Qurmetti oqyrman, polo oıyny­nyń álemge Uly daladan taraǵanyn bilesiz be? Bul oıynnyń ataýy shógen bolǵanynan, ony babalarymyz erlik pen mergendiktiń basty alǵysharty retinde qarastyrǵanynan habar­darsyz ba?

Bıylǵy mamyr aıynan beri Qazaqstan shógen federasıasy óshkenimizdi jaǵyp, shógen oıynyn tiriltýge belsene kiristi. Qazaqstan shógen federasıasynyń vıse-pre­zıdenti Sársen Quranbek myr­zamen suhbatymyz biz úshin eski de jańa oıynnyń keshegi men búginin jáne bolashaǵyn saralaýǵa arnaldy.

– Sársen Abaıuly, aqsúıekter oıyny retinde álemge tanymal polo sportynyń túp negizi shynynda da Orta Azıadan ba? Qandaı naqty tarıhı derekterge súıenýge bolady?
– Halyqaralyq polo federasıa­sy­nyń saıtynda jazylǵandaı, bul oıyn­nyń negizin qalaýshylar – Orta Azıanyń kósh­pendileri. Iaǵnı polo – siz ben bizge tikeleı tıesili dúnıe. Ata-babamyzdyń at ústinde osy shógen oıynyn oınaǵany týraly de­rekter Hİ ǵasyrda jazylǵan Júsip Ba­lasaǵunnyń «Qutty biliginde», Mahmud Qash­qarıdiń «Dıýanı luǵat at-Túrk» eńbe­ginde kezdesedi. Bir derekterde Aqsaq Temirdiń Samarqan shaharynyń tusynda shógen oıyny úshin arnaıy jer tegistetip, alań daıyndaǵany jáne ol alańnyń osy kúnge nusqasy jetkeni de aıtylady. Qytaı, Iran jazba derekterinde shógen týraly málimetter kóptep kezdesedi. Moǵol áýletiniń Úndistandy jaýlap alýy kezinde sol óńirge shógen oıynyn taratqany, ony úndiler arqyly keıinirek aǵylshyndar úırengeni, Brıtan flotynyń ofıserleri men áskerıleri oıyndy Eýropaǵa alyp barǵany, bul shamamen XVIII ǵasyrda júzege asqany Halyqaralyq polo fede­rasıa­synyń resmı saıtyndaǵy «tarıh» bó­liminde anyq jazylǵan. Anglıaǵa jet­ken soń polonyń tynysy ashylǵan­daı bolady. Aǵylshyndardan úırenip, búkil Eýropa oınaı bastady. Batys Eýropa elderi HVIII ǵasyrda tórt tarapta otarlaý saıasatyn júrgizdi. Sóıtip, bul oıyn Amerıka asty. Onyń ishinde Latyn Ame­rıkasyna keńinen qanat jaıdy. Aıta ketetin jaıt, ázir­baıjandarda bul oıyn bertinge deıin jal­ǵasqan. KSRO ha­lyq­tarynyń spar­ta­kıadasy baǵdarlama­sy aıasynda polodan arnaıy jarystar ótkizilip turǵan. Ázir­baıjan tilinde bul oıyn «shoǵan» dep atalǵan eken. Ózbek tilinde «shoǵban» dep atalady. Parsylar áli kúnge bul oıyndy ózderiniń ulttyq oıyny dep sanaıdy. Eki myń jyldan beri oınap kelemiz deıdi.
– «Shógen»/«shoǵan»/«shoǵban» sózde­riniń etımologıasyn zerttep kórdińiz be?
