Júz jyl buryn Qazaqstanda 8 naýryz - Halyqaralyq áıelder kúni resmı túrde merekelene bastady.  Mereke birden tamyr jaıǵan joq, biraq búgin biz ádil jynystyń sulýlyǵyn, náziktigi men meıirimdiligin jyrlaıtyn kún.

Tarıhı turǵydan bul kún jumysshy áıelderdiń quqyqtar teńdigi men emansıpasıa úshin kúrestegi yntymaqtastyq kúni retinde atap ótildi. Búgin, 8 naýryzdaǵy áıelder merekesi zaıyrly bolǵan kezde, onyń artyndaǵy qaıǵyly oqıǵany az adamdar biledi.

Halyqaralyq áıelder kúniniń tarıhy

Halyqaralyq áıelder kúniniń tarıhy 1857 jyly 8 naýryzda Nú-Iorktegi toqyma áıelderi uıymdastyrǵan "bos kástrólder naýryzynan" bastalady. Olar jalaqyny kóterýdi, eńbek jaǵdaılaryn jaqsartýdy jáne áıelderdiń teńdigin talap etti. Bul oqıǵa áıelder kúni dep atala bastady.

1908 jyly aqpannyń sońǵy jeksenbisinde myńdaǵan áıelder Nú-Iork kóshelerine qaıta shyqty. Talaptar az ózgerdi: eńbek jaǵdaılarynyń jaqsarýy jáne áıelderdiń saılaý quqyǵy. Polısıa demonstrasıany muzdy sý shlangtarymen taratty.

Ulttyq áıelder kúnin atap ótken alǵashqy memleket AQSH boldy. 1909 jyly 28 Aqpanda Amerıka sosıalısik partıasynyń bastamasymen ol barlyq shtattarda ótkizildi.

Halyqaralyq áıelder kúnin ótkizý ıdeıasy nemis jáne halyqaralyq jumysshy qozǵalysynyń belsendisi Klara Setkınge tıesili. 1910 jyly 26-27 tamyzda ótken Kopengagende (Danıa) jumys isteıtin áıelderdiń ekinshi halyqaralyq konferensıasynda sóılegen amerıkandyq áriptesteriniń áıelder teńdigi úshin kúres tájirıbesin zertteı otyryp, Setkın búkil álemdegi áıelderge planetanyń nazaryn óz talaptaryna aýdaratyn kúndi tańdaýdy usyndy. Setkın bastamasyn konferensıaǵa qatysqan 17 elden 100-den astam áıel qoldady. Alaıda kúnniń naqty kúni belgilenbegen.

Alǵash ret ekonomermen teń ekonomıkalyq jáne saıası quqyqtar úshin kúreste áıelderdiń yntymaqtastyq kúni 1911 jyly 19 naýryzda ótkizildi: Avstrıa-Vengrıa, Germanıa, Danıa jáne Shveısarıada bir mıllıonnan astam áıelder men erler qatysqan mıtıńiler ótti. 1912 jyly mereke sol elderde ótti,biraq 12 mamyrda.

8 Naýryz merekesin ótkizý dástúri 1914 jyly Avstrıa-Vengrıa, Germanıa, Danıa, Nıderlandy, Shveısarıa, Reseı, AQSH jáne basqa elderdiń áıelderi dál osy kúni narazylyq nemese yntymaqtastyq mıtıńilerin ótkizgennen keıin kúsheıe bastady. Bul kún 1857 jáne 1908 jyldary 8 naýryzda ótken AQSH-taǵy toqyma fabrıkalarynyń jumysshylarynyń iri ereýilderin eske alý úshin tańdaldy dep sanalady.

BUU atalǵan merekege qalaı qoldaý bildirdi?

1975 jyly BUU Halyqaralyq áıelder jylyn jarıalaýdy jáne Mehıkoda áıelderdiń jaǵdaıy týraly alǵashqy konferensıany ótkizýdi usyna otyryp, áıelder máselelerine álemdik qoǵamnyń nazaryn aýdardy. Konferensıa 1975 jyldyń 19 maýsymy men 2 shildesinde ótti, onyń qatysýshylary áıelder teńdigi jáne olardyń damý men beıbitshilikke qosqan úlesi týraly Meksıka deklarasıasyn qabyldady. Konferensıanyń usynysy boıynsha BUU GA-nyń 1975 jylǵy 15 jeltoqsandaǵy qararymen 1976-1985 jyldar aralyǵyndaǵy kezeń onjyldyq bolyp jarıalandy BUU Áıelderi: teńdik, damý jáne beıbitshilik.

1977 jyly 16 jeltoqsanda BUU Bas Assambleıasy qarar qabyldady, onda áıelder quqyǵy men halyqaralyq beıbitshilik úshin kúres kúni jarıalandy jáne memleketterge ony kez-kelgen kúni dástúrler men ádet-ǵuryptarǵa sáıkes atap ótýdi usyndy. Bul sheshim BUU áıeliniń onjyldyǵyna baılanysty qabyldandy. 1978 jyly 28 qarashada Birikken Ulttar Uıymynyń bilim, ǵylym jáne mádenıet Uıymy (IýNESKO) Bas konferensıanyń 20-shy sesıasynda 8 naýryzdy Halyqaralyq áıelder kúni retinde atap ótýdi usyndy.

BUU-nyń qandaı qujattarynda áıelderdiń quqyqtary bekitilgen?

1945 jyly San-Fransıskoda qol qoıylǵan BUU Jarǵysy erler men áıelderdiń teńdigin negizgi adam quqyǵy retinde jarıalaǵan alǵashqy halyqaralyq kelisim boldy. BUU-nyń áıelder quqyqtary jónindegi basqa qujattarynyń qataryna mynalar jatady: adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklarasıasy (1948), áıelderdiń saıası quqyqtary týraly Konvensıa (1952), úılengen áıeldiń azamattyǵy týraly Konvensıa (1957), nekege turýǵa kelisim, neke jasy jáne nekeni tirkeý týraly konvensıa (1962), kemsitýshiliktiń barlyq túrlerin joıý týraly konvensıa. áıelderge qatysty (1979), áıelderge qatysty zorlyq-zombylyqty joıý týraly Deklarasıa (1993), Beıjiń deklarasıasy (áıelderdiń jaǵdaıy boıynsha, 1995) jáne basqalar.

Halyqaralyq áıelder kúnin toılaý

Halyqaralyq áıelder kúnin merekeleý aıasynda ulttyq shekaralarǵa nemese etnıkalyq, tildik, mádenı, ekonomıkalyq jáne saıası aıyrmashylyqtarǵa qaramastan áıelderdiń jetistikteri atap ótiledi. Búkil álemde merekelik is-sharalar, konferensıalar, konsertter, jarystar men festıváldar ótedi.

Jyl saıyn BUU kúnniń taqyrybyn jarıalaıdy. 2018 jyly merekeniń taqyryby "ýaqyt keldi: aýyl jáne qala belsendileri áıelderdiń ómirin jaqsy jaqqa ózgertedi"boldy. 2019 jylǵy kúnniń taqyryby - "teńdik týraly oıla, aqylmen jasa, ózgeris úshin ınovasıa jasa". 2020 jyldy merekeleýdiń taqyryby "men teń quqyqtyń urpaǵymyn: áıelder quqyǵyn iske asyrý", 2021 jyly - "kóshbasshylyq pozısıalardaǵy áıelder: COVID-19 áleminde teń bolashaqqa qol jetkizý"boldy. 2022 jyldyń 8 naýryzyndaǵy taqyryp - "ekologıalyq turaqty erteń úshin búgingi Genderlik teńdik".

8 naýryz qaı elderde toılanady?

8 Naýryz merekesi resmı túrde álemniń 40-tan astam elinde atap ótiledi. Olardyń ishinde: Armenıa, Ázirbaıjan, Aýǵanstan, Belarýs, Býrkına-Faso, Vetnam, Gvıneıa-Bısaý, Grýzıa, Zambıa, Italıa, Qazaqstan, Kambodja, Qyrǵyzstan, Kırıbatı, Qytaı, Kosta-Rıka, Kýba, Laos, Madagaskar, Moldova, Mońǵolıa, Nepal, Reseı, Serbıa, Tájikstan, Túrikmenstan, Ýganda, Ózbekstan, Ýkraına, Horvatıa, Chernogorıa, Erıtreıa, Latvıa.

Bul elderdiń kópshiliginde bul kún demalys kúni bolyp tabylady. Keıbireýler úshin bul ádettegi jumys kúni, onda áıelder jumystan erte kete alady, al keıbireýleri Qytaı men Madagaskar sıaqty áıelderge arnalǵan demalys kúnderi.

Germanıada erekshe jaǵdaı. Máselen, mysaly, 8 naýryz tek Berlınde 2019 jyldan bastap demalys bolyp sanalady. Germanıanyń qalǵan federaldy shtattary Halyqaralyq áıelder kúnin resmı túrde toılamaıdy.

Italıada áıelderge 8 naýryzda mımoza gúlderi beriledi. Bul ádet Rımde Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin kóp uzamaı paıda boldy, onyń qaınar kózi belgisiz.

AQSH-ta naýryz áıelder tarıhy aıy bolyp sanalady. Jyl saıyn prezıdent amerıkandyq áıelderdiń jetistikteri men úlesterine qurmet kórsetetin málimdeme jasaıdy.

8 naýryz Qazaqstanda

Keńes ókimeti ornaǵanǵa deıin qazaq qoǵamy tereń patrıarhaldy boldy. Áıeldiń daýys berý quqyǵy joq, áreket etý erkindigi joq. Alaıda otbasynyń ál-aýqaty úshin tolyq jaýapkershilik er adamǵa júkteldi.

Eger áıel kúıeýine qatty áser etse, ol munysyn kópshilikke bildirmeýge tyrysatyn. Kóshbasshylyqtyń bul túri jasyryn qaldy. Áıel kúıeýiniń týystary men balalary arasyndaǵy bedelin saqtap, moıynsunýshylyqty bildirdi — otbasy basshysy sheshedi de, sheshedi.

Revolúsıadan keıin bólshevıkter eski ádet-ǵuryptarmen, ásirese otbasylyq-nekelik qatynastar salasynda kúresti bastady:

1920 jyly qalymdy joıý týraly jarlyq qabyldandy,

1921 jyly "qyrǵyzdardyń neke quqyǵy týraly"jarlyq,

1921 jylǵy "Kóp áıel alýdyń jazalanýy týraly" zań.

1925 jylǵa qaraı zań shyǵarýshy deńgeıde bılik áıelderdi úılenýge májbúrleýge tyıym saldy, ekijúzdilik pen kóp áıel alý, sondaı-aq kámeletke tolmaǵandarmen nekege turý jáne ámeńgerlik úshin jazany bekitti.

Keńes ókimeti qysqa ýaqyt ishinde qazaqtardyń dástúrlerin ózgertý múmkin bolmaıtynyn túsindi. Sondyqtan olar úgit pen nasıhattyń ártúrli formalaryn qoldana bastady, sonymen qatar jappaı merekeler uıymdastyrdy. 8 naýryz Halyqaralyq jumysshylar kúni retinde Qazaqstanda 1923 jyly toılana bastady.

Qazirgi qazaq áıeliniń qalyptasýy HH ǵasyrdyń ortasynan bastaldy. Sol kezden bastap ol ýnıversıtette oqýǵa quqyly, ǵylym men tehnıka, Matematıka jáne jaratylystaný salalaryn qosa alǵanda, barlyq salalarda mamandyq tańdaýǵa quqyly.

Halyqaralyq áıelder kúni

Uzaq ýaqyt boıy 8 naýryz ádettegi jumys kúni boldy. 1965 jyly ol merekelik dep jarıalandy.

Búgin bul mereke kóptegen elderde atap ótiledi. Ol endi eshqandaı saıası astar kótermeıdi. Halyqaralyq áıelder kúni mahabbat, sulýlyq pen meıirimdilik toılanatyn barlyq áıelder kúni boldy. Barlyq jerde balalar men kúıeýler áıelderdi quttyqtaıdy, syılyqtar, gúl shoqtaryn beredi.