Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń sesıasynda sóılegen sózderinde jalpy álemdik qoǵamdastyqqa ortaq máselelerdi kóterdi, keleli usynystardy ortaǵa saldy.
Osy ǵasyrda adamzattyń eń basty mindeti álemdi soǵys qaterinen aryltatyn jáne onyń sebepterin joıatyn strategıa – Jahandyq Strategıalyq bastama – 2045 josparyn ázirleýdi usyndy. Onyń basty máni – adamzattyń damýy úshin jalpyǵa ortaq jaýapkershilikti ornyqtyrý bolyp tabylady. Sonymen qatar, Elbasy Uıymnyń bıik minbesinen BUU-nyń Ekonomıkalyq jáne áleýmettik keńesin Jahandyq damý keńesine aınaldyrý qajettigin atap ótti.
Memleket basshysy bizdiń elimiz ıadrolyq polıgondy japqan jáne qýattylyǵy jaǵynan tórtinshi oryndaǵy atom qarý-jaraǵynan óz erkimen bas tartqanyn aıta kelip, BUU-nyń ıadrolyq qarýdan azat álemge qol jetkizý jónindegi jalpyǵa ortaq deklarasıasyn qabyldaýdy jáne Uıymnyń qoldaý kórsetýimen halyqaralyq terorızm men ekstremızmge qarsy tura alatyn biryńǵaı álemdik jeli qurýdy usyndy. Elbasynyń usynystarynyń barlyǵy álemdik mańyzǵa ıe, ótkir ári ózekti máseleler ekendigin tanymal saıasatkerler men sarapshylar atap ótýde.
Qazaqstan basshysy jahandyq jıyn barysynda elimizdiń búgingi qol jetkizgen jetistikterinen, Aral teńizine qatysty qazaqstandyqtardyń júzege asyrǵan jobalarynan da habardar etti. Elbasy sesıa aıasynda, sondaı-aq, birqatar memleketterdiń basshylarymen ekijaqty kezdesýler ótkizip, yntymaqtastyqty tereńdetý joldary jóninde pikir almasty. Sonyń biri – Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev pen AQSH Prezıdenti Barak Obamanyń kezdesýi boldy.
Gazettiń búgingi nómirinde Elbasynyń BUU Bas Assambleıasy sesıasynda kótergen máselelerine qatysty pikirler jarıalanyp otyr.
TYŃ OILAR, jańa BASTAMALAR
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń BUU-nyń mereıtoılyq sesıasynda sóılegen sózinen
· Qazaqstan halyqaralyq qatynastardaǵy ózara senimdi qalpyna keltirýge, halyqaralyq quqyqtyń negizinde beıbitshilik pen qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan barlyq bastamalardy qoldaıdy.
· Men jer betindegi órkenıet taıaýdaǵy otyz jylda soǵystar men qaqtyǵystardyń shıelengen túıinin danalyqpen tarqatý úshin kúsh-jiger taba alatynyna senimdimin.
· HHİ ǵasyrda adamzattyń eń basty mindeti álemdi soǵys qaterinen múlde aryltatyn jáne onyń sebepterin joıatyn strategıany júzege asyrý bolýǵa tıis.
· Birikken Ulttar Uıymynyń 100 jyldyǵyna Jahandyq Strategıalyq Bastama – 2045 josparyn ázirleýdi usynamyn. Onyń máni – álemdik damýdyń jańa trendin qalyptastyrý.
· Men Birikken Ulttar Uıymynyń Ekonomıkalyq jáne áleýmettik keńesin Jahandyq damý keńesine aınaldyrýdy usynamyn.
· Jobasy Astana ekonomıkalyq forýmy aıasynda qyzý talqylanyp kele jatqan Daǵdarysqa qarsy dúnıejúzilik jospar ıdeıasy óte ózekti bolyp kórinedi.
· Álemdi alańdatyp otyrǵan terorızm, memleketterdiń kúıreýi, kóshi-qon jáne ózge de keleńsiz qubylystar ekonomıkalyq daǵdarystyń, kedeıshiliktiń, saýatsyzdyq pen jumyssyzdyqtyń saldarlary.
· HHİ ǵasyrda álemge sapalyq turǵydan jańa qarjy quraldary kerek. Osy oraıda, jahandyq ornyqty damý men ósip-órkendeýdiń maqsattary men mindetterine saı keletin ultústilik álemdik valúta qajet.