– «Shógen» – kóne túrki sózi. Buǵan eshqandaı daý bolmaýǵa tıis. «Shógen», «shoǵan», «shoǵban» sózderiniń túbin indetip keler bolsaq, shoqpar sózimen túbirles bolyp shyǵady. Qazaqtyń qarý-jaraǵyn zerttegen etnograf-ǵalym Halıolla Ahmetjan aǵamyzǵa arnaıy habarlasyp suraǵanymda, naqty derekter aıtty. «Bul jastardy jaýyngerlik ónerge beıimdeý úshin qajetti oıyn bolǵan. Dáldikti, mer­gendikti, týra soqqy tıgizýdi, at qulaǵynda oınaýdy babalarymyz jas órkenge osy shógen oıyny arqyly da­rytqan. Shógen oınaý jaýyngerlik ónerdiń alǵashqy satylarynyń biri bolǵan. Al shógen sózi shoqparmen túbirles. Ekeýiniń de túbiri – soǵý (urý) sózi» dedi Halıolla aǵa. Shó­genniń shynynda da mergendik pen dáldikke mashyqtandyratynyna osy oıyndy qolǵa alǵaly beri naqty kóz jetkizdik. Qazir shógenmen aıtýly kókparshylarymyz aınalysyp júr. Nurdáýlet Momynov, Manarbek Dúısenbıev, Nurjigit Myrza­baev, Baqtybaı Shyrynqulov sekildi 6-7 dúrkin Qazaqstan chempıony atanǵan, Azıa chempıony ataǵyna qol jetkizgen jigitter bar. Olar da shógenniń óte myqty oıyn ekenin aıtyp júr. Oıynnyń shyǵý tegin zertteı júrip, birqatar ǵalymdarǵa saýal joldadyq. Akademık Zeınolla Samashev saq qorǵandaryn arshý barysynda shógen taıaǵyna uqsas zattardyń tabylǵanyn da aıtty. Tarıh jáne arheologıa ınstıtý­tynyń ǵylymı qyzmetkeri Stanıslav Potapov tastaǵy tańbalardy zertteıdi. Ol keltirgen derekter de óte qyzyq. «Kósh­pendilerde jaýdan jeńilip qalýdan da, qarýy synyp qalǵannan da artyq aby­roıyna daq túsiretin jaıt – astyndaǵy atyn ózi jaralap alýy. Mingen jylqysyna qylyshyn, shoqparyn tıgizip alý aza­mattyq atyna qara kúıe jaǵatyn, el al­dynda ózin masqaralaıtyn másele sa­nal­ǵan» deıdi Potapov. Al shógen oıy­­nynda soqqynyń traektorıasy naqty esepteledi. Sál qıǵash alsańyz, atyńyzdyń basyn urasyz. Jerlete soqqy jasaǵanda abaıla­masańyz, atyńyz aqsaıdy. Soqqy oń qol­men ǵana, qylysh siltegendeı tórt ba­ǵytqa – alǵa, artqa jáne attyń kelesi qaptalynda alǵa, artqa jasalady. Qarsy­lastyń atyn uryp almaýǵa da mashyqtaný qajet. 
– Shógendi týǵan topyraǵynda jańǵyrtý týraly alǵash oı aıtqan, bastama kótergen kim?
– Bul oıdy qazaq qoǵamyna alǵash ja­zýshy, zertteýshi Asqar Egeýbaev jetkizdi. Asqar aǵa J.Balasaǵunnyń «Qutty biligi» men M.Qashqarıdiń «Dıýanı luǵat at-Túrkin» zertteý barysynda shógen sózin alǵash jolyqtyrǵan bolýy yqtımal. Qytaıdaǵy qazaq ǵalymy Mádenıet Muqataıuly «Alaman» portalynda jaryq kórgen «Dop oıyny bizge de tańsyq emes» ma­qalasynda: «A.Egeýbaevtyń aýdar­masynda tek at oıyny dep atalǵan, al shaǵataı tilindegi túpnusqasynda shógen dep keltirilgen» deıdi. A.Egeýbaev «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 1999 jylǵy №52 sanynda osy oıyn týraly maqala jarıalady. 2000 jyldyń naýryz aıynda Asqar aǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynda zertteý maqalasyn jarıa etti. Osynyń bári shógenniń óz oıynymyz ekenin, biz ony dáýirler almasqan kezde az-maz umyt­qa­nymyzdy aıǵaqtaıdy. Al shógendi eli­miz­de qaıta jańǵyrtý bastamasyn kóter­gen – memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ómir­­zaq Shókeev. Tikeleı Elbasy tapsyrmasymen Ómirzaq Estaıuly osy sportty qolǵa aldy. 2012 jyly Qazaqstan polo federasıa­sy quryldy. Keıbir sebepterge baılanys­ty federasıa jumysy birden beleń alyp kete qoımaǵan. Astana qalasynda bir klýb ashylyp, Anglıadan 8 jylqy alynǵan eken. 2014 jyldyń sońynda Qazaqstan shógen federasıasynyń prezıdenti bolyp Qazaqstan Respýblıkasynyń aýyl sharýa­shylyǵy mınıstri Asyljan Mamytbekov saılandy. Men osy federasıanyń vıse-prezıdenti jáne bas hatshysy bolyp saı­landym. Eń aldymen biz federasıa ataýyn «Qazaqstan Respýblıkasynyń shógen federasıasy» dep qazaqy uǵymǵa saı ózgerttik. Tól oıynymyzdy jańǵyrtyp, mádenıetimizdiń bir tarmaǵyn qaıta qalpyna keltirý úshin onyń ulttyq sıpatta bolǵanyn ábden durys dep sheshtik. Fede­rasıa qaıta tirkeýden ótti. Orys jáne aǵylshyn tilderinde jalpy halyqaralyq aınalymǵa engen polo ataýyn qalpynda qaldyrdyq. 
