Ulttyq memlekette barlyq sala ulttyq múddege negizdelip, soǵan sáıkes baǵytta damýy zańdy qubylys. Jalpy «ult» uǵymy tarıhı qalyptasqan terıtorıasy bar, urpaqtar sabaqtastyǵymen birikken, minez-qulqy, psıhıkasy uqsas, mádenıeti men tili bir, ózindik ataýy bar adamdardyń jıyntyǵyn quraıdy. Al, ındýstrıaldy dáýirde ult degenimiz eń aldymen áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı-saıası jáne rýhanı qaýym. Birkelki mádenıet úlgilerin tutynatyn, ózara ekonomıkalyq baılanyspen birikken mundaı qaýymnyń tirshiliginde ekonomıkalyq faktorlar úlken ról atqarady. Qoǵam damýynyń qozǵaýshy, sheshýshi kúshi retinde eldegi ekonomıkalyq júıeniń sıpaty barlyq saladaǵy (saıasattan bastap, áleýmettik ahýal, turmys-tirshilik, dúnıetanym jáne t.b.) ózgeristerdi aıqyndaıdy. Halyqtyń áleýmettik toptarǵa, jikterge bólinýiniń negizi de osynda jatyr. Qoǵam birtutas áleýmettik júıe bolǵandyqtan, bir saladaǵy ózgeris, jaǵymdy álde jaǵymsyz bolsyn, basqa saladaǵy ózgeriske mindetti túrde alyp keledi. Elimizdegi ekonomıkalyq júıeniń álsizdigin dáleldeıtin bir fakti, – taıaýda ǵalamtorda Qazaqstan álemdegi kedeıshilik jaılaǵan elder qataryna kiretini jaıly aqparat tarady http://qamshy.kz/home/show/1312 . Shet eldermen salystyratyn bolsaq, kedeılik shegi damýshy elder úshin – kúnine bir adamǵa 1 $, Shyǵys Eýropa – 4 $, damyǵan naryqtyq elderde – 14,4 AQSH dollary. Damýshy elder qataryndaǵy Qazaqstanda resmı statısıka boıynsha jarty mıllıon turǵyn kedeıshilikte ómir súrýde. Al, qazaqstandyqtardyń 44%-y eń qajetti zattardy ǵana satyp alýmen shekteledi. El turǵyndarynyń densaýlyq jaǵdaıyn, satyp alý qabiletin, áleýmettik jaǵdaıyn, turmysy men ómir sapasyn qamtıtyn bul derekter memlekettiń álemdik bedelin, mártebesin qalyptastyrýǵa tikeleı áser etedi.
Osy ispetti kereǵar kórinisterdiń sebepterin izdeýden týǵan sanalýan suraqtar árbir qazaqstandyqty mazalaıtynyna kúmán joq. Damyǵan ozyq elder tájirıbesine zer salsaq, olardyń bári eń aldymen osy dárejege ǵylymı bilim men óndiris arasyndaǵy baılanysty jolǵa qoıýdyń arqasynda jetkenin baıqaımyz. Qazirgi tańda álemdik ekonomıkalyq derjavalar men úshinshi álem elderiniń damý deńgeıi tym alshaq: batys elderi postındýstrıaldyq qoǵamda, nanotehnologıalar dáýirinde ómir súrip jatsa, Qazaqstan deńgeıles damýshy elder ındýstrıaldyq qoǵamdy endi qurý ústinde. Elimiz naryqtyq qatynastarǵa qadam basqaly jıyrma jyldan assa da, osy júıege saı keletin sharýashylyqty júrgizý tásilderi, basqarý, turǵyndardyń ómir salty men minez-qulqy, is-áreketi, qysqasy, rasıonaldyq qasıetter basymdyq ala almaı otyr. Ásirese, erkin naryqtyń basty jetistigi – ónerkásip ónimderin erkin almasýǵa qol jetkize almaı kelemiz. Sonaý HH ǵasyrdyń basynda Alash qaıratkeri Smaǵul Sádýaqasov «Ónerkásip máselesi – qazaq kedeıiniń taǵdyry» dep, qazaq eliniń ekonomıkasyn shıkizatqa baılap qoıǵysy kelgen F.Goloshekınge qarsy shyqqan edi. Bul másele áli kúnge óziniń ózektiligin joımapty. Dúnıejúzindegi otyn-shıkizat naryǵyndaǵy qubylmaly ahýal ekonomıkasy shıkizat qunyna táýeldi Qazaqstan tárizdi elderge jaqsylyq ákelmeıtinine kózimiz jetip boldy. Júrgizilip otyrǵan reformalarǵa qaramastan, Qazaqstan áli de shıkizattyq baǵyttan aryla almaı-aq keledi. Kóptegen salalardy jemqorlyq jaılaýy sebepti bilikti kadrlar shettetilip, onyń ornyna kezdeısoq adamdardyń enip ketýi de damýdy tejep otyr.
Qazaqstandaǵy ekonomıkalyq daǵdarys máselesi búgingi tańda qoǵamnyń barlyq deńgeıinde, túrli sahnalarda, áleýmettik jelilerde, BAQ-ta, laýazymdy tulǵalardyń otyrystarynda talqylanýda, – bul onyń moıyndalǵanyn bildiredi. Daǵdarys kezinde kúnkóris sheginde ómir súrip jatqan turǵyndardyń áleýmettik jaǵdaıy múldem quldyrap, nasharlaýǵa bet alady. Al, áleýmettik shyńyraýdaǵy nemese perıferıadaǵy toptardyń únemi shıelenis pen qaıshylyq kózin quraıtyny belgili. Osylaısha, elimizdegi áleýmettik-ekonomıkalyq qaıshylyqtardyń qanshalyqty tereń ekenin biz dál osy sátte, qazaqstandyq qoǵam men ulttyq memlekettiń mańyzdy qundylyqtaryna qaýip tóngen kezde ǵana aıqyn uǵynyp otyrmyz. «Ne isteý kerek?» degen suraq basqarý deńgeıinde talqylanyp, halyq sonyń sheshimin kútedi. Dál qazir memlekettik deńgeıde shuǵyl reformalar qabyldaý arqyly qalyptasqan júıeni emdeıtin, alǵa jeteleıtin sharalar júrgizýge búkil qoǵam suranyp tur (qatardaǵy turǵyn da, kásipker de, qoǵamdyq ınstıtýttar da). Ǵalymdar árbir eldiń ekonomıkalyq júıesiniń sıpaty, damý deńgeıi men sol eldegi basqarý tıpi ózara tyǵyz baılanysty dep esepteıdi. Osyǵan oraı álem elderindegi demokratıa deńgeıin bildiretin ındeks (The Democracy Index) boıynsha Qazaqstan avtorıtarlyq rejımmen basqarylatyn elderdiń qataryna kiredi, bul reıtıńte elimiz 142-orynda tur (aıtalyq, Qyrǵyzstan 106-orynda, aralas rejım). Mysaly, demokratıa qaǵıdalaryn qatań ustanatyn elder jańa ǵasyrda nanotehnologıalarǵa negizdelgen 6-ýkladta ómir súrse, Qazaqstan ónerkásiptik óndiristegi 4-ýkladqa jańa kelip kirdi. Munyń ózi búkil qoǵamnyń túbegeıli ózgeretin kezi kelgeniniń belgisi. Bul úshin qazaqstandyq ekonomıkanyń damý áleýeti shıkizattyq paradıgmadan bas tartyp, zıatkerlik ekonomıkaǵa baǵyt alýy, naryqtyq júıeni jaǵymdy kúshke – qoǵam úılesimi men birigýiniń, tártiptiń kózine aınaldyrýy oń nátıjelerge jetkizetin birden bir jol. Birigýge qatysty birer sóz: qazirgi zamanǵy órkenıettik paradıgma turǵysynan qaraǵanda ult uǵymy til, mádenıet, terıtorıa, salt-dástúr birligimen qosa ǵylym men bilim deńgeıi, eldiń tehnıkalyq damý dárejesin qamtıdy. Ult uǵymy HİH ǵasyrdan, ındýstrıaldy qoǵamnyń paıda bolýymen qatar qoldanylyp kele jatqanyn eskersek, qoǵamnyń nyǵaıýy, gúldenýi – ult-memlekettiń saqtalýynyń alǵysharty. Ulttyq memlekettiń damýynyń árbir kezeńinde belgili bir faktorlar jetekshi ról oınaıdy, – bul búgingi qazaq qoǵamy úshin qazirgi shynaıy ekonomıkalyq jaǵdaıdy durys qabyldap, soǵan sáıkes áreket etýden kórinis taýyp otyr. Osy turǵyda amerıkalyq ekonomıser K.Makkonell men S. Brú ekonomıkalyq saıasat uǵymyna «problemany túzetý nemese onyń paıda bolýynyń aldyn alýdy maqsat tutatyn is-áreketter baǵyty» degen anyqtama beripti. Qazaqstandyq ekonomıkanyń aldynda da qazirgi kezeńde daǵdarystan shyǵýdyń amaldaryn iske asyrý, erkin naryq qurý arqyly turaqty ekonomıkalyq ósimge qol jetkizý, halyqtyń ál-aýqatyn kóterý mindetteri tur. Nemistiń belgili ekonomısi F.Noımark ta memlekettik búdjettiń atqaratyn fýnksıalarynyń arasynda qarjylyq-saıası, saıası, ekonomıkalyq-saıası mindetterin aıryqsha atap ótedi. Búdjettiń saıası fýnksıasynyń kómegimen memleket áleýmettik-taptyq janjaldardyń, shıelenisterdiń órshýin toqtata alady, ymyraǵa jol ashady, áleýmettik turaqtylyqqa qol jetkizedi.
Taǵy bir kórnekti sosıolog-ekonomıst Karl Polanı óziniń tarıhı-ekonomıkalyq «Uly transformasıa» zertteýinde saıası-áleýmettik úderisterge sıpattama bere otyryp, «naryqtyq ekonomıka men ulttyq memleketti jekeleı emes, kerisinshe birtutas qubylys retinde qarastyrý qajet» dep tujyrymdaıdy. Memleket damyǵan saıyn ekonomıkalyq úderister de qoǵamnyń basqa salalarynan oqshaýlanbaı, olarmen tyǵyz baılanysta damýy tıis. Naryqty óz erkine jibere salýǵa bolmaıdy, bul apattarǵa alyp keledi. Memleket qoǵamdy baǵanyń quldyraýy jaǵdaıynda naryqtan qorǵaý tetikterin qurýy tıis, onyń ishinde áleýmettik járdemaqylar tóleý jáne t.s.s. Tamyzdaǵy jaǵdaıdan keıin QR Prezıdenti N.Nazarbaevtyń áleýmettik muqtaj toptarǵa kómek kórsetý jóninde tapsyrma berýi de shıelenisterdi boldyrmaýdan týǵan sheshim.
Damý jónindegi halyqaralyq ınstıtýttar álemniń túrli elderiniń ekonomıkasyn qalyptastyrýda «jergilikti erekshelikterdi» qoldanýdy usynady, – óziniń damý ereksheligin qatań basshylyqqa almaǵan ult-memleket uzaq ómir súre almaıdy. Osy rette búkil ekonomıkalyq is-sharalardyń ulttyq, memlekettik, áleýmettik astary bar ekendigin qaperde ustaý biz úshin asa qajet. Mundaǵy basty ıdeıa ekonomıkalyq saıasatty júzege asyrýda basqa bir elde tabyspen júzege asqan daıyn reformalardy kóshirip alý únemi ońtaıly bola bermeıtinine kelip tireledi. Al, derbes damý baǵytyn tańdaý úshin qabyldanǵan uzaq merzimdik strategıa sol eldiń tereńde jatqan artyqshylyqtaryna, onyń tarıhy men mádenıetine negizdelýi tıis. Oǵan qosa bul strategıa halyqaralyq naryqtarǵa shyǵa alatyndaı tásildi izdestirýi jáne talantty adamdardy, ıaǵnı adam kapıtalyn tıimdi qoldana bilýi mindetti. Muny Qazaqstan mindetti túrde eskerýi tıis.
Tarıhtyń jazýymen ótken júzjyldyqta elimizge túrli ult ókilderi kelip qonystandy, Qazaqstan kópultty memleket dep sanaımyz. Degenmen, bul dáýirde oqshaý ómir súretin, bir ǵana ulttan quralǵan memleket joqqa tán. Sondyqtan, óz bolashaǵyn qamtamasyz etkisi kelgen árbir ulttyq memleket el quramyndaǵy dıaspora ókilderine mádenı-tildik múmkinshilikter berýmen qatar, olardy memleketqurýshy ult tóńiregine toptastyrý, sińirip alý (asımılásıa) úderisin úzdiksiz júrgize berýi mindetti. Bul úderistiń taǵy bir qyry bar, – qazirgi daǵdarys kezeńinde qazaqstandyqtardyń birligi men yntymaǵy shyn máninde synaqqa túskeli tur, óıtkeni kez-kelgen qoǵamdyq másele oqshaý sheshilmeıdi, ol ujymdyq áreket etýdiń nátıjesi bolyp tabylady. Mádenıeti men qundylyqtary ortaq, tili bir, múddesi bir, konsolıdasıalanǵan qaýym kez-kelgen qıyndyqty eńserýge qabiletti. Osy tusta ekonomıkalyq daǵdarysty paıdalanyp, odan shyǵýdyń joldaryn qazaqstandyq qoǵamdy birtutastandyrýdyń ádisi retinde qoldaný, ulttyń uıytqysy etýge tyrysý, toptasýǵa jeteleý el múddesinen týǵan qajettilik. Ult isinde usaq-túıek joq. Ekonomıkalyq faktor ulttyq sana-sezimniń nyǵaıýyna ıdeologıalyq faktordan kem emes yqpal ete alatyn qubylys. Bul másele bes ınstıtýsıonaldyq reformany júzege asyrýǵa arnalǵan Ult Josparyndaǵy qazaqstandyq birtektilik ıdeıalaryna sáıkes keledi. Sondaı-aq, aldaǵy ýaqytta «100 qadam» Ult Josparynyń 89-qadamy boıynsha mekteptik bilim berýdiń qoldanystaǵy oqý baǵdarlamalaryna «Máńgilik el» qundylyqtary engiziletin boldy. Osy oraıda búgingi jas urpaq zamanaýı bilimderdi ıgerýmen qatar óziniń de, eliniń de keleshegi kemel, tuǵyrly bolýy ulttyq memlekettiń nyǵaıýymen, ekonomıkanyń gúldenýimen tyǵyz baılanysty ekenin tereń uǵynýy tıis.
Mádenıet pen til birligi arqyly birtektilengen qoǵam músheleri óz múddesin ult-memlekettiń bolashaǵymen ushtastyrýǵa umtylýy úshin osy terıtorıada ómir súrip jatqan árbir turǵyn óziniń, bala-shaǵasynyń, urpaqtarynyń ál-aýqaty, ıgiligi osy memlekettiń gúldenýimen, nyǵaıýymen ǵana qamtamasyz etiletinin sezinýden týady. Ulttyq memleketsiz ult ta ómir súre almaıtyny aıdan anyq. Ult-memlekettiń qalyptasýy men nyǵaıýy, ult qurylysy úzdiksiz júre beretin, eshqashan toqtamaıtyn úderis, – ult ta ózindik tóltýma beınesin joǵaltpaı saqtaýy úshin óz memleketimen birge jasasyp, damyp, ortaǵa beıimdelip otyrady. Al, osy jolda kezdesken qıyndyqtar men kedergilerdi joıyp otyrmasa, ult-memleket ydyraıdy. Sóıtip, rýhy álsiregen, birligi, yntymaǵy nashar, jasampazdyǵy (kreatıvtiligi) joq halyq ózge ozyq jurttar paıdalanatyn etnografıalyq materıal esebinde bolady. Ekonomıkanyń damýy memlekettiń álemdik qaýymdastyqtaǵy básekege qabilettiligi deńgeıin ǵana emes, ásirese, onyń ult-memleket retindegi turaqty damýyn aıqyndaıdy. Bul qazirgi tańda Qazaqstannyń memleket retinde saqtalyp qalýynyń basty sharttarynyń biri. Táýelsiz ulttyń ekonomıkasy da táýelsiz bolýy mindetti.
Dına Tazabekova, «Aqıqat» jýrnalynyń saıtynan qysqartylyp alynǵan materıal
