Bıyl Qazaqstanda "Ulystyń uly kúni" merekesi qaıta jandanǵanyna 37 jyl tolady. 1988 jyly bul merekeni alǵash ret Almaty qalasynda atap ótildi.
Qazaqstandaǵy Naýryzdyń qaıta órleý tarıhy
Naýryz-myńjyldyq tarıhy bar túrki halyqtarynyń ejelgi merekesi. 1926 jyly oǵan tyıym salyndy, biraq 62 jyldan keıin, 1988 jyly mereke Qazaqstanda taǵy da toılana bastady.
1988 jyly Almatyda Naýryz merekesin uıymdastyrýǵa belsendi qatysqandardyń biri eleýsiz Janpeıisuly boldy. Ol sol kezde qalanyń mádenıet basqarmasyn basqardy jáne merekelik is-sharalardyń kórkemdik jetekshisi boldy.
– Bizdiń elde naýryz dinge qarsy kúrestiń keńestik saıasatyna baılanysty 62 jyl boıy toılanbady, bul ulttyq dástúrlerdi kórsetetin mádenı is-sharalarǵa tyıym salýǵa ákeldi. Alaıda, otbasy sheńberinde bul mereke kópshilikke jarıa etilmeı toılana berdi. 1988 jyly bizdiń bólim Almaty qalalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary Jibek Ámirhanovadan Frýnze (Qazirgi Medeý) aýdany sheginde Naýryz merekesin uıymdastyrýǵa resmı ókim aldy, — dedi Eleýsiz Janpeıisuly.
Onyń aıtýynsha, Naýryzdy qaıta jańǵyrtý ıdeıasy alǵash ret Jazýshylar odaǵynyń jınalysynda aıtyldy. Buǵan deıin aqyn Muhtar Shahanovtyń "Lenınshil jas" gazetindegi suhbaty jáne etnograf Toqtasyn Ómirzaqovtyń "Gorızont" jáne "Órken"gazetterindegi maqalasy bolǵan.
Merekeni qalpyna keltirýge Qazaqstannyń Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıalyq hatshysy qyzmetin atqarǵan marqum Ózbekáli Jánibekov yqpal etti. Ol Ortalyq Komıtettiń birinshi hatshysy Gennadıı Kolbınge naýryzdyń mańyzdylyǵy týraly túsinikteme berip, ony atap ótýge ruqsat aldy.
Máselen, Naýryz qazaq halqynyń ómirine qaıta oraldy jáne ony alǵash ret 1988 jyly, biraq naýryz aıynda emes, sáýir aıynyń sońynda atap ótti. Sol jyly Naýryzdy tek bir Almaty aýdany, Almaty oblysy Jambyl aýdany jáne Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynda merekeleýge ruqsat etildi. Naýryzdy alǵash ret Uzynaǵash aýylynda atap ótti, al Ózbekáli Jánibekov bul oqıǵany óziniń "Eho"kitabynda sıpattady.
"1988 jyly jurtshylyqtyń bastamasymen 1926 jyldan beri uzaq úzilisten keıin alǵash ret Almaty oblysy men Almaty qalasynda "Naýryz meıramy"merekesi ótkizildi. Jambyl aýdanynda Naýryz — naýryz aılarynyń kezdesýi bastaldy.
Sherýge Qazaq eposy men halyq ertegileriniń keıipkerleri — Aldar-Kóse, Jırenshe sulý Qarashashpen, Mystan-kempir (Baba-Ága), Daýkara (alyp) Kanbak-shalmen (qart — perekatı-pole), aılaker Tazsha-bala (bala-parshıves) jáne basqalar qatysty. Olardyń qatysýymen teatrlandyrylǵan qoıylymnan keıin aýdanda turatyn 36 ulttyń adamdary halyq bılerin, ánderin oryndaýda, qolónerde, ulttyq taǵamdar daıyndaýda óz sheberlikterin kórsetti.
Sporttyq is-sharalar, ásirese at jarysy úlken jetistikke jetti. "Naýryz" qalasynda jappaı suranysqa ıe taýarlardy satý boıynsha jármeńke uıymdastyryldy. Onyń ortalyq alańynda áleýmettik jarystyń ozattary, kópbalaly ata-analar, júzjyldyqtar jıilep ketti", - dep jazdy Ózbekáli Jánibekov.
Almatyda alǵashqy Naýryz qalaı toılandy?
Eleýsiz Janpeıisulynyń aıtýynsha, mereke qalalyq mádenıet basqarmasynyń esebinen uıymdastyryldy, al uıymdastyrýshylardyń ynta-jigerin daıyndyqqa belsendi qatysqan stýdentter men jastardy qosa alǵanda, eriktiler qoldady.
Naýryz dástúrli kóshpeli kerýendi sherý túrinde ótkizýge sheshim qabyldady, al Gorkıı saıabaǵynda (qazirgi Ortalyq mádenıet jáne demalys saıabaǵy) kıiz úıler men altybaqandar ornatyldy.
– Aýmaqty bezendirýmen Tólebek Muqashevtiń basshylyǵymen "Goroformırovanıe" uıymy aınalysty. "Bir tal kesseń — ol tal ek" (bir aǵashty kesip tastady — on aǵash otyrǵyz) jáne "Bulaq kórseń — kózin ash" (Bulaqty kóresiń — ony tazala) halyqtyq sózderi bar bannerler daıyndaldy. Saıabaqqa aǵashtar otyrǵyzyldy, al jastar aryqtardy tazartýǵa kómektesti. Sýretshi Bek Ibraev merekeniń emblemasyn — aýzynda gúldengen alma butaǵy bar ulýdy jasady. Baspahanada paketter men shaqyrý bıletteri jasaldy, al bir jeke kompanıa qonaqtarǵa tegin kádesyılar taratty. Saıabaqqa kire beriste dástúrli taǵamy bar eki úlken kolba — Naýryz kóje ornatyldy. Ulttyq kostúm kıgen áıel barlyq tilek bildirýshilerdi emdedi. Biraq 350 porsıa jetkiliksiz bolyp shyqty, sondyqtan fólklortanýshy Mardan Baıdildaev óz aqshasyna kóbirek pisirý úshin ıngredıentterdi satyp aldy, - dep eske alady Eleýsizs Janpeıisuly.
Onyń aıtýynsha, adamdar kútkennen áldeqaıda kóp boldy. Aqsaqaldar jınalǵandarǵa batasyn berdi, jastar ulttyq oıyndarǵa qatysty.
– Adamdar merekeni zorlenıemylaspen qabyldady. Barlyq sheneýnikterdiń ishinen sahnaǵa qalalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary Jibek Ámirhanova ǵana shyqty, ol aqsaqaldarmen birge birneshe sóz sóıledi, — dedi Janpeıisuly.
İs-sharanyń rejıseri Áýbákir Rahımov Kazinform agenttigimen naýryzdyń alǵashqy merekesi týraly estelikterimen bólisti.
- Qadyr Jetpispaev ekeýmizdi rejıserler shaqyryp, merekeniń senarıin jazyp, onyń tujyrymdamasyn oılastyrýdy tapsyrdy. Ýaqyt az boldy-bir aıdan az jáne kóp ýaqyt qajet boldy. Biz qazaq halqynyń barlyq dástúrlerin kórsetýge tyrystyq, óıtkeni Naýryz alǵash ret toılanyp, jalpy respýblıkalyq merekege aınalýǵa tıis edi. Sondyqtan onyń erekshe mańyzdylyǵyn atap ótý, halyqtyń rýhanı murasyn kórsetý mańyzdy boldy, — dep eske alady Áýbákir Rahymov.
Saıabaq altybaqan, ulttyq oıyndar, balalar alańdary, Aıtys jáne teatrlandyrylǵan konsertke arnalǵan aımaqtarǵa bólindi. Senarı boıynsha mereke "Tabysqan" men "Jymystan" arasyndaǵy sımvoldyq kúres oınalatyn kireberistegi qoıylymnan bastaldy: birinshisi jaz ben kúndi, ekinshisi — qys pen túndi beıneledi. Qonaqtardy qazaq ertegileriniń keıipkerleri, sondaı-aq bolashaqty boljaıtyn batyrlar, alyptar men juldyzdar qarsy aldy.
Ár Altybaqannyń janynda dástúrli "seltetkizer" jáne "uıqyashar"rásimderi ótkizildi. Umytylǵan eski oıyndar– Asyq laqtyrý, arqan tartý, "buqa tartý"qaıta jandandy. Sahnadan halyq ánderi men kúıleri shyrqaldy, Naýryz-aıtys ótti, jyrshy men termeshi halyq shyǵarmalaryn oryndady. Konsertterden basqa maqal-mátelder men til burylystaryn bilýge arnalǵan konkýrstar boldy.
1988 jyly Qazaq kúntizbesine sáıkes ulýlar jyly bastalyp, mereke saltanatty sherýmen jalǵasty. Ulý beınesi bar kerýen dástúrli aspaptar men halyq ánderiniń únimen saıabaqtan Abaı eskertkishine qaraı bet aldy. Jol boıynda oǵan qala turǵyndary qosylyp, kóshelerdi mýzyka men bımen toltyryp, sherýdi naǵyz halyqtyq merekege aınaldyrdy.
— Men bir sátti Máńgi esimde saqtadym: biz alańdar arasynda júgirip kele jatqanda, merekeniń ótýin qadaǵalap, Jibek Ámirhanovamen kezdestim. Onyń kózinde qýanyshtyń kóz jasy turdy jáne ol: "aqyry biz Naýryzdy qaıtardyq!». Men bul shynymen keremet kún ekenin túsindim. Biz ulttyq merekemizdi, dástúrli hronologıamyzdy jandandyrdyq, — deıdi Rahımov.
Basqa óńirler bul bastamany qolǵa alýy úshin Naýryz alǵash ret sol kezdegi Astana-Almatyda ótkizýdi uıǵardy. Mereke úlken qyzyǵýshylyq týdyrdy jáne 1989 jyly respýblıka boıynsha toılana bastady, al 1990 jyldan bastap kórshi elder de merekeni qabyldaı bastady.
1989 jyly Naýryz qalaı ótti?
1989 jyly Naýryzdy merekeleýge aldyn ala daıyndala bastady, biraq kútpegen jerden qala bıligi ony ótkizýge tyıym saldy.
- Obkompartıada: "bıyl toılaýǵa bolmaıdy", - dep málimdedi. Biz partıa komıtetterine birneshe ret júginip, naýryzdyń mańyzdylyǵyn dáleldedik. Sol kezde partıanyń ekinshi hatshysy Shárip Omarov boldy, ol bizdi qoldap, merekeniń mańyzdylyǵyn oblystyq komıtet deńgeıinde túsindirip, ruqsatqa qol jetkizdi, — deıdi Janpeıisuly.
Merekeni ortalyq alańda ótkizýge ruqsat etilmedi, sondyqtan Naýryz Ortalyq stadıonnyń janynda jáne Sátbaev kóshesindegi avtoturaqta ótti.
1989 jyly merekelik sherý eski alańda (qazir Astana alańy) bastaldy. Kerýen Abylaıhan dańǵylymen, sodan keıin Abaı dańǵylymen ótip, ortalyq stadıonǵa jetti.
Sherýge akterler men Ulttyq kıim kıgen ártister mingen 19 áshekeılengen kólik qatysty. Olar merekelik atmosfera quryp, qala turǵyndaryn merekege qatysýǵa shaqyrdy.
43 jyldan beri jumys istep kele jatqan Fotograf Aleksandr Pavskıı bul oqıǵalardy túsirip, óz áserimen bólisti.
— Halyq merekege qýanyshty boldy, qýanysh pen dúrbeleń kóp boldy. Barlyǵy merekege úlken yntamen bardy. Qaıta órleý men erekshe jaǵdaı bárinde sezildi. Fılmderdi shuǵyl túrde kórsetý, negatıvter men fotosýretterdiń izderin tańdaý jáne redaksıalarǵa taratý qajet bolǵandyqtan, olar kelesi nómirge qoıa alady, biz tez jáne úılesimdi jumys jasadyq. Adamdar keshke deıin júrdi. Mereke Qaıta Órleý, ulttyq dástúrler rýhynda ótti. Adamdardyń emosıalary shynaıy boldy. Bul merekeni túsirý qarapaıym jáne shyn júrekten boldy", — dep eske alady Aleksandr Pavskıı.
Naýryz meıramy resmı túrde toılanatyn boldy
1991 jyly 15 naýryzda Qazaq KSR Prezıdentiniń Jarlyǵy shyqty, ol 22 naýryzda resmı túrde "Naýryz meıramy"halyqtyq merekesi bolyp jarıalandy. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin mereke alǵash ret Almatynyń jańa alańynda ótkizildi.
1993 jyldan bastap Áýezov, Músirepov jáne Uıǵyr teatrlarynyń akterleriniń qatysýymen "Naýryznamnyń" teatrlandyrylǵan qoıylymdary ótkizile bastady. Birneshe jyl boıy Almatydaǵy Respýblıka saraıynyń foıesi qazaq aýylyna aınaldy: onda 41 kıiz úı ornatyldy, naýryz kójemen dastarhan jaıyldy, shet memleketterdiń elshilerin shaqyryp, olardy qazaq dástúrlerimen tanystyrdy.
2001 jyly Naýryz memlekettik merekeler tizimine engizildi. 2009 jyldan bastap ol úsh kún qatarynan toılana bastady.
2010 jyly BUU Bas Assambleıasynyń 64-shi sesıasynda 21 naýryz resmı túrde "Halyqaralyq Naýryz kúni"dep jarıalandy.
2021 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ulttyq kıim kúni men "Kórisý"dástúrin qosa otyryp, merekeni 14-24 naýryz aralyǵynda keńeıtýdi usyndy.
Búgin Naýryz – bul jaı ǵana mereke emes, kóktemgi jańarýdyń, qazaq halqynyń ulttyq dástúrleriniń birligi men saqtalýynyń sımvoly.
Naýryzǵa qatysty qazaqtyń salt-dástúrleri
Mereke qarsańynda turǵyn úıdi retke keltiredi, qoqystardan aryltady, merekelik taǵamdar men talǵampaz kıimder daıyndaıdy. Mereke aldyndaǵy túnde ár túrli konteınerler jańa jylda ál-aýqat úshin astyq, sút, aıran, negizgi sýmen toltyrylady.
Naýryzǵa ne daıyndaýǵa bolady? Qazaqstanda kóktemgi merekege ejelden "naýryz-kóje"salttyq taǵamy daıyndalyp keledi. Ol 7 ıngredıentten turýy kerek, olardyń negizgileri et, jarma, tuz, maı, sý sáttilik, qýanysh, densaýlyq, ál-aýqat jáne Qudaıdyń qorǵaýynyń sımvoly retinde. Merekelik ústelde Jaryq qosýdyń sımvoly retinde aq tústi taǵam bolýy kerek. Negizgi merekelik sýsyn – qymyz.
Qazaqstanda Naýryz qalaı toılanady?
Bul kúni barlyǵy bir-birin "Kóktem týdy!", "Naýryz meıramy qutty bolsyn! Aq mol bolsyn!» dep quttyqtap jatady. Ejelden kele jatqan dástúrler búkil elde qazaq toı atmosferasyn qalyptastyrady:
Tań atqanda olar rásimder jasaıdy: olar bulaqtardy tazartady, aǵashtar otyrǵyzady.
Tústen keıin dastarhan jabylady: táttiler neǵurlym Jomart bolsa, jyl soǵurlym jaqsy bolady. Ústelge jeti qonaqty shaqyrý kerek. Táttilerge deıin jáne odan keıin ata-babalardyń qurmetine duǵalar oqylady.
Sodan keıin oıyn-saýyq, oıyndar, jarystar ýaqyty keledi. Mereke arnaıy ándermen, qoıylymdarmen, teatrlyq kórinistermen, baıqaýlarmen súıemeldenedi.
Keshke aqyndar aıtysqa jınalady: halyq aqyndary ózderiniń talanttaryn kórsete otyryp jarysady.
Mereke kúni ot jaǵýdy aıaqtaıdy. Odan janǵan alaýlarmen aýyldy aınalyp ótý ádetke aınalǵan.
Qazaqstandyqtar osyndaı jarystarǵa qatysady:
"Aýdary-spek" - bul oıyn, onyń barysynda jigitter bir-birin er-toqymnan súıreıdi.
"Qyz qýý" At sporty oıyny. Jigit qyzdy qýyp jetýge jáne súıýge tyrysady, al ol ony qamshymen "jazalaıdy". Eger djıgıt jeńse, ol qyzdyń qoly men júregine quqyq alady, al jeńimpaz qyz tilektiń oryndalýyn talap etýge quqyly.
Ejelgi "kókpar" at oıyny: eki shabandoz komandasy eshki ushasy úshin kúresedi.
Jer sharynda 300 mln-ǵa jýyq adam Naýryz merekesin atap ótedi: Orta Azıa, Úndistan, Qytaı, Túrkıa jáne basqa elderde. Ár túrli elderde merekeniń erekshe dástúrleri qalyptasty:
· Iranda ot jaǵyp, olar arqyly sekiredi.
· Ózbekstanda merekege ot tıgen taǵamdy ǵana jeý ádetke aınalǵan.
· Aýǵanstanda olar merekege túrli-tústi jumyrtqalardy jeıdi. Olar aýrýlardan qorǵaýdy bildiredi.
· Túrkıada olar jyl boıy mereke kúni tańerteń birinshi kóretin nárse bolady dep senedi. Onda keshten bastap qymbat sımvoldyq zattar qoıylady.
Merekege moraldyq turǵydan daıyndalý mańyzdy-kúnálarǵa ókiný, renishterdi keshirý. Jańartý kúnine qaraı olar jańa jylda baqyt, órkendeý jáne ál-aýqat bolýy úshin bastalǵan isterdi aıaqtaýǵa, qaryzdaryn qaıtarýǵa tyrysady.
Naýryzdyń búkilhalyqtyq merekesi ejelgi ádet-ǵuryptardy saqtaı otyryp, qazirgi zamanǵa úılesimdi túrde saı keldi. Halyq qazynasy jańa urpaq qasterleıtin dástúrler men rásimderdi syıǵa tartty.
