Qazirgi ýaqytta qubylmaly geosaıası jaǵdaıda Qazaqstannyń halyqaralyq energetıkalyq arenadaǵy áseri kúsheıýde. Bul týraly Qamshy portaly Aıqynǵa silteme jasaı otyryp habarlaıdy.

Sońǵy jyldary elimiz Dúnıejúzilik munaı keńesi, Halyqaralyq energetıkalyq agenttik, Halyqaralyq Energetıkalyq Hartıa jáne basqalary sıaqty álemdik deńgeıdegi bedeldi munaı-gaz jáne energetıkalyq uıymdarǵa belsendi qatysýda. Bul máselede dıplomatıalyq tásilderdiń mańyzy zor. KAZENERGY qaýymdastyǵynyń basqarma tóraǵasynyń orynbasary Jambolat Sársenov Qazaqstannyń dúnıejúzilik energetıkalyq saıasatqa, onyń ishinde energıa qaýipsizdigin qamtamasyz etý bóliginde qanshalyqty áser etetini týraly óz oılarymen bólisti. Onyń Dúnıejúzilik munaı keńesiniń jáne Halyqaralyq Energetıkalyq Hartıanyń qazaqstandyq ulttyq komıtetteriniń jumysyna, QR Prezıdenti janyndaǵy Sheteldik ınvestorlar keńesi janyndaǵy munaı-gaz sektorynyń máseleleri boıynsha jumys tobynyń jumysyna, sonymen qatar Halyqaralyq Energetıkalyq Hartıanyń Konferensıasynyń jumysyna osy uıymnyń tóraǵasynyń orynbasary dárejesinde tikeleı qatysýynyń nátıjesinde, Qazaqstan qazirgi ýaqytta dúnıejúzilik energetıkalyq naryqtyń barlyq iri qatysýshylarymen sapaly jańa qarym-qatynas jasap otyr.

– Jambolat Jákeıuly, qazirgi álem­de bolyp jatqan geosaıası pro­ses­terdegi Qazaqstannyń róli qan­daı?
– Sońǵy jyldary Qazaqstan óńirdegi geosaıası jaǵdaıǵa óziniń áserin birshama kúsheıtkenin atap kórsetkim keledi. Biz kóptegen iri eldermen jáne birinshi kezekte eń jaqyn kórshilerimiz – Reseı, Qytaı, Ázirbaıjan, Iranmen energetıka salasyn qosa alǵanda, saıasat jáne ekonomıka salasynda árekettestik jasaımyz.
Ózińiz biletindeı, bıyldan bastap Qazaqstan, Reseı jáne Belorýssıa arasyndaǵy Eýrazıa­lyq ekonomıkalyq odaq týraly shart kúshine endi. Osy jańa odaq qatysýshy elderdi anaǵurlym joǵary ıntegrasıalaý deńgeıine kóteredi. Energetıkany qosa al­ǵanda, ekonomıkanyń basty sala­laryndaǵy kelisilgen saıasat júzege asyrylatyn bolady. Bir­lesken munaı-gaz jáne energetıka jobalaryn iske asyrý Qazaqstan men Reseıdiń energetıkalyq yntymaqtastyǵyn damytý úshin taǵy da bir yntalandyrý quraly bolmaq.
Biz dúnıejúzilik jáne óńirlik naryqta mańyzdy ekonomıkalyq oıynshy bolyp tabylatyn jáne dúnıejúzindegi ekonomıkasy iri elderdiń biri Qytaımen energetı­kalyq qatynasymyzdy jańa sapa­lyq deńgeıge kóterýdi jospar­lap otyrmyz. Bizdiń elimiz QHR-men seriktestigin geogra­fıalyq kór­shilestigi esebinen tereńdete ala­dy. Uly Jibek jolynyń boıyn­da­ǵy Ekonomıkalyq beldeý joba­synyń Qazaqstan úshin mańyzy joǵary. Biz – ashyq teńizge shyǵatyn joly joq, biraq tranzıttik aýmaq retinde strate­gıalyq pozısıasyn nyǵaıtý jaǵynan Eýrazıa qurylyǵynyń ortasynda geostrategıalyq tıimdi ornalasqan iri memleketterdiń birimiz.