– Elimizdiń shógen federasıasynyń qurylǵanyna jyl da tolmapty. Degenmen naqty qandaı sharýalar qolǵa alynyp, atqarylyp jatyr?
– Federasıa prezıdenti Asyljan Sarybaıulynyń basshylyǵymen naqty, qajetti baǵyttardy anyqtap aldyq. Birinshiden, federasıa ataýyn uǵymǵa saı qazaqshaladyq. Ekinshiden, jalǵyz Astanamen shógenniń kósegesin kógerte almaımyz. Soǵan oraı, keminde 5 oblysta shógen federasıasynyń fılıaldary men ortalyqtaryn qurý jaıyn qolǵa aldyq. Ońtústik Qazaqstan, Jambyl, Almaty, Qostanaı, Soltústik Qazaqstan oblys­tarynda jáne Astana qalasynda biz oblystyq jáne qalalyq federasıalar men klýbtardy ashtyq. Osy 6 ortalyq qazir respýblıkalyq federasıanyń negizi bolyp otyr. Úshinshiden, Ulttyq olım­pıada komıteti tarapynan tanylýdy iske asyrdyq. Tórtinshiden, Halyqaralyq polo federasıasyna múshe bolý máselesin oıdaǵydaı atqardyq. Besinshiden, fede­rasıa fılıaldaryn kerekti jaraq­tarmen qamtamasyz etý isi tyńǵylyqty júrgizildi. Aldaǵy ýaqytta attardyń er-turmany, shógen taıaǵy, basqa da jaraqtardy óz elimizden shyǵarýdy iske asyrsaq, bul sportty damytýǵa dańǵyl jol ashylady. Álemde shógen oıynyna qajet jabdyqtar óte qymbat. Er-turmannyń ózin ǵana 2 myń dollarǵa satyp alýyńyz múmkin. Demek, bolashaqta óndiris máselesin qolǵa alýy­myz kerek. Shógenge qajetti jaraqtardy óz elimizde óndirsek, polo ult úshin qymbat sport túrine aınalmaıdy. Altynshydan, qazaqy jylqylardy shógen oıynyna beıimdeý sharýasyn qolǵa aldyq. Álemde polo oıynyna beıimdelgen jylqylardyń, ıaǵnı polo-ponılerdiń quny 5 myńnan 250 myń AQSH dollary aralyǵynda. Argen­tınada ataqty Adolfo Kambıaso esimdi oıynshy jylyna 5-6 mln dollar tabys tabady. Sol Adolfo AQSH-ta arnaıy úıretilgen jylqylardy 250 myń dollarǵa satyp alady degen derek bar. Biz bolashaqta óz jylqylarymyzdy shógenge úıretý, tárbıeleý úlgisin jolǵa qoıdyq. Qostanaı jylqy zaýytynan 27 jylqy satyp aldyq. Qazaqtyń jaby jylqysyn da shógenge úıretip jatyrmyz. Demek, aldaǵy ýaqytta shetten jylqy satyp almaıtyn bolamyz. Qazir 20-ǵa tarta oıynshy birshama joǵary dárejede óner kórsetetin deńgeıge jetip qaldy. Olardy Máskeý (Reseı) qalasyna eki ret oqý-jattyǵý jıyndaryna aparyp, polonyń negizimen tanystyrdyq. 
– Qaıta jańǵyrǵan shógen oıynyn otan­dastarymyz qashan kóre alady?
– Asyljan Sarybaıulynyń bastama­symen Tarazda ótetin Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıy aıasynda shógen federasıasynyń tanystyrylýy jáne shógendi tanystyrý oıyny ótkiziledi. Oǵan qatysatyn barlyq oıynshylar – óz azamattarymyz, jylqylar – óz arǵymaq­tarymyz. Qazir Tarazdaǵy atshabar retke keltirildi. Tolyqqandy, shym tóselgen shógen alańy jabdyqtaldy. Bul – meniń oıymsha, Elbasynyń «Máńgilik el» ıdeıa­syna, urpaqtar sabaqtastyǵyna ábden dóp keletin shara. 

– Al ulttyq birinshilik qashan ótýi múmkin? Oǵan qandaı alǵysharttar qajet? 
– Ulttyq chempıonat ótkizý úshin ke­minde 5 óńirdiń komandasy qatysýy kerek. Áýeli biz «federasıa fılıaldary 5 ob­lysta ashylmaı qala ma?» dep qaýip­tendik. Az ýaqytta eńbegimiz jemisin bergen soń, aldaǵy qazan aıynyń sońyna qaraı res­pýblıkalyq týrnır ótkizýdi josparlap otyrmyz. Bolashaqta qomaqty júlde qo­rymen el chempıonatyn uıymdasty­ramyz. Almaty oblysyndaǵy Talǵar qalasynyń soltústiginde Halyqaralyq polo fede­rasıasynyń talaptaryna tolyq saı keletin jazǵy alań salynǵan, sonymen qatar jabyq manej de bar. Onyń saly­nýyna Tımýr Qulybaev myrza muryndyq boldy. Tarazdaǵy alań da talaptarǵa tolyq sáıkes. Astana qalasynda 50 ga jerge alań salý bastamasy da qolǵa alyndy. Al Qosta­naıdaǵy «Qazaq tulpary» zaýytynyń bir alańyn shógenge beıimdep jatyrmyz. Degenmen «shógendi tek jasyl alańda oınaıdy eken» degen oı týyndamaýy kerek. Álemde shógen alańynyń neshe túri bar. Pákstanda, Úndistanda, Germanıada qumda oınala beredi. Shveısarıada, Qytaıda qysqy polodan jarystar uıymdastyrylyp júr. Jabyq arenada oınalatyn polo da bar. Ázirbaıjan eki jyl qatarynan jabyq arenadaǵy polodan álem kýbogyn ótkizdi. Qazir bul oıyn Argentınada úlken bedelge ıe. Tipti ulttyq sport dárejesine kóte­rilgen. Oıyndy kórýge 20-25 myń adam jınalady, tipti álemniń túkpir-túkpirinen týrıser arnaıy tamashalaýǵa barady.
– Shógenniń halyqaralyq erejesi qoldanylatyn bolar?
– Iá. Bir komandada 4 adam oınaıdy, bir jylqyny eki kezeńnen artyq paıda­lanýǵa bolmaıdy. Bir oıyndy 4 kezeńnen 8 kezeńge deıin ótkizýge bolady. Ár kezeń 7 mınýttan, kezeńder arasyndaǵy úzilister – 3 mınýttan. Eýropada negizinen, 6 kezeń­nen oınaıdy. Argentınanyń ulttyq chem­pıonatynda 8 kezeń ótkizedi. 
– Halyqaralyq polo federasıasy siz­derdiń bul bastamalaryńyzdy qoldady ma?
– Árıne. Qazir Qazaqstan Respýblı­kasynyń shógen federasıasy – Halyq­aralyq polo federasıasynyń tolyq múshesi. Barlyq bastamalarǵa daýys bere jáne pikir bildire alady. Federasıa bas­shy­lary retinde Asyljan Sarybaıuly ekeý­miz onyń konferensıalaryna qatysa alamyz, sportshylardyń dárejesin anyq­taýǵa atsalysa alamyz. Qazir Halyqaralyq federasıaǵa álemniń 84 federasıasy múshe. 
"qamshy" silteıdi

Derek kóz: Aıqyn-aqparat