قازاق ونەرىنىڭ قارا شاڭىراعى م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتردىڭ قۇرىلعانىنا 90 جىل تولىپ وتىر. بۇل – تەك تەاتر ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى قوعام ءۇشىن، قازاق ونەرى مەن مادەنيەتى ءۇشىن ۇلكەن رۋحاني مەرەكە. بۇكىل حالىقتىڭ، الاش ارداقتىلارىنىڭ ارمانى جۇزەگە اسىپ، قاجىرلى قيمىل-قارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلىپ، حالىق اراسىنان شىققان «سامورودوك سارى التىن» تالانتتار ىرگەسىن قالاعان، ءوز تاريحىندا ەلىمەن بىرگە دامىپ-وركەندەگەن تەاتر بۇگىنگى تاڭدا دا ءداستۇردى لايىقتى جالعاستىرىپ، تاۋەلسىز قازاقستان ساحنا ونەرىنىڭ كوشباستارى بولىپ كەلەدى. تەاتر قازىرگى تىنىس-تىرشىلىگى ەلىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن بىرەگەي.
ءار كەزەڭنىڭ وزىندىك يدەالدارى، باسىمدىقتارى، يدەيا-ماقساتتارى بولادى. بۇگىندە ەلىمىز مۇلدەم جاڭا ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني-الەۋمەتتىك كەڭىستىكتە كۇن كەشۋدە. رۋحاني تۇعىردىڭ ماڭىزدى بولىگى ونەرگە، ونىڭ ىشىندە «توبىردى ۇلتقا اينالدىرا الاتىن» تەاتر ونەرىنە ەلىمىزدە ءاماندا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ وتىرادى. العا قويىلعان ماقسات-مىندەتتەر دە اۋقىمدى. بۇل مىندەتتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى 2014 جىلعى 17 قاڭتارداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا ازىرلەنگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني ساياساتىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى تۇجىرىمداماسىندا سارالانىپ، ايقىن كورسەتىلگەن. ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى جانىنداعى تەاتر، مۋزىكا جانە كونسەرت قىزمەتى، سيرك ونەرى، كينويندۋستريا، مۇراجاي ءىسى مەن ارحەولوگيا، بەينەلەۋ ونەرى، ساۋلەت پەن ديزاين، ادەبيەت جانە كىتاپ باسۋ بويىنشا كوركەمدىك كەڭەستەر ونەر ۇجىمدارى جانە شىعارماشىلىق وداقتارمەن تىعىز ءوزارا ءىس-قيمىل جاساي وتىرىپ، جوعارى كوركەمدىك تۋىندىلاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتى وتاندىق ءونىمىن جانە مادەنيەت پەن ونەر نىسانالارىن جاساۋ ماقساتىندا سالالىق كلاستەرلەر نىسانىندا ينستيتۋسيونالدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتتەرىن ۇيلەستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە كىرىستى. رەسپۋبليكا ونەر ۇجىمدارى تۇجىرىمداما اياسىندا جۇمىستار اتقارۋدا.
م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتر ۇجىمى ءوزىنىڭ قازىنالى داستۇرلەرىن جالعاستىرا وتىرىپ، جاڭا مادەني ساياساتتىڭ ستراتەگيالىق دومينانتاسى - مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان، قازاقستان حالقىن ءوزىنىڭ باي مادەني مۇراسىمەن جانە شىعارماشىلىق الەۋەتىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋ ماقساتىنا ويداعىداي قول جەتكىزۋگە جۇمىلدىرۋعا ۇندەيتىن «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىن كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرۋ باعىتىن ۇستانۋدا. جانە بۇل ورايدا رەسپۋبليكا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ كورىپ وتىر.
تەاتر رەپەرتۋارىندا ۇلتتىق جانە الەمدىك كلاسسيكانىڭ جاۋھارلارى، بۇگىنگى دراماتۋرگيانىڭ وزىق تۋىندىلارىنىڭ ازاماتتاردىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك باعدارلارىن، قازاقستاندىق جاڭا وتانسۇيگىشتىك پەن ورنىقتى قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى ۇلكەن. جانە بۇگىنگى يدەولوگيانىڭ قازىعىنا اينالىپ وتىرعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا قىزمەت ەتەدى. بۇل رەتتە تەاتردىڭ تاريحي سپەكتاكلدەردىڭ ورنى بولەك دەسەك، ەرەكشە اتاۋعا بولاتىن ۇلكەن جوبامىز -- وتكەن جىلى قىركۇيەكتە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى سالتاناتىندا تارازداعى مەرەكە كۇندەرى اشىق اسپان استىندا 500 ادامنىڭ قاتىسۋىمەن كورسەتكەن «قيلى جول» (ج.ەرعالييەۆ) قويىلىمى. تاريحي-پاتريوتتىق تاقىرىپتاعى بۇل الاڭدىق قويىلىم ەلىمىزدىڭ ساحنا ونەرى تاريحىنداعى عانا ەمەس، رۋحاني تاجىريبەسى ورايىنان دا اسا ءساتتى مەگاجوبا دەۋگە ابدەن بولادى. ۇجىمنىڭ جاڭا جۇمىسى - كورنەكتى جازۋشى ءى.ەسەنبەرليننىڭ «الماس قىلىش» رومانى بويىنشا سپەكتاكلى دە (ساحنالىق نۇسقا ءا.باعدات، رەجيسسەر ا.كاكىشيەۆا) وسى يدەيادان باستاۋ الادى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارناپ تاريحي سپەكتاكلدەر اپتالىعىن ۇيىمداستىرىپ، كورەرمەندەرىمىزگە «توميريس»، «قورقىتتىڭ كورى»، «قازاقتار»، «بەيبارىس سۇلتان»، «الماس قىلىش»، «اباي»، «قيلى زامان» سپەكتاكلدەرىن ۇسىنامىز.
كوركەم ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ساحنالاۋ – تەاتردىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرى. كورنەكتى جازۋشى ش.مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» رومانى بويىنشا ساحنالىق نۇسقاسىن ە.جۋاسبەك جاساپ، ت.ءال-تارازي رەجيسسەرلىگىمەن ساحناعا شىققان سپەكتاكل سول يگى ءداستۇردىڭ جالعاسى.
تەاتر – ۋاقىت ايناسى دەۋگە بولادى. مادەني ساياساتتىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتى ىزگى ادام تاربيەلەۋ. تەاتر رەپەرتۋارىندا بۇل باعىتتاعى سپەكتاكلدەر ەجەلدەن بارشىلىق. ال، سوڭعى كوركەم قويىلىمىمىز قازاق رەجيسسۋراسى جاڭا بۋىنىنىڭ وكىلى ا.ماەميروۆ ساحنالاعان كورنەكتى ورىس دراماتۋرگى ا.ءۆولوديننىڭ «قوشتاسقىم كەلمەيدى!..» دراماسى. قوعامدىق سانادا ادام ءومىرى مەن قوعام اماندىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە وتباسى قۇندىلىقتاردى قاستارلەۋگە باستايتىن قويىلىم، اسىرەسە، جاستار اراسىندا قىزۋ تالقىلانىپ، الەۋمەتتىك اسەرى جوعارى بولدى.