Nursultan Nazarbaevtyń taıaýdaǵy Qytaıǵa jumys sapary Qazaqstan-Qytaı qatynasta­ryndaǵy jańa beles bolǵany ózińizge belgili. 20 jyldan beri energetıka jáne resýrs óndirý salalaryndaǵy Qazaqstan-Qy­taı yntymaqtastyǵy ózara tıimdi negizde damyp keledi. Qazirgi 
álem ekonomıkasy daǵ­darysqa ushyrap otyrǵan jáne álemdik qarjy ınstıtýttarynyń ınvestısıalyq múmkindikteri biraz azaıǵan jaǵdaıda, ózara qarym-qatynasty jandandyrý osy bir kúrdeli kezeń úshin jaqsy serpilis bolmaq. Qazaqstan men Qytaı basshylarynyń jan-jaqty strategıalyq seriktestiktiń jańa kezeńi týraly birlesken deklarasıaǵa qol qoıýy, sonymen qa­tar osy sapar sheńberinde jal­py somasy 23 mıllıard dol­lar­ǵa kelisim jasalýy – yntymaq­tas­tyqty nyǵaıtýdyń bir kórinisi. 
Qazaqstanmen saýda-ekonomı­kalyq qarym-qatynasty damytýǵa degen qytaı tarapynyń tásilderi shıkizat kózine qol jetkizý múdde­leri, Qazaqstan naryǵynyń qy­zyq­tyratyn segmentterine qa­tysýdy ulǵaıtýǵa talaptaný sıaq­ty negizgi faktorlarǵa negiz­delgen. Biz, óz tarapymyzdan, Qytaımen qarym-qatynasty eń aldymen, memleketimizdiń stra­tegıalyq múddesine súıene oty­ryp damytýdamyz.
Osylaısha, EAEO qurý jáne Qytaımen yntymaqtastyqty damytý, atap aıtqanda Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy Ekonomı­kalyq beldeýge qatysý sıaqty geosaıası mega-jobalardy iske asy­rý eń tıimdi ári strategıalyq ma­ńyzy joǵary is bolyp taby­lady. Bul – qazirgi zamannyń syn-qaterlerine, onyń ishinde dúnıejúzilik ekonomıkalyq daǵdarys qaýpine adekvatty jaýap.
Biz ózara tıimdi talaptarmen barlyq múddeli taraptarmen yntymaqtastyq jasaýǵa daıyn­byz. Jáne de osy seriktestikte biz eń joǵarǵy nátıjeni mejeleımiz.
– Osy másele boıynsha Qazaq­stan­nyń iri halyqaralyq energetı­kalyq ınstıtýttarmen qarym-qatynasy qandaı?
– KAZENERGY qaýymdas­tyǵy ózi qyzmet etip kele jatqan 10 jyl ishinde halyqaralyq energetıka­lyq yntymaqtastyqta mol tá­jirıbe jınaqtady. Qazirgi kúni biz munaı jáne gaz, elektr energe­tıkasy, balamaly jáne jańar­maly energıa kózderi sa­lasyndaǵy barlyq iri halyqara­lyq uıym­darmen jáne ıns­tıtýttarmen jumys isteımiz.
Mysaly, bıylǵy jyly Ha­lyqaralyq energetıkalyq agent­tiktiń atqarýshy dırektory Marıa Van der Hovenniń Astanaǵa jumys sapary sheńberinde HEA, Qazaq­stan Respýblıkasynyń Ener­ge­tıka mınıstrligi jáne KAZENERGY qaýymdastyǵy arasyndaǵy Ózara túsinistik týraly memo­randýmǵa qol qoıyldy. Bul qu­jatqa Qazaqstan energetıkasyn turaqty damytý máselelerin alǵa bastyrýda yntymaqtastyqty nyǵaıtý maqsatynda qol qoıyldy. Sonymen birge kórmege baıla­nysty iri halyqaralyq sharalarǵa birlese qatysý arqyly «Bolashaq energıasy» taqyrybynda «EXPO – 2017» ótkizýge daıarlyq ta bar. HEA Qazaqstanǵa qazba otyn túrleri, energıa tutyný tıimdiligi, ter­moıadrolyq energıa, jańar­maly energıa kózderi jáne salaaralyq máseleler boıynsha, jumys ke­lisimderin qosa alǵanda, ener­ge­tıkalyq tehnologıalar sala­synda halyqaralyq tájirıbe almasýǵa kómektesedi. Turaqty energetı­kany damytý boıynsha sheshim­derdi, onyń ishinde jańar­maly energıa kózderin paıdala­ný jáne Qazaqstannyń «Jasyl kópir» bastamasyn alǵa bastyrýǵa kómek kórsetilýde. Biz birlesken ǵyly­mı-zertteý jobalaryna, se­mınarlarǵa, konferensıalarǵa qatysýǵa, aqparat almasýǵa, onyń ishinde analıtıkalyq boljamdar jáne perspektıvalar boıynsha aqparat almasýǵa jáne energe­tıkany damytý taqyrybyndaǵy materıaldardy jarıalaýǵa nıet bildirip otyrmyz. Biz HEA-nyń energetıkalyq tehnologıalar salasyndaǵy kópjaqty ynty­maq­tastyq baǵdarlamasyna qazaq­standyq sarapshylardyń qaty­sýyna kómektesetin bolamyz. Osy oraıda, mınıstrliktiń jáne Qa­ýymdastyqtyń laýazymdy tul­ǵalary HEA-da qysqa merzimdi taǵylymdamadan ótýi múmkin.
Ótken jyly Qazaqstan Eýra­zıanyń 52 memleketin biriktire­­tin jáne halyqaralyq energetıka­lyq sektorda mindetterdi zańmen júk­teıtin halyqaralyq uıymnyń joǵarǵy basqarýshy organy Energetıkalyq Hartıa boıynsha konferensıany basqardy. Bizdiń elimiz Energetıkalyq Hartıa boıynsha konferensıaǵa jańa tájirıbege saı tóraǵalyq etken alǵashqy el boldy. Qarashanyń aıaǵynda Astanada konferen­sıanyń 25-sessıasy ótti, onda naryqtyń iri oıynshylary tranzıttik dálizderdi damy­týǵa jáne jahandyq energe­tıkalyq qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa baılanysty máselelerdi talqy­lady. Qazirgi jahandyq saıası jaǵdaıdy eskersek, bul – asa mańyzdy ári ózekti taqyryp.
Buǵan qosa, KAZENERGY qaýymdastyǵy Dúnıejúzilik mu­naı keńesiniń múshesi bolyp ta­bylady. Biz IRENA jańarmaly energıa kózderi jónindegi agent­tikpen de yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdyq jáne ony iske asyryp jatyrmyz. 
Halyqaralyq deńgeıde basqa da birqatar tabysty qarym-qatynastar ornatyldy.
– Munaı jáne gaz naryǵy úshin bolyp jatqan dúnıejúzilik kúres kúsheıgen jaǵdaıda jáne energıa tasymaldaǵyshtyń iri óndirýshi­leriniń qajettilikteri kún sanap ósken saıyn Qazaqstan qandaı is-qımyldar jasaýy qajet?
– Ortalyq Azıa jáne Qytaı óńirindegi elderdiń gaz áleýeti artqan saıyn dúnıejúzilik tutynýshylarǵa otyn jetkizý baǵyttary arasynda básekelestik te ósedi. Qazirdiń ózinde qazaq­standyq tabıǵı gazdy eksport­taýdyń negizgi baǵyttary Reseı, Batys Eýropa jáne Qytaı bolyp tabylady. Biz Batystyń yqpal­sharalary alyp tastalǵannan keıin Iranǵa qatysty energe­tıkalyq yntymaqtastyqty jan­dandyrýǵa daıarmyz. Iran ókilderi bizdiń elimizge jiberiletin SVOP-syzba boıynsha munaı jetkizilim­derin qalpyna keltirý jónindegi jospary týraly málim degeni ózderińizge belgili. 