· Hırosıma men Nagasakıdi atom qarýymen bombalaýdan soń 70 jyl ótkende ıadrolyq qarýsyz álem qalyptastyrý isin adamzattyń HHİ ǵasyrdaǵy basty maqsaty etýge shaqyramyn.
· BUU-nyń ıadrolyq qarýdan azat álemge qol jetkizý jónindegi Jalpyǵa ortaq deklarasıasyn qabyldaýdy usynamyn.
· Jahandyq antıadrolyq qozǵalys qurý mańyzdy mindet bolyp otyr. Jer betindegi árbir adam ıadrolyq synaqtarǵa tyıym salý isine óz úlesin qosa alady.
· Sanksıalardy BUU-nyń Jarǵysy men halyqaralyq quqyq normalaryna qaıshy keletin áreket retinde baǵalap, olardyń óz betimen qoldanylýyn boldyrmaý qajet.
· Mıllıondaǵan adamdardyń ıgiligine áser etetin halyqaralyq sanksıalar qoldaný quqyǵy Qaýipsizdik Keńesiniń erekshe quzyrynda bolýǵa tıis.
· 2016 jyly BUU-nyń halyqaralyq quqyqtyń arqaýlyq qaǵıdattaryn bekitýge arnalǵan joǵary deńgeıdegi halyqaralyq konferensıasyn shaqyrýdy usynamyn.
· Terorızm men dinı ekstremızmniń qaýpi jahandyq aýqymǵa aınalyp barady. BUU-nyń qoldaýymen halyqaralyq terorızm men ekstremızmge qarsy tura alatyn biryńǵaı álemdik jeli qurýdy usynamyn.
· Bolashaqty eskerip, «EKSPO-2017» kórmesi ınfraqurylymy negizinde Astanadan BUU-nyń qoldaýymen Jasyl tehnologıalardy jáne ınvestısıalyq jobalardy damytý jónindegi halyqaralyq ortalyq ashýdy usynamyn.
· HHİ ǵasyrda Damý ortalyǵy álemniń eń úlken kontınenti – ǵalamshar turǵyndarynyń úshten ekisi mekendeıtin, iri resýrstar shoǵyrlanǵan Azıaǵa qaraı oıysady.
· BUU-nyń shtab-páterin Azıaǵa kóshirý máselesin oılastyrýdy usynamyn. Qazaqstannyń bastamalaryn Ulttar qaýymdastyǵy qabyldaıdy dep zor úmit kútemin.
Umytylmaıtyn kún
Qazaq sózi Atlant muhıtynan aıbarly estilip, Tynyq muhıtyna, odan ári Úndi muhıtyna, álemniń túkpir-túkpirine jetip jatty. Súıinbaı Aronuly, HİH ǵasyrda «Bórili meniń Baıraǵym» óleńinde: «Bórili Baıraq astynda, Bógelip kórgen jan emen! Bórideı jortyp ketkende, Bólinip qalǵan jan emen!» – degen eken. Birikken Ulttar Uıymynyń 70 jyldyq mereıtoıynda Qazaq eliniń álemdik úrdisten bólinip kórmegendigin, aıtar asyl oıdan bógelmegenin Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev halqymyzdyń júırik tilimen, tereń oıymen, salıqaly sulý sózimen jetkize bildi. Máńgilik El bolýǵa baǵyttalǵan asyl murattaryn aıtyp berdi. Qazaq elin álemge taǵy da bir qyrynan tanytty. «Arystanmyn aıbatyma kim shydar? Jolbaryspyn maǵan qarap kim turar? Kókte – bult, jelmen gýlegen, Jer erkesi jeldiń jónin kim surar?» – degen Maǵjan Jumabaev aqyn sekildi saralaǵandaı boldy Elbasy.
Adam ómirine qara tańba salǵan, adamzatty qıanatpen lastaǵan, orynsyz qyrǵynǵa ushyratqan qan-qasap soǵystardyń sumdyqtarynan sabaq alýǵa, álemdik dúnıeni ondaı kesapattardan qutqarýǵa degen uly oı-túıinderin osy BUU minberinen aıtqan da Elbasy. Ol jer júzinde qoıýlana túsken ekstremızm, dinı qaqtyǵystardyń zardaptaryn ashyp berdi. Iadrolyq qarýsyz álemge adamzat tarıhynda alǵash qadam basqan Qazaqstandy dúnıe júzine taǵy bir ret pash etkendigine boıymyzdy maqtanysh sezimi bıledi. BUU álemde beıbitshilikti saqtaý, ekologıalyq turaqtylyqty qamtamasyz etý, ashtyq pen qaıyrshylyqtan adamzatty qorǵaý, taǵy basqa kóptegen mereıli maqsattardy qamtamasyz etý máselelerine álemniń zeıinin aýdardy. BUU Qaýipsizdik keńesiniń turaqty emes músheligine Qazaqstannyń 2017-2018 jyldary ótetinine senim bildirdi. Osy úlken, irgeli uıymnyń shtab-páterin Azıa qurlyǵyna kóshirý týraly usynys aıtty. Assambleıa minberinen Nursultan Nazarbaev Qazaq eliniń rýhy tańǵajaıyp, asqaq oıy ózine táńirdeı senimdi, sóz qudireti uly dalamyzdaǵy soǵyp turǵan jer júreginiń qýaty sekildi kórindi. Óziniń de, týǵan halqynyń da iriligin kórsetti. Elbasynyń sózi meni eriksiz oılandyryp, baýrap aldy. Qazaq tilinde sóılegendikten aıtylǵan sózderdi erekshe tebirenispen qabyldadym. «Týra sózden ózge sózdi sóz deme, Terip túgel sóz sarasyn tańdadym, Bir ǵajaıyp qurastyrdym, talǵadym, Tilim bolyp, mápeledim-búrledi, Jupar shashyp, sheshen aıtyp gúldedi», – dep Júsip Balasaǵunı aıtqandaı, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev kerek sózdi tańdaǵanyna jáne uly sózdi aıtqanyna, sonymen birge qazaq tilin álemdik deńgeıge kótergenine patsha nıetpen úlken alǵys aıtamyn.
Nıetjan BERİKULY,
Qudaıbergen Jubanov atyndaǵy óńirlik
memlekettik ýnıversıtetiniń profesory.
Aqtóbe.
Jańasha oılaý mashyǵy degen mine, osy!
Halyqaralyq qaýymdastyqta laıyqty orny bar Qazaqstannyń táýelsizdik jyldaryndaǵy syrtqy saıasatyn Elbasymyz asqan dáıektilikpen, salıqaly bilgirlikpen júrgizip kele jatqanyn qazaqstandyqtar jaqsy biledi, joǵary baǵalaıdy. Nursultan Ábishulynyń bıik minberlerden adamzatty tolǵandyryp otyrǵan óte aýqymdy jahandyq máseleler jóninde oı bólisýmen qatar júzege asyrýdyń naqty qadamdaryn usynýy sarabdal saıasatkerdiń ǵana qolynan kelse kerek. «Egemen Qazaqstannyń» keshegi nómirinde jazylǵandaı osy kezeń aralyǵynda BUU shtab-páterine 7 ret resmı sapar jasaýy, Uıymnyń Bas Assambleıasynyń jumysyna 6 ret qatysýy sonyń bir aıǵaǵy bolsa kerek.
Al Prezıdentimizdiń Birikken Ulttar Uıymynyń Bas Assambleıasynyń sesıasynda álemdik saıasatqa qatysty jalpy pikirtalasta sóılegen bul jolǵy sóziniń bási de, tolǵamy da bólekshe estildi. Jańashyldyq sıpatymen, problemalardy naqty qoıýymen erekshelendi. Bárinen de qazaq tiliniń qýatty úni sańqyldaı estilip, uıymdaǵy resmı alty tilge ilespe aýdarylýy mereıimizdi tasytty. Mundaı sezim kúıine ózgelerdiń de bólengeni anyq. Uıymnyń 70 jyldyǵyna arnalǵan samıtine qatysqan Elbasymyzdyń negizgi sesıadaǵy, pikirtalastar barysyndaǵy ár sózin úlken yntamen tyńdadym. Olarda Qazaqstannyń barlyq saıası jáne ekonomıkalyq máseleler boıynsha ustanymdary qarjylyq daǵdarysty, halyqaralyq lańkestikti, kedeıshilikti, azyq-túlik qaýipsizdigin, beıbitshilikti retteý sekildi biregeı únqatysýlarmen tyǵyz birlikte baılanysyp jatty.
Meni erekshe qyzyqtyrǵany BUU-nyń shtab-páterin Azıaǵa kóshirý týraly tyń usynys, sony bastama boldy. «Azıanyń damyp kele jatqan ekonomıkalarynyń qýatty serpini jahandyq úderisterdiń jańa sıpatyn tanytyp otyr. Osy úderisti eskere otyryp, memleketterdiń ózara qarym-qatynasyna jańa serpin berý úshin bul tarıhı múmkindikti paıdalanýdyń mańyzy zor. Birikken Ulttar Uıymynyń shtab-páterin Azıaǵa kóshirý máselesin oılastyrýdy usynamyn. Qazaqstannyń bastamalaryn ulttar qaýymdastyǵy qabyldaıdy dep zor úmit kútemin»,–dedi N. Nazarbaev álem elderiniń basshylary aldynda. Qazaqstan jýrnalıserine bergen suhbatynda kóshirý týraly sheshim qabyldansa, Azıada damyp kele jatqan Shanhaı, Sıngapýr, Seýl, Astana bar qaı qalaǵa kóshiriletindigi oılastyrylatynyn, talqylanatynyn jetkizdi.
Bul – oraıyn keltirse, oryndalatyn sharýa. Álemde soǵys órtin tutandyrmaý, janjaldarǵa jol bermeý, beıbit ómirdi ornyqtyrý maqsatymen Jenevada Ulttar Lıgasy otaý tigip, quramyna 58 memleket kirgeni, keıin BUU-men almastyrǵany, oǵan 193 el múshe ekeni tarıhtan málim. «Elý jylda – el jańa, júz jylda – qazan» demekshi, osy ýaqyt aralyǵynda halyqaralyq qarym-qatynastar salasy adam tanymastaı úlken ózgeristerge ushyrady. Eýropadaǵy, muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy jahandyq órleý Azıany da keńinen qamtyp, bólekshe dúnıe qalyptasty. Sary qurlyq adamzat damýyndaǵy jańa kezeńniń irgeli mindetterin aıqyndaýda jetekshi rólge ıe. Aýqymdy jaýapkershilikti atqarýǵa ekonomıkalyq qýaty, resýrstyq múmkindigi, adamı kapıtaly erkin jetedi.
Eń bastysy, álemdik saıasattaǵy Azıanyń róli kún ótken saıyn ósip bara jatqanyn eskermeı bolmaıdy.
Qonysbek YBYRAEV,
Qazaqstan Respýblıkasy prokýratýrasynyń úzdik qyzmetkeri.
Soltústik Qazaqstan oblysy.
Bul – qubylys.
Ǵajaıyp oqıǵa!
Jasyratyn nesi bar, elimizde qasıetti ana tilimizdiń tuǵyrly bolýy jolynda uzaq jyldar kóz maıyn túgese taýysyp, kúsh-qýatyn talmaı jumsap júrgen talant ıeleri, til janashyrlary qanshama! Barlyǵynyń muraty bir, ol – qazaq tiliniń bolashaǵy!
Kúni keshe Amerıka Qurama Shtattarynda Birikken Ulttar Uıymynyń 70 jyldyq mereıtoıyna baılanysty resmı sapary barysynda bıik minberden sóz sóılegen Elbasy sol bir eren eńbektiń óteýin qaıtarǵandaı áserde qaldym. Bıik minberden barshamyzǵa tanys Prezıdentimizdiń qońyr daýysymen salmaqty da salıqaly sóılegen sóz mánerine erekshe tánti boldym. Men bul oqıǵany qubylysqa, Qazaqstan men qazaq tiliniń álemdik bıikten kóringen mártebesine baladym! Ana tili degende áli de bolsa jan-jaǵyna jaltaqtap, bir sheshimge kele almaı kibirtiktep júrgenderge keremet bir oı salardaı sezindim!
Til úshin kúres – bul naǵyz myltyqsyz maıdan! Munyń tarıhı da saıası jik-jaqpary tereńde jatyr. Ol kúres bastalǵan shırek ǵasyrǵa jýyq «shaıqasta» ulttyń tilimen ǵana emes ǵylymnyń, órkenıettiń tilimen kúreskende ǵana jeńiske jeterimiz haq ekenine kózimiz jetti.