تۇجىرىمدامادا كورسەتىلگەن ۇلتتىق سانالۋاندىلىقتى ساقتاۋ جانە قازاقستان حالقى مادەنيەتىن ۇيلەسىمدى دامىتۋ نەگىزىندە بۇكىلقازاقستاندىق مادەني كەڭىستىكتى دامىتۋ باعىتىنداعى جۇمىستارىمىز دا جەمىسسىز ەمەس. رەپەرتۋارىمىزعا وتكەن، 89 ماۋسىمىمىزدا قوسىلعان «قازا مەن جازا» سپەكتاكلى بەلگىلى قازاقستاندىق سەنارشى ي.ۆوۆنيانكونىڭ پەساسى بويىنشا قويىلدى. سپەكتاكلدەرىمىزگە وزگە ۇلت وكىلدەرى، الماتىداعى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى ءجيى كەلەدى، ۇلتتىق ورتالىقتارمەن تىعىز بايلانىستامىز. بۇل تۇستا، ەڭ باستىسى، قويىلىمدارىمىزدى وتە ساپالى، كاسىبي اۋدارمامەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىمىزدى، كەلگەن وكىلدەر تەاتردىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمىمەن، بەلگىلى ساحنا قايراتكەرلەرىمەن كەزدەسۋلەر وتەتىنىن، تەاتر مۋزەيىمەن تانىستىرىلىمدار وتكىزىلەتىنىن ايتىپ ءوتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق.
قازاقستاننىڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ تۇجىرىمداماسى «قازاقستان جولى – 2050» مەملەكەتتىك ستراتەگياسىندا باسىمدىق بەرىلەتىن باعىتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە - جالپىقازاقستاندىق مادەنيەتتى دامىتۋعا جاڭاشا سەرپىن بەرۋ، قازاقستاندىقتاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتى مادەني مەنتالدىگىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى اتاپ كورسەتىلدى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى دا ءوز جۇمىسىندا وسى ستراتەگيالىق باعىتتى باسشىلىققا الىپ وتىرادى. قارا شاڭىراق تەاتر بۇل ورايدا ۇلتتىق ساحنا ونەرىن الەمدىك كەڭىستىككە شىعارۋ باعىتىندا ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. مۇنىڭ كورىنىسى – حالىقارالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جانە حالىقارالىق فەستيۆالدارعا قاتىسۋ. اتاپ ايتقاندا، «وتەللو» سپەكتاكلى رەسەي جانە بەلارۋس ساحناگەرلەرىمەن، ال، «قورقىتتىڭ كورى» ليتۆالىق ساحناگەرلەرمەن بىرىگىپ قويىلدى. ەكى قويىلىم دا ماماندار جانە كورەرمەندەر تاراپىنان جوعارى باعا الدى.
قازاقستاندىق مادەنيەت جاھاندىق مادەني ديالوگتىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسىنا اينالۋعا ءتيىس، بۇل باسەكەگە قابىلەتتى مادەني ورتا قالىپتاستىرۋدىڭ ءتۇيىندى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوڭعى جىلدارى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ، جالپى ۇكىمەتىمىزدىڭ قولداۋىمەن تەاترىمىزدىڭ حالىقارالىق فەستيۆالدارعا ءجيى قاتىسا باستادى. ۇلتتىق رۋحتى، وتانسۇيگىشتىكتى دارىپتەگەن «بەيبارىس سۇلتان» قويىلىمى تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالدەرگە قاتىسىپ، «ەڭ ۇزدىك سپەكتاكل» اتانىپ قايتسا، ەجەلگى تۇركىلىك تانىمدى قازاقى بولمىسپەن شەبەر شەندەستىرە بىلگەن «قورقىتتىڭ كورى» قويىلىمى تاتارستاننىڭ استاناسى قازان قالاسىندا وتكەن «ناۋرىز» حالىقارالىق فەستيۆالىندە كورسەتىلدى. بۇل قويىلىم رەجيسسۋراسى ءوز الدىنا اكتەرلىك ويىن شەبەرلىكتەرى تۇرعىسىنان حالىقارالىق قازىلار القاسى مۇشەلەرى تاراپىنان وتە جوعارى باعا الدى.