Jýyq arada Qazaqstan, Reseı jáne Belorýssıa energetıkalyq salanyń damýyna áser etetin ıntegrasıalyq prosester sheń­berinde Birtutas ekonomı­kalyq keńistikke qatysýshy elder aýma­ǵynda munaı jáne gaz jetkizilimi sharttaryn tabysty teń bóletin naryqtyq qatynasqa birte-birte kóshedi. Osy oraıda, birinshi ke­zekte ishki gaz tutyný qajet­tiligin qamtamasyz etý qajettiligi eske­riletin bolady. Atap aıtqanda, úkimet eldiń gaz ımportyna táýeldiligin azaıtý baǵytynda jumystardy atqaryp jatyr. Gaz jáne gaz ken oryndaryn ıgerý gaz jetkiliktiligi jolyndaǵy birinshi qadam bolmaq.
Qazirgi ýaqytta quramyna Qazaqstan, Reseı, Belorýssıa, Tájikstan, Qytaı, Mońǵolıa, Úndistan, Aýǵanstan, Túrkıa jáne Shrı-Lanka elderi kiretin jáne qatysýshy elderdiń energetıka máseleleri boıynsha beıresmı pikirtalas alańy bolyp tabyla­tyn Shanhaı Yntymaqtastyq uıymy (SHYU) Energetıkalyq klýbynyń róli artýda. Onyń jumysy otyn-energetıkalyq keshen salasyndaǵy yntymaqtas­tyqtyń tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan jáne bul máseleler SHYU sheńberindegi memleket­aralyq, geosaıası jáne ekonomı­kalyq qatynastar salasyndaǵy aýqymdy máseleler kesheninde sheshilýi tıis. 
Búgingi kúni eýropalyq gaz jetkizilimine naqty azıalyq naryq salmaqty balama bolyp otyrǵany anyq. Munda Qazaqstan QHR-ǵa ortaazıalyq gaz jetkizi­limin basty senimdi tasymaldaý­shy bolyp otyr. Óz kezinde Ortalyq Azıa-Qytaı gaz qubyry óńirde asa mańyzdy ról atqardy. Ol áli kúnge deıin Reseı arqyly Eýro­paǵa gaz jetkizýge beıimdelgen Qazaqstanǵa geosaıası jaǵdaıdy ózgerte otyryp, Ortalyq Azıa óńirinde mańyzdy ıntegrasıalyq ról atqarýǵa múmkindik berdi. Qazirdiń ózinde Qazaqstan senimdi tasymaldaýshy us­tanymyn saqtap qalýy tıis.
Biz álemde bolyp jatqan ıntegrasıalyq prosesterdi eskere otyryp, budan ári de dúnıejúzilik energetıkalyq júıege birigýdi belsendi túrde jalǵastyra bermekpiz. 
– Siz qalaı oılaısyz, keıingi onjyldyqta energe­tı­kalyq «qaıta jańǵyrýdyń» negizin ne quraýy tıis? Na­ryqta onyń barlyq qatysý­shylarynyń múddesin qorǵaý maqsatynda qandaı jańa oıyn erejeleri qajet?
– Sońǵy jyldardaǵy oqıǵalar dúnıejúzilik ener­getıkany modeldeýdiń qoldanylyp júrgen qural­darynyń tıimsiz ekendigin kórsetti. Bul quraldardyń nátıjesinde, saıası, ekono­mıkalyq dıalogtar qate qurylady jáne geosaıası básekelestik týyndaıdy. Sondyqtan meniń oıymsha, óndiris jáne energıa re­sýrs­taryn tutynatyn negizgi óńirlerde energıa qaýipsiz­digin qamtamasyz etýge qa­biletti dúnıejúzilik ener­getıkany modeldeýdiń anaǵurlym tıimdi ári sapaly quraldaryn jasaý qajet. Men yntymaqtastyqty ártaraptandyrý eń ońtaıly tásil dep oılaımyn. Dál osy ártaraptandyrý modeli memleketke dúnıejúzilik ekonomıkanyń «qaıta jańǵyrýyna» beıimdelýge jáne ózi úshin senimdi damý jolyn tańdap alýǵa múmkindik beredi.