Mine, onyń birden-bir jarqyn dáleli – keshegi Nú-Iorktegi BUU ǵımaratyndaǵy qazaq úshin este qalar ǵajaıyp oqıǵa! Qazaq tili álem moıyndaǵan áleýetti alty tilge bir mezette aýdarylyp, Jer-jahandy sharlady. Osynyń ózi bizdiń bárimizdi, ásirese, til janashyrlaryn «barǵa – mázir» deýge shaqyrǵandaı. Buǵan da shúkir delik. Meniń óz basym muny Elbasy Nursultan Nazarbaev pen Táýelsiz Qazaqstannyń rýhanı saladaǵy álemdik jeńisi der edim! Ana tilin janyndaı jaqsy kórip aıalaǵan, qazirgi qoǵamǵa «nazy» taýsylmaǵan barsha til janashylaryn sol jeńisimen shyn júrekten quttyqtaımyn!
Ómirzaq AITBAIULY,
halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti, UǴA akademıgi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor.
ALMATY.
Aral taǵdyry álemdik minberden taǵy aıtyldy
Qazaqstan álemge ımanı, saýapty istiń úlgisin kórsetip otyr. Ony bir ǵana Aral teńiziniń mysalynan-aq kórýge bolady. Keńes Odaǵynan mura bolyp qalǵan jahandyq problemany sheshýdiń jolyn táýelsizdigin endi alǵan Qazaq memleketi tapty. 1992 jyly Elbasy Nursultan Nazarbaev Birikken Ulttar Uıymynyń minberinde turyp Aral teńiziniń taǵdyryn aıtyp, jer júziniń moınyn burǵyzdy. Artynsha bir jyldan keıin Qyzylorda qalasynda teńizben shekaralas jatqan bes memlekettiń basshysyn jıyp, arnaıy májilis ótkizip, adamzat balasyna ortaq máseleni sheshýdiń jolyn qarastyrdy. Bul óte taǵdyrly qadam edi. Óıtkeni, Ortalyq Azıa elderiniń basshylaryn Aral teńizin toltyrýǵa qatysty dáleldi sózin keltirip, olardyń kózin jetkizbese bolmaıtyn. Sýdyń saǵasynda otyrǵan memleketter Syrdarıanyń arnasyn qysyp tastasa, Araldyń tabanyn toltyrý degenińiz arman bolyp qana qalatyn. Nursultan Ábishulynyń tabandy eńbeginiń arqasynda bul másele de ońtaıly sheshildi. Solaısha, «Syrdarıa ózeniniń arnasyn retteý jáne Aral teńiziniń soltústik bóligin saqtap qalý» jobasy ómirge keldi. SARATS jobasynyń alǵashqy kezeńi boıynsha tartylyp qalǵan teńizdiń tabanyna sý toldy. Kishi Aral teńizi paıda boldy. Teńiz Aral qalasyna deıin jaqyndady. Endi jobanyń ekinshi kezeńin iske asyrǵaly jatyrmyz. Osy arada Syr halqynyń Elbasyna erekshe iltıpatpen alǵys aıtatynyn jetkizýimiz kerek. Sebebi SARATS jobasynyń ekinshi kezeńin iske asyrý úshin qomaqty qarjy kerek. Mynadaı daǵdarys zamanynda, Qazaqstan túgili tutas álem qarjydan tapshylyq kórip otyrǵan kezeńde Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı bastamasymen joba qarjylandyrylyp jatyr. Bile-bilgen adamǵa bul úlken janashyrlyq.
Al kúni keshe BUU-nyń minberinde taza ana tilimizde baıandama jasaǵan Elbasy álem halqynyń nazaryn Aral taǵdyryna taǵy da burdy. Jahandyq minberden Aral problemasy jáne bir márte aıtyldy. Osynyń arqasynda jahan jurty Aralǵa tıisti kómek kórsetedi dep úmittenip otyrmyz.
Qazaqstan «Aral óldi» degen tirkesti tutasymen ózgertti. Óıtkeni, búginde kishi Aralda teńiz tolqyp jatyr. Buryn joǵalyp ketken balyqtyń túrleri qaıta paıda bolyp, ol alys-jaqyn shetelderge eksportqa shyǵarylýda. Baıaǵyda údere kóshken halyq atamekenine qaıta oralýda. Al osynyń barlyǵy Elbasynyń qajyrly eńbeginiń arqasynda iske asyp jatqanyn jurttyń bári biledi.
"Qamshy"silteıdi
Derekkóz: Egemen Qazaqstan