باسەكەگە قابىلەتتى مەنتالدىققا ۇمتىلۋدىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى – تەاتر اكتەرلەرىنىڭ ءۇشتۇعىرلى ءتىل تالابىنان شىعىپ، ورىس تىلىمەن قاتار اعىلشىن تىلىندە سويلەي باستاۋى. تەاتر بەلورۋسياداعى «بەلايا ۆەجا» حالىقارالىق فەستيۆالىندە «بەيبارىس سۇلتاندى» اعىلشىن تىلىندە ويناپ، اكتەرلەردىڭ قارىمى مەن مۇمكىندىگىن باسقا جۇرتتىڭ الدىندا تانىتىپ قايتتى. مۇنىڭ ءوزى پرەزيدەنتىمىزدىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگيالىق جوسپارىندا ايتىلعان ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىمەن تىعىز بايلانىستى. تەاتردىڭ كىشى زالىندا ونەر اكادەمياسىنىڭ تۇلەكتەرىنىڭ جۇمىلدىرۋىمەن تاعى دا ەكى سپەكتاكل اعىلشىن تىلىندە ساحناعا شىقتى. تەاترىمىزداعى مۇنداي قادامدار ۇجىمنىڭ اعىلشىن جانە باسقا دا تىلدەردى جەتىك مەڭگەرگەن جاستارمەن تولىعا تۇسەتىنىنە سەندىرەدى.
تەاتر «بەيبارىس سۇلتان» سپەكتاكلىمەن اتىراۋ قالاسىندا وتكەن ر.وتاربايەۆ اتىنداعى حالىقارالىق تەاتر فەستيۆالىندە باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى. ال، تالانتتى جاس رەجيسسەر ە.نۇرسۇلتان ساحنالاعان «قاس-قاعىم» قويىلىمى قىرعىزستاننىڭ «ارت-وردو» حالىقارالىق فەستيۆالىندە باس جۇلدەنى يەلەندى. ۇجىم بۇل باعىتتاعى جۇمىستارىن تۇلعانىڭ رۋحاني-ەستەتيكالىق دامۋىنىڭ، ۇلتتىق بىرلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ جانە ەلدى الەمدىك قوعامداستىققا ىقپالداستىرۋدىڭ مىقتى قۇرالى رەتىندە جۇيەلى تۇردە جالعاستىرادى. تەاترىمىز قازاقستان مەن ورتالىق ازيا تەاترلارىنىڭ ەكى جىل سايىن وتەتىن حالىقارالىق فەستيۆالىنە تابىستى قاتىسىپ كەلەدى. رەسپۋبليكا يميدجىنە جۇمىس ىستەيتىن بۇل فەستيۆال مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بيىل كۇزدە ءۇى رەت وتكەلى وتىر.
فەستيۆال دەمەكشى، م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ءوزىنىڭ ءتول فەستيۆالى بار. ول بيىل 21 رەت وتكىزىلمەكشى، جاڭا يدەيالاردى رۋحاني اينالىمعا ءتۇسىرىپ، جاڭا ەسىمدەردى اشۋىمەن باعالى «تەاتر كوكتەمى» فەستيۆالى. 24-27 ناۋرىزدا وتەتىن بيىلعى فەستيۆال قازاق ونەرىنىڭ كوزى ءتىرى اڭىزى، كورنەكتى ونەر تۇلعاسى حابيبا اپا ەلەبەكوۆانىڭ 100 جاسقا تولۋىنا ارنالادى.
27-ناۋرىزدا كەشكە تەاتردىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان سالتانات وتەدى. ال، رەسپۋبليكامىزدا وسى فورماتتاعى بىردەن-بىر وسى فەستيۆالىمىزگە رەسپۋبليكا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ وتىرادى. جالپى مينيسترلىك تاراپىنان تەاترلاردىڭ قانداي دا ءبىر كرەاتيۆتى يدەيالارى قولداۋ تاباتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. قازاقستان ساحنا ونەرىنىڭ الەمدىك مادەني پروسەسپەن ىقپالداسۋ الەۋەتىن ىسكە اسىرۋعا ۇلەس قوسۋ جولىندا «تەاتر كوكتەمى» فەستيۆالىن حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارساق دەگەن جوسپارىمىز بار. فەستيۆالىمىزدى «الماتى – قازاقستاننىڭ ەركىن مادەني ايماعى» كلاستەرى اياسىندا دا قالىپتاستىرۋ باعىتىندا جۇمىس جاساپ كورەمىز.
ءقازىر قوعامدا بۋىن الماسۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ۇدەرىس م.اۋەزوۆ تەاترىندا دا بار. قازىرگى تاڭدا تەاتردا ساليقالى اعا بۋىن، مىقتى ورتا بۋىن جانە تالانتتى جاس بۋىن جاراسىممەن ونەر جاساۋدا. ورتا جانە جاس بۋىن ساحناگەرلەردى كينوەكراننان ءجيى كورەمىز. مىسالى، ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن ءتۇسىرىلىپ جاتقان «قازاق ەلى» كوركەم فيلمىندە، وزگە دە كينوكارتينالاردا، كوپتەگەن تەلەسەريالداردا م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ اكتەرلەرى لايىقتى ونەر كورسەتىپ ءجۇر.
تەاترعا جاس بۋىن اكتەرلەر، رەجيسسۋرا، دراماتۋرگيا، سۋرەتشى، كومپوزيتورلار كەلدى. دەمەك، باسەكەگە قابىلەتتى مادەني ورتا قالىپتاستىرۋ ساپالانا ءتۇسىپ، ساحناعا جاڭا تانىم، جاڭا ءتىل كەلەدى. مادەنيەت مينيسترلىگى، مينيستر ارىستان مۇحامەدي ۇلى قانداي دا كرەاتيۆتى يدەيالارعا ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ وتىراتىنىن اتاپ ايتۋ كەرەك. بۇل جاس بۋىن ءۇشىن وتە جاقسى. تەاتر جاس بۋىن ءۇشىن بىلتىر وتكىزگەن «جاڭا كوزقاراس» جانە «اشىق ساحنا» يدەيالارى جالعاسىن تاباتىن بولادى. مادەنيەت تۇجىرىمداماسىندا كورسەتىلگەندەي، قازىرگى زاماننىڭ ۇزدىك بەينەلەرىن، اتاۋلى تاريحي وقيعالار،.. مادەني مۇرا مەن ءداستۇردى بىلدىرەتىن جارقىن كوركەم بەينەلەر جاساۋ – تەاترىمىزدىڭ دا باسىم باعىتى. تۇجىرىمدجامادا «2030 جىلعا قاراي ءبىزدىڭ ەلىمىز كاسىپتىك شەبەرلىكتى جوعارىلاتۋ مەن شىعارماشىلىق ءوسۋدىڭ حالىقارالىق جەتەكشى مەكتەبىنە اينالۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. وسى جولدا ءبارىمىز، اسىرەسە، قارا شاڭىراق تەاتر رەتىندە بىزدەر قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، جاڭا سەرپىندى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋمىز كەرەك.
پرەزيدەنتىمىز ن.نازاربايەۆ ايتقانداي، «...ءبىز مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ رۋحاني ماسەلەلەر ەكونوميكالىق، ماتەريالدىق ماسەلەلەردەن ەشبىر كەم باعالانبايتىن دامۋ كەزەڭىنە كەلىپ وتىرمىز...»؛ ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسىنا سايكەس، «...2050 جىلعى قازاقستان مادەنيەتتى جانە پروگرەسسيۆتى يدەالدار قوعامى بولۋعا ءتيىس...» قازاقستان-2050 جاڭا ساياسي باعىتى نەگىزىندە ەل بولاشاعىنىڭ مەنتالدى، دۇنيەتانىمدىق ۇلگىسىن جوبالاۋدا، حالىقتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى مادەني مەنتالدىگىن قالىپتاستىرۋدا ساحنا ونەرىنىڭ دە اتقارار ءرولى ۇلكەن. دەمەك، 90 جىلدىق تاريحى بار اتا تەاتردىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىستارىمىز جالعاسا بەرەدى.
ەرلان ءبىلال
م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جاستار وداعى سىيلىعى لاۋرەاتى
پىكىر قالدىرۋ