– Osyndaı «qaıta jań­ǵyrý» turǵysynda Halyq­ara­lyq Energetıkalyq Hartıa qandaı róldi atqarýy tıis?
– Alǵashynda Energetı­kalyq Hartıa Batys jáne Shyǵys Eýropa arasyndaǵy energetıkalyq árekettestik mehanızmi retinde qurylǵan bolsa, osy jyldyń mamyr aıynyń aıaǵynda (onyń ishinde Qazaqstan da bar) qol qoıylǵan Halyqaralyq Energetıkalyq Hartıa (HEH) jahandyq energetı­ka­lyq máselelerdi retteýde memleketaralyq kelisim­derdiń qoldanylý shekara­syn ulǵaıtýǵa múmkindik beredi. Geosaıası jaǵdaı­lar­daǵy iri ózgeristerge jáne oǵan Taıaý Shyǵys, Qytaı elderiniń jáne basqa­larynyń qyzyǵýshylyǵy artýyna baılanysty jańa Hartıany qabyldaý qajet­tiligi týyndady emes pe?! 
Eýropalyq Energetı­kalyq Hartıanyń bazalyq qaǵı­dat­tarynyń (onyń ishinde energetıkalyq re­sýrstarǵa memlekettik ege­mendik, saıa­sı jáne ekono­mıkalyq yn­tymaqtastyq, tıimdi ener­getıka naryq­taryn damytý jáne basqa qaǵıdattary­nyń) saqtalýyn jáne el­derdiń ártúrli kóz­qaras­taryn – óndirý­shiler, tu­­tynýshylar jáne energıa tasymaldaýshylardyń tranzıtteýshilerdiń kóz­qaras­taryn jan-jaqty beıne­leıtin jańa, kópshi­likke birdeı maǵynadaǵy ener­gıa qaýipsizdigi máse­lesin engizýdi qamtıtyn Hartıa erejeleriniń bir-birimen baılanystyly­ǵynyń qısyny bar dep oılaımyn. 
Halyqaralyq Energe­tıkalyq Hartıanyń qaty­sýshysy retinde Qazaqstan úshin halyqaralyq saýda-sattyqty jáne energetı­kalyq sektordaǵy ynty­maqtastyqty damytý, maq­sa­tynda zańnamalyq ba­zany jetildirý, kómirsý­tekti shıkizat óndirisin arttyrý jáne munaı jáne gaz qubyrlaryn jańartý, energıa syıymdylyǵyn tó­mendetý, energıa tutynýǵa ba­qylaýdy kúsheıtý, ener­­gıa tıimdiligine qol jetkizý boıynsha turaqty jumys isteý basym mindetterdiń biri bolyp tabylatynyn aıta ketkim kelip otyr. Biz elimizde energetıkalyq jo­balardy ártaraptan­dyrýǵa qol jetkizýdi, ıaǵnı ınves­tı­sıalardy energetı­kalyq shıkizat óndirisine ǵana emes, tereń óńdeýge, tehno­lo­gıalyq mazmuny joǵary jáne qosylǵan quny bar ta­ýarlardy shyǵarýdy da tar­týdy josparlap otyrmyz.
– Kúzde Astanada ótetin H Eýrazıalyq KAZENERGY energetıkalyq fo­rý­mynyń basty taqyryby ja­handyq energetıkalyq saıa­­sat óz­ge­risterine jáne na­ryq qa­tysýshylarynyń bu­ryn­ǵy qatelerin eskerý qa­jet­tiligine baılanysty «Ener­getıkanyń jańa kók­jıegi: áriptestik pen ınvestı­sıa­laýdyń tyń múm­kin­dik­teri» dep ataldy ma? Osy sha­rany ótkizý bary­synda sóz bo­latyn negizgi máseleler qan­daı?
– Biz toǵyz jyldan beri dúnıejúzilik munaı-gaz naryǵynyń iri oıynshyla­ryna Eýrazıalyq KAZENERGY forýmynyń alańyn­da barlyq salalyq seg­mentterdi damytýdyń ózekti máselelerin tal­qylaýǵa baǵyttalǵan dıalog júrgizýge múmkindik berip kelemiz. Munda jahandyq energıa qaýipsizdigin qam­tamasyz etý úshin qolaıly sheshimder jasalady. Al­dyńǵy jyldary forým taqyryptary sol ýaqyttaǵy naryq shyndyǵyna súıene otyryp tańdap alyndy, olar ótken kezeńde mańyzdy ári ózekti boldy. Qazirgi forýmnyń baǵdarlamasy munaı-gaz jáne energetıka naryǵyndaǵy jahandyq transformasıalardy beıneleıdi. 
Bıylǵy forým 29 qyr­kú­ıek pen 1 qazan araly­ǵynda ótedi. Baǵdarla­many ázirleý úshin qaýymdastyq Baǵdarlamalyq komıtet qurdy, onyń quramyna KAZENERGY qaýymdastyǵyna múshe kompanıalardyń ókilderi, salalyq memle­kettik organdardyń jáne ǵylymı-zertteý ınstıtý­tattarynyń ókilderi kiredi. Energetıkalyq Hartıa Hatshylyǵy, Dúnıejúzilik munaı keńesi, Munaıshy ınjenerler qoǵamy (SPE),IHS jahandyq konsaltıńilik kompanıasy jáne basqalary sıaqty qaýymdastyqtyń iri ha­lyqaralyq seriktesterimen keńes júrgizdik.
Forým formatynda ne­gizgi jáne forým aldyndaǵy sharalardy tutas úsh kún boıy júrgizý josparlanǵan. Bıyl biz qaýymdastyqtyń jáne forýmnyń óziniń mereıtoıyn toılaımyz. Sondyqtan biz dástúrli formattan tys beıstandarty jáne qyzyqty sharalar ótkizý arqyly osy oqıǵany atap ótýdi uıǵardyq. Atap aıtqanda, Qytaı tarapymen birlesip Jibek jolynyń Ekonomıkalyq beldeýin qurýǵa arnalǵan munaı-gaz konferensıasyn ótkizý josparlanýda. Onyń ta­qyryby: «Eýrazıa óńirindegi energıa qaýipsizdigi: jańa yntymaqtastyq mehanızmi». Dóńgelek ústel májilisteri uıymdastyrylatyn bola­­dy. Mysaly, ınvestısıalyq daýlardy sheshý jáne jergilikti mazmundy damytý máseleleri boıynsha. Oǵan qosa, eki jańa shara ótkizil­mek: «Munaı jáne kapıtal: jańa energetıkalyq teń­deýlerdi sheshý» taqy­rybyndaǵy ınteraktıvtik pikirtalas jáne «Memle­kettik retteý – Qazaqstan Respýblıkasynyń munaı-gaz salasyn damytýdyń mańyzdy quramdas bóligi» taqyrybyndaǵy bıznes – tańǵy as.
IHS vıse-tóraǵasy, «Ón­dirý» kitaby úshin Pýlıtser syıaqysynyń laýreaty Denıel Ergın, BUU Bas hatshysynyń arnaıy ókili jáne Bárine arnalǵan jańarmaly ener­getıka jónindegi basta­ma­nyń bas dırektory (SE4All) Kande K.Iým­kella, Jańar­maly ener­ge­tıka jónindegi Halyqara­lyq agenttiktiń bas dı­rek­tory Adnan Z.Amın, Dú­nıejúzi­lik munaı keńesi­niń prezı­denti Iozef Tot, Halyq­aralyq Energe­tıkalyq Har­tıa­nyń bas hatshysy Ýrban Rýsnak jáne basqala­ry forýmnyń basty spıker­leri dáreje­sinde qatysa­ty­nyn qazirdiń ózinde rastady. 
KAZENERGY forýmy burnaǵy jyldardaǵydaı bıylǵy jyly da qatysý­shylar ózderiniń kókeıtesti su­raqtaryna jaýap ala ala­tyn, energetıkanyń kópte­gen qıyndyqtaryn sheshýge batyl qadam jasaýǵa múmkin­dik beretin tıimdi dıalog alańy bola alady dep sene­miz. Biz óńirdiń energe­tı­kalyq sektoryndaǵy basty halyqaralyq oqıǵa mártebesin taǵy da tanytýǵa