimi Aqtamberdi bolǵandyǵynan bastap, qysqasha ómir tarıhyna toqtalyp ótti.
Babanyń móldir bulaǵynan meıirlene iship bolǵan soń jastar jaǵy Nuh paıǵambardyń kemesi taban tiregen oryndy kóremiz degen nıetpen taý bıigine órledi. Qazyǵurt dese eski ańyz ben keme oıǵa oralatyny shyndyq. Rasynda, Nuh Paıǵambardyń kemesi jerdi jutqan topan sýdyń ústinde tirek tappaı qaltaqtap kele jatqanda, Allanyń qalaýymen osy Qazyǵurtqa tirelgeni sanamyzǵa ábden sińip, júregimizde jattalǵan. Ańyz boıynsha Nuh paıǵambar kemesi toqtaǵan dep úsh jer atalady. Arab elindegi Jýda taýyna, Armenıadaǵy Ararat taýyna, qazaq halqynyń ańyzynda Qazyǵurt taýyna toqtaǵan delinedi.
Osy rette, Qazyǵurt jaıly oqyǵany men toqyǵany kóp, shejireshi, Áńgirata aýlynyń turǵyny Aqash Tórebekuly bylaı deıdi:
«Sonaý zamandarda kúlli álemdi topan sý basatyn bolypty. Osyndaı ǵalamat apattyń bolaryn aldyn ala bilgen Nuh paıǵambar erterek qamdanyp, keme jasatady. Kemege 80 adam jáne tórt túlik mal men ártúrli ańdar, qustardyń bir-bir atalyqtary men analyqtaryn alady. Kúnderdiń kúninde sý tartyla bastap, keme Qazyǵurt taýynyń tóbesine shógedi. Kemedegi kóp adamdar ashtyqtan, apattan mert bolyp, tek Nuh paıǵambardyń ózi Qam, Sam,Iafes degen uldary jáne úsh kelini aman qalypty. Mine, adamzat urpaǵy osylardan tarap, órbigen eken. Al aman qalǵan tórt túlik pen ózge de jan-janýarlar osy óńirde ósip-ónip, jan-jaqqa taraǵan deıdi».
Qazyǵurt taýy jaıly derekter IX ǵasyrda oǵyzdar men pechenekterdiń arasyndaǵy soǵysty beıneleıtin «Qorqyt týraly» jyr men Ábilǵazynyń «Túrik shejiresi» kitabynda, Qazybek bek Taýasarulynyń «Túp-tuqıannan ózime sheıin» kitaby men áıgili shyǵystanýshy, akademık Ábýbákir Dıvaevtyń «Qazyǵurt ańyzdary» eńbeginde jáne belgili jazýshy, qoǵam qaıratkeri Qalaýbek Tursynqulovtyń 1993 jyly shyqqan «Qazyǵurt: ańyz ben aqıqat» kitabynda, Ońtústik óńirine áıgili jazýshy Marhabat Baıǵutov pen Álibek Faızýllaevtyń, «Qazynaly qara shańyraǵym» derektemelik jınaǵynda, E.Qoıshybaev pen S.Jaqypbekovtyń eńbekterinde baıandalady.
Q.Tursynqulov Qazyǵurt «Qazy» jáne «Qurt» degen eki sózdiń birigýinen shyqqan degen boljamdy keltiredi. «Qazy» degen laýazymdy kisige ǵana qoldanylatyny sońǵy kezge deıin qazaq tilinde jıi qoldanylyp keldi. Mysaly, ádilqazylar alqasy. Al «Qurt» ataýy kóne túrik tilinde «Qasqyr» degen maǵynany bildirgen. (Derekter Tólebı aýdandyq murajaıynan alyndy).
Osyndaı ańyzben astasqan taý baýraıynda tústenip bolǵan soń Sultan Rabat aýylyndaǵy Shilter áýlıege jol tarttyq. Munda zıarat etip kelýshiler áýeli qasıetti bulaqqa aıaldaıdy. Bulaqtyń keremeti bastaýyn úsh qaınardan alyp, úsh túrli dám beretindiginde jatyr. Birinshisi – shuryq bastaý, sýy qulaq aýrýyna em, ekinshisi – óńesh bastaý, ol keńirdek pen tynys joldaryna em. Úshinshisi – kóz bastaý, bul kózi aýyratyndar úshin shıpaly.
Joǵary kóterilgende tastardyń arasynan ósip shyqqan jalǵyz túp tut aǵashyna kezdesesiz. Ony kıeli aǵash dep kelgen zıaratshylar quran baǵyshtap ótip jatyr. Sodan keıin bıiktigi 10 metrdeı, uzyndyǵy 20 metr shamasynda, qaptaldas Ata men Ana atalatyn eki alyp jalpaq tasqa jetesiz. Bas túıistirip turǵandaı áser beretin eki tastyń arasynan zıaratshylar ótedi. Biz de táýekel ettik. Tastyń arasynan dene bitimi tolyq adam ótip, aryq adam óte almaı qalyp jatqan tylsym dúnıe. Allanyń keremetine qalaı tań qalmasqa.
Bul oryn jaıly el aýzynda júrgen bir ańyzǵa qulaq túrsek. Ertede «men áýlıemin» dep, Qazyǵurt pen Shilter ekeýi talasypty. Sol ýaqytta Shilterdiń atqan oǵy Qazyǵurttyń bel ortasynan tıip qoparyp, sol oqtan órkeshtenip qalypty da, Qazyǵurttyń atqan oǵynan Shilterdiń beti shurq tesik bolypty. Qazir de Shilter atanyń beti shurq tesik. Ańyz ben aqıqat.
Munan keıingi sapar Kóz ata áýlıege jol tartýmen jalǵasty. Taýly aımaqtyń keshki salqyn saf aýasy. Óristen qaıtqan maldyń mańyraǵan daýsynan qulaq tunady. Kóz atanyń shyraqshysy Taǵaı aǵamyz jyly shyraı tanytyp qarsy aldy. Quran baǵyshtalyp bolǵan soń ańyz tyńdaýǵa da kezek keldi.
HVİİİ ǵasyrda Seıitkárim degen qary molda kisi ómir súripti. Tańnyń atysy men kún batysy eldiń qamyn oılap, egin salyp eńbektenip, bes ýaqyt namazyn úzbeı, eldi ımandylyqqa shaqyrypty. 104 jasqa kelgende fánı dúnıemen qosh aıtysqan qartty jerleýge kelgen elde san bolmapty. Aq jaýyp arýlap osy orynǵa qoıypty. Kóz atany jer qoınyna tapsyryp, duǵa etip bola bergende, taý qozǵalǵandaı bolyp, ártúrli dybystardan qulaq tunypty. Bir kezde tastardyń arasynan móldir bulaq qaınap shyǵypty. Beıit sýdyń astynda qalady ǵoı dep turǵanda tolyp aqqan bulaq sýy Kóz ata áýlıeniń mazaryn aınalyp aǵa jónelse kerek. El muny áýlıelikke joryp, umyt qaldyrmaı zıarat etetin bolypty. Mine, osy móldir bulaq sýy qazirgi tańda emdik qasıetke ıe eken. Kóz ata jaıly derekterdi tyńdaı otyryp keshtiń batqanyn baıqamaı da qalyppyz.
Erteńgisin ertelep Kóz atadan Tólebı aýdany qaıdasyń dep júrip kettik. Qasıetti Qazyǵurt taýynyń kúngeıine ornalasqan Tóle bı aýdany árqashan qaster men qurmettiń tórinen túspeıtin qutty meken. Olaı bolatyn sebebi, aýdanǵa ultymyzdyń uly perzenti, dańqty dıplomat, qara qyldy qaq jarar ádilet ıesi Tóle bı Álibekulynyń esimi berilgen. Munyń ózi aýdan baǵasyn asyryp, jurtyn yntymaq pen birlikke bastaıtyn sebep ekeni daýsyz. Topyraǵynyń shuraılylyǵy men tabıǵatynyń kóz tartar sulýlyǵy sıaqty, munda máńgi tynys tapqan áýlıeler de qasıettiligimen daralanady. Alǵashqy toqtaǵan jerimiz Tólebı aýdanyna qarasty Nysanbek aýylynyń batys jaǵynda, egistikke baratyn joldyń sol jaǵynda, dolanaly baýdyń janynda eki saıdyń arasynda ornalasqan Jylaq ata degen áýlıeli oryn boldy. Tabıǵaty erekshe. Qyr eteginde kózdiń jaýyn alardaı sý tamshylarynan quralǵan ásem sýret. Bul týraly el aýzynda birneshe ańyzdar qalǵan eken.
Ertede baılyǵyna saı aqyly men parasattylyǵy, janashyrlyǵy men meıirimdiligi mol, dindar kisi ómir súripti. Onyń jalǵyz uly bolǵan eken. Kúnderdiń kúninde álgi uly kenetten qaıtys bolady. Qaıǵy otynan kúıingen keıýana, súıikti ulyn qazirgi Qoskódekte jer anaǵa tapsyryp, jar boıyndaǵy úńgirdi pana etip kúni-túni demeı súıikti ulyn eske alyp, kóz jasyn kól etipti.
«Jar jaǵalaýynan tamshylap aǵyp turǵan tamshy sýlary álgi keıýananyń kóz jasy», -deıdi aýyl-aımaqtyń qarıalary. Taǵdyrdyń taqsiretine kútpegen jerden kez bolǵan keıýana endigi ómirin adam balasyna jaqsylyq jasaýǵa, emshilikke bet buryp, aýrý-syrqaýdan aıyǵýǵa sebepker bolýǵa arnaýdy maqsat etedi. Ol naýqastardy jeti bulaqtyń qosyndy sýymen emdep, talaılardy ajal qursaýynan aman alyp qalady. Kóp uzamaı-aq onyń esimi shartarapqa áıgili bolady. Kúnderdiń kúninde álgi keıýana iz-tússiz joq bolady.
Ańyz osylaı deıdi. Tamshylardy tamashalap, bulaq sýynan meıirlene iship bolǵan soń kún ysymaı turyp Myńsheıit áýlıege attandyq.
«Qasqasý – Qazaqstannyń Shveısarıasy» degen pikirdiń oryndylyǵyna kózimiz jetti atalmysh aýyldyń tabıǵı sulýlyǵyn kózben kórgen mezette. Aýyldyń tóbesinen tónip turǵandaı áser qaldyratyn Saıram shyńy da bul qutty mekenniń abyroıyna abyroı qosyp turǵandyǵynda daý joq. Saıramsý ózeniniń jaǵalaýynda oryn tepken Myńsheıit qorymy asa kólemdi eken. Jurt jumylyp, qorymnyń qasyna baý-baqsha egip, meshit, zıarathana salypty.
Myńsheıit qorymy týraly el aýzynda kóptegen ańyz-áńgimeler aıtylady eken. Bir ókinishtisi tarıhı turǵyda bul oryn eshbir zertteýlerdi kórmegen. Jergilikti kónekóz qarıalar men ǵalymdardyń áńgimeleri ǵana el jadynda qalypty.
Munda máńgi damyldap jatqan ata-babalar rýhyna quran baǵyshtalǵan soń, shyraqshy Shymkentbaı atamyzdyń áńgimesine qulaq túre otyryp, qorymda jerlengender týraly suradyq. Bul qorymda bir kezderi Ońtústik jerine din Islamdy taratýǵa kelgen arab sarbazdary jerlengen eken. Áskerbasy Ikram bastaǵan jasaq Qurban aıt merekesiniń qurmetine namazǵa sap túzeıdi. Namazǵa turmas buryn júregi bir olqylyqtyń bolaryn sezse kerek-ti, ımamǵa qurandy qysqa oqýdy eskertip, dushpannyń qaýpin qaperge salypty. Dese de qulshylyqqa uıyǵan ımam uzaq aıatty oqypty. Sol mańdy torýyldap júrgen dushpan áskeri bul múmkindikti qalt jibermeı, qolbasy Ýhshınnyń bastaýymen arab sarbazdaryn túgeldeı qyryp salǵan eken. Mine, sol sebepti de din jolynda sheıit bolǵan sarbazdardyń jatqan jerin qazirgi kezde «Myńsheıit» dep ataǵan eken.
Azdap tynyǵyp alǵan soń, taý etegindegi Sýly úńgirge qaraı bir aıaq jolǵa tústik. Tabıǵat sulýlyǵyn tamashalaı júrip sharshaǵanymyzdy umytyp ta kettik. «Júre berseń kóre beresiń» degen, týǵan ólkemizde biz kórmegen keremetter jeterlik eken. Qoryta kelgende, qos aýdandy aralaýdan túıgenimiz – topyraǵy qut, kıeli de qasterli jer, sulýlyǵy da, kıesi de jurtty ózine tartyp turatyn jánnát jaı degen paıymǵa keldik!
Erlan Syzdyq
