«Jaýlap alý men quldyq, soǵystar men kelisimder, qanaý men kapıtalızm tarıhynda atalyp ótpegen ana bolýdyń óz tarıhy, óz ıdeologıasy bar jáne bul traıbalızm, nasıonalızmge qaraǵanda tereńirek (A. Rıch. Áıeldiń dúnıege kelýi. Ana bolý tájirıbe jáne ınstıtýt retinde)

Quqyqtyq teńdik pen emansıpasıa úshin kúreste eńbekshi áıelderdiń yntymaqtasqan kúni 8-shi naýryz jaqyndap keledi. Emansıpasıa qozǵalysy Batysta paıda bolǵan, degenmen búginde Batys elderinde bul kún keńinen toılanbaıdy, óıtkeni damyǵan elderdiń kóbinde genderlik teńdikke, tolyq bolmasa da, belgili bir deńgeıde qol jetkizildi. Qazaqstanda 8-shi naýryz — mereke jáne demalys kúni, degenmen bul mereke birtindep saıası astaryn joǵaltyp, jalpy áıelder kúni retinde qabyldanýda. Ásirese, osy merekede analarǵa erekshe nazar aýdarylady.

Tarıhı turǵydan ananyń róli memlekettik saıasat obektisi retindegi anadan áleýmettik darvınızm aıasyndaǵy balany tárbıeleýdiń belsendi sýbektisine deıin, tárbıelik rólderdi tómendetip, ananyń áleýmettik qyzmetteriniń paıda bolýynyń negizi bolatyn genderlik teńdik ıdeıasyna deıin úlken ózgeristerge ushyraýda. Qazaq dalasynda balaly áıel ǵana qurmetke ıe bolǵan, al keńestik «Shyǵystyń azat etilgen áıelderi» jobasy qazaq áıelderiniń emansıpasıasyna ákeldi. Búginde zamanaýı ananyń beınesi, ásirese qazirgi qazaqstandyq ónerde, áli de óz avtoryn kútýde. Sonymen qatar, Batys áleýmettanýynda ana bolý mańyzdy taqyryp bolǵanymen, qazaqstandyq áleýmettanýda áli de qyzyǵýshylyq pen tanymaldylyqqa ıe bola qoıǵan joq. Qazaqstandyq etnografıada da qazaq anasy týraly senimdi ári beıtarap zertteýler is júzinde joq.

Ana bolýdy kópqyrly jáne kúrdeli qubylys retinde túsine otyryp, 2024 jyldyń mamyr aıynda QSZI tapsyrysy boıynsha júrgizilgen áleýmettanýlyq saýalnama[i] derekteri negizinde Qazaqstandaǵy analardyń bilim deńgeılerin qarastyraıyq. Biraq, aldymen respondentterdiń bilim deńgeıi týraly aıta keteıik. Respondentterdiń 46,8%-y joǵary bilimge ıe, bul elaralyq turǵydan alǵanda, joǵary bilimniń joǵary ulttyq deńgeıi bolyp tabylady jáne Qazaqstanda orta bilimniń ǵana emes, joǵary bilimniń de qoljetimdi ekenin kórsetedi. Keńes zamany tusyndaǵy Qazaqstanda joǵary bilim jappaı qoljetimdi bolmaǵan: túrli baǵalaýlar boıynsha 1970 jyldary orta mektep túlekteriniń onnan bir bóligine de joǵary oqý oryndaryna túsýge oryn jetpegen. Táýelsizdik alǵannan keıin, 1990-shy men 2000-shy jyldary, jańa memlekettik jáne jekemenshik joǵary oqý oryndarynyń ashylýymen bilimge qoljetimdilik múmkindikteri keńeıdi. 2024-2025 oqý jylynyń basynda Qazaqstandaǵy stýdentter sany 624,5 myń adamǵa jetse, olardyń 51,8%-yn áıelder quraǵan. Búgingi tańda baıqalyp otyrǵan joǵary bilimniń artýy kózge asa kórinbese de, urpaqaralyq mobıldiliktiń (ata-analardan balalarǵa) mańyzdy kórsetkishi bolyp tabylady.

QSZI saýalnamasynda respondentterge (jastaryna qaramastan, iriktemede 80 jastaǵy qatysýshylar da bar) anasy men ákesiniń bilim deńgeıi týraly suraq qoıyldy. Jalpy irikteme boıynsha bilimdi ata-analar azshylyqty quraıdy, al respondentterdiń bilim deńgeıi olardyń ata-analarynyń bilim deńgeıinen eki ese joǵary. Basqasha aıtqanda, qazirgi tańda kóptegen qazaqstandyqtar joǵary bilimdi birinshi býynda alǵash ret alyp otyr, ıaǵnı «first generation learners» — birinshi býyn bilim alýshylary, olardyń bilim alý joly kúrdeli, otbasynyń kómeginsiz jáne ınstıtýsıonaldyq qoldaýsyz bolǵan.

Málimetter qazirgi ýaqytta ákeler men analardyń bilim deńgeıinde genderlik aıyrmashylyqtar joq ekenin kórsetip otyr. Mysaly, respondentterdiń 23,9%-ynyń analary joǵary bilimdi, oǵan qosa 0,3%-ynyń analary ǵylymı dárejege ıe. Respondentterdiń 22,1%-ynyń ákeleri joǵary bilimdi jáne 0,2%-ynyń ákeleri ǵylymı dárejege ıe.

1-sýret. Respondentterdiń ata-analarynyń
bilim deńgeıi boıynsha bólinisi, %

Málimetterge sáıkes 8000 respondenttiń 4270-i analarynyń bilim deńgeıimen salystyrǵanda ózderiniń bilim deńgeıin ózgertken. Onyń ishinde 2556 respondenttiń bul ózgeristeri joǵary baǵytta jyljyǵan, ıaǵnı respondentterdiń 59,9%-y anasyna qaraǵanda bilim deńgeıin jaqsartqan. Eger 21 jasqa deıingi respondentterdi (osy jasta kóbisi joǵary oqý ornynda bakalavrıatty támámdaıdy) taldaýdan alyp tastasaq, bul úles 61,9%-ǵa deıin ósedi.

Bilim deńgeıiniń ósýi (ata-analarymen salystyrǵanda) men materıaldyq (qarjylyq) ál-aýqat kórsetkishteri arasynda oń baılanys kórinisi baıqalady. Basqasha aıtqanda, joǵary bilimdi ata-analary bar respondentter ata-analaryń joǵary bilimi joq respondentterge qaraǵanda biraz jaqsyraq materıaldyq jaǵdaıǵa ıe (1-kesteni qarańyz).

1-keste. Bilimniń urpaqaralyq dınamıkasy men qarjylyq ál-aýqat kórsetkishteriniń arasyndaǵy korrelásıalyq matrısa, Pırson korrelásıasy

Ananyń biliminiń mańyzdylyǵy qandaı, bul faktor qaı kezden bastap baıqala bastady jáne ol qalaı kórinis tabady? Bul suraqtarǵa basqa ǵylymdarmen qatar áleýmettanýlyq zertteýler de jaýap bere alady.

Ananyń bilim deńgeıiniń balanyń áleýmettik jáne bilim deńgeıine áseri týraly zertteýler negizinen damyǵan elderde júrgizilgen, olarda balalardyń mobıldik múmkindikterin keńeıtýdegi ata-analardyń bilim deńgeıiniń róli empırıkalyq túrde dáleldengen. İri salystyrmaly zertteýler (Hý & Sán) urpaqaralyq bilim mobıldiliginiń ǵalamdyq zańdylyqtaryn kórsetedi. Mundaǵy eń basty ıdeıa — belgili bir elderde bilimniń qoljetimdiligi artqan saıyn ákeniń bilimi men balanyń bilim deńgeıi arasyndaǵy baılanys álsireıdi, al kerisinshe, balanyń bilim alýynda ananyń yqpaly artady. Iaǵnı, bastapqyda zertteýler ákeniń bilimi balalardyń bilim deńgeıine qatty áser etetinin kórsetken bolsa, ýaqyt óte kele, elderdiń modernızasıalanýyna baılanysty basqa úrdis qalyptasa bastaǵan. Mysaly, ata-analar arasynda tek anasy bilimdi bolsa, ol balanyń mártebesine oń áser ete alady, al ákeniń joǵary biliminiń balalarǵa, ásirese qyzdarǵa áseri búgingi kúni álsirep barady. Áleýmettanýshylar kóptegen áleýmettik ınstıtýttardyń, ásirese bilim berý ınstıtýttarynyń tıimdi jumys isteýiniń kórsetkishi retinde ananyń bilim deńgeıiniń balalardyń bilim alýyna oń áserin erekshe atap kórsetedi.

Ananyń biliminiń joǵarylaýy neden kórinedi? Bul balanyń damýyna tıgizetin áserinen kórinedi: balalar kóbirek oqıdy, izdenimpaz, synı oılaýy damyǵan bolady, bilimdi analar balalarǵa jıi salaýatty ádetterdi sińiredi. Sonymen qatar, bilimdi analardyń balalary emosıonaldyq ıntellektke ıe, olar beıimdelgish keledi. Biraq, másele tek kognıtıvti jáne basqa qabiletterdi berýmen shektelmeıdi, sondaı-aq qundylyqtardy, bilimdi jáne umtylystardy balanyń boıyna sińirý balalardyń bilim deńgeıin de, bolashaqta jetistikterin de arttyrýǵa múmkindik beredi.

Álem boıynsha, ásirese damyǵan Eýropa elderinde áıelderdiń bilim deńgeıi analardyń bilim deńgeıimen tyǵyz baılanysty bola bastaǵan, bul ananyń bilim deńgeıiniń urpaqaralyq mobıldilikke qosqan úlesin kórsetedi. Sonymen qatar, bilimi joǵary áıelder arasynda alǵashqy balany týý jasynyń ulǵaıýy da zańdy qubylys. Qazaqstandaǵy jaǵdaı qandaı? 2002 jyldan bastap ártúrli faktorlar men sebepterge baılanysty elde týý deńgeıiniń úlken jáne uzaq ýaqytqa sozylǵan ósýi baıqaldy. Shyǵys halyqtary, ásirese Taıaý Shyǵys elderiniń halyqtary, azyn-aýlaq áleýmettik-ekonomıkalyq damýǵa týý kórsetkishimen jaýap beretini belgili (HH-shy ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HHİ-shi ǵasyrdyń basyndaǵy Túrkıa, Mysyr, Iordanıa, Parsy shyǵanaǵy jáne basqa da Taıaý Shyǵys elderi). Qazaqstanda týý deńgeıiniń ósýine dinniń qaıta jandanýy faktorlary da áser etýi múmkin, óıtkeni kez kelgen dinniń, sonyń ishinde ıslamnyń qyzmetteriniń biri – joǵary týý kórsetkishin qoldaý. Oǵan 90-shy jyldardaǵy daǵdarystyń nátıjesinde keıinge qaldyrylǵan týý kórsetkishi de óz úlesin qosty. Bul týý kórsetkishin túsindirýde otbasy plúralızmi jáne otbasylyq-nekelik qatynastardy tańdaý erkindigi de mańyzdy ról atqarýy múmkin.

Sońǵy eki jylda (2023 jyldan bastap) týý deńgeıiniń eleýsiz tómendeýi baıqalady, biraq keıbir demograftar sekildi biz de týý deńgeıiniń tómendeý úrdisi týraly aıtatyn bolsaq, onda asyǵystyq etken bolamyz. Rasynda, 2023 jyly jalpy týý koefısıenti 2,96-ny qurady, al 2022 jyly bul kórsetkish 3,05 boldy. Alaıda, reprodýktıvti jasqa 2000 jyldardyń basynda týylǵan aýqymdy toptar endi ǵana kirip jatyr. Ekinshiden, batys zýmerleri otbasyn qurýǵa jáne bala týýǵa asyqpaıdy, olar úshin sanaly jáne kesh balaly bolý mańyzdy, tipti keıbireýleri «childfree» kózqarasyn ustanady. Degenmen, bizdiń jáne Batys zýmerleriniń arasynda eńbek naryǵyndaǵy qatal jaǵdaılar, dástúrli qundylyqtardyń qaıta jańǵyrýy, tutyný stılderiniń ózgerýi sekildi mańyzdy aıyrmashylyqtardyń bar ekenine kópshiliktiń kúmáni joq.

Týý kórsetkishin egjeı-tegjeıli qarastyrǵanda nazar aýdarýǵa turarlyq másele – analardyń jas toptary boıynsha týý deńgeıi. Úlken jastaǵy analar toptaryna qaraǵanda jas analar tobynyń (15-19 jas) týý kórsetkishi qarastyrylǵan kezeńderde tómendemeıdi. Dúnıejúzilik tájirıbe kórsetkendeı, dál osy toptar 7-8 bala, al keıbir mádenıetterde 10-12 nemese odan da kóp bala dúnıege ákeledi. Osy jas kogortasyndaǵy qyzdarǵa nazar aýdarý, bul topta týý kórsetkishin tómendetý úshin kem degende olardy orta bilimmen QAMTAMASYZ ETÝ, dinı faktordy tómendetý jáne otbasy formalarynyń plúralızmi eldegi áleýmettik teńsizdikti tómendetý jáne mobıldilikti arttyrý turǵysynan mańyzdy. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda joǵary bilimdi analardyń úlesi basqasha sıpatqa ıe bolýy múmkin.

[i] Áleýmettanýlyq saýalnama QSZI tapsyrysy boıynsha 2024 jyldyń 11 mamyry men 22 maýsymy aralyǵynda júrgizildi. İriktelgen jıyntyq kólemi – 8000 respondent. Saýalnamaǵa Qazaqstannyń 17 oblysynan jáne respýblıkalyq mańyzy bar 3 qalasynan – Astana, Almaty jáne Shymkentten 18 jastan asqan respondentter qatysty.

Aıgúl Zabırova,

QSZI bas ǵylymı qyzmetkeri,

sosıologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